Mowa jest czynnością złożoną. Opanowanie jej determinuje splot czynników wewnętrznych, które w każdym konkretnym przypadku dają jakiś specyficzny układ.
Duże znaczenie ma między innymi rozwój psychofizyczny dziecka.
W rozwoju tym wyróżnia się kilka etapów. A. Jaczewski w swojej książce "Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania" przywołał powszechnie przyjętą i obowiązującą w Polsce klasyfikację, która dzieli życie człowieka na dwa okresy główne:
1. Okres rozwoju wewnątrzmacicznego.
2. Okres życia pozałonowego.
Okres wewnątrzmaciczny dzieli się na:
- okres embrionalny, czyli zarodkowy - pierwsze 8 tygodni,
- okres płodowy - od 9 tygodnia do porodu.
Okres życia pozałonowego dzieli się na:
- okres noworodkowy - do 28 dnia życia;
- okres niemowlęcy - do końca 1 roku,
- okres poniemowlęcy - 2, 3 rok życia;
- okres przedszkolny - do końca 6 roku;
- okres wczesnoszkolny - o płynnej granicy, do pojawienia się objawów dojrzewania płciowego;
- okres dojrzewania;
- okres młodzieńczy.
Ja przybliżę psychofizyczny rozwój dziecka w pierwszych trzech latach życia.
Od urodzenia do ukończenia 28 dni dziecko nazywamy noworodkiem. Jego przeciętny ciężar waha się od 2800 g do 3500 g, a długość ciała wynosi około 50-52 centymetrów.
Dziecko rodzi się z wykształconymi narządami zmysłów. Jego analizatory są gotowe do funkcjonowania już od pierwszych chwil życia.
W ciągu pierwszego miesiąca życia dziecko przystosowuje się do zmienionych warunków oddychania, pobierania pokarmu, wydalania zbytecznych dla organizmu produktów itp.
Wydatne zmiany w rozwoju fizycznym dziecka następują w okresie niemowlęcym, który przypada na pierwszy rok życia. W tym czasie niemowlę potraja swoją wagę urodzeniową, a wzrost zwiększa się o połowę.
Zdaniem A. Jaczewskiego, rozwój dziecka w okresie niemowlęcym to rozwój psychoruchowy. Istnieje współzależność między tymi składnikami i w tym wieku nie można ich oddzielić.
Dziecko w ciągu pierwszego roku życia bardzo wiele się uczy.
W tym okresie ma miejsce intensywny rozwój lokomocji. Zdobywa ono między innymi takie umiejętności, jak: unoszenie główki do góry leżąc na wznak, a potem na brzuszku, obracanie się z boku na bok, samodzielne siadanie, raczkowanie. Sztukę chodzenia dziecko opanowuje pod koniec pierwszego roku życia albo na początku drugiego, bowiem wymaga to dużo siły i umiejętności utrzymania pozycji stojącej.
W pierwszym roku życia wykształcają się ruchy rąk, zmierzające do chwytania przedmiotów i manipulowania nimi.
W ciągu pierwszych 3, 4 miesięcy życia bardzo szybko dojrzewa system wzrokowy niemowlęcia. Zwiększa się ostrość wzroku. Najpierw niemowlę rozpoznaje twarz matki, ale już w 4-ym miesiącu wyodrębnia twarze osób znanych, reagując na nie inaczej niż na twarze osób obcych.
Niemowlę bardzo wcześnie zaczyna być wrażliwe na rytmiczne dźwięki mowy ludzkiej. Już od drugiego miesiąca życia dziecko rozróżnia fonemy, dźwiękowe składniki słów.
Trzy, czteromiesięczne niemowlę jest bardzo ruchliwe i zaczyna głużyć. Zdaniem
L. Kaczmarka, ruchy rąk i nóg oraz organów mownych są zaprawą fizyczną do przyszłego działania, podyktowaną przez naturę. Ruchy rąk przygotowują się do pracy, ruchy nóg do chodzenia, a ruchy organów mownych do mówienia.
W drugiej połowie pierwszego roku życia u niemowlęcia obserwujemy gaworzenie. Dziecko, dzięki nabywaniu takich cech, jak zaostrzenie spostrzegawczości, zwiększenie uwagi, bardziej pewna pamięć powtarza dźwięki, które samo wydało przypadkowo oraz dźwięki, których brzmienie uchwyciło od otoczenia.
Już w okresie niemowlęcym dziecko zaczyna uczyć się mowy ludzkiej. Dużo wcześniej niż samo zacznie mówić, rozumie poszczególne słowa i wyczuwa nastrój osoby mówiącej. Samo zaczyna mówić pod koniec pierwszego roku życia. Nie formułuje jeszcze zdań, a jego słownictwo jest ubogie.
Dziecko w okresie niemowlęcym poznaje wiele nowych dla niego rzeczy, dużo się uczy. Cały jego wysiłek jest ogromny i stymulowany kontaktem z dorosłymi, przede wszystkim z rodzicami.
Drugi i trzeci rok życia dziecka to okres poniemowlęcy.
Tempo rozwoju somatycznego teraz maleje. Jest mniejsze zapotrzebowanie na pokarmy. Dziecko staje się szczuplejsze, ale za to sprawniejsze.
Wiek poniemowlęcy to w dalszym ciągu okres intensywnego rozwoju psychoruchowego. Dziecko doskonali swą motorykę. Umiejętność chodzenia ułatwia mu poznawanie świata przedmiotów i żywych istot. Wzrasta sprawność manipulacyjna. Następuje również zaostrzenie spostrzegawczości. Dziecko manipulując przedmiotem zwraca uwagę na te jego cechy, które mają znaczenie podczas wykonywania określonej czynności. Poznaje coraz więcej skutecznych sposobów działania. Zapamiętuje je, a potem odtwarza w podobnych sytuacjach. Zwiększa się też uwaga dwu, trzyletniego dziecka. Wzrasta liczba przedmiotów i wydarzeń, na których dziecko skupia swą uwagę. Uwaga jest bardziej trwała. Dziecko coraz dłużej jest w stanie zajmować się daną czynnością. Pojawia się również w tym wieku pewna i trwalsza pamięć.
To wszystko ma wpływ na rozwój kontaktów dziecka z osobami i przedmiotami. Coraz częściej wchodzi ono w styczność z innymi z własnej chęci. To z kolei daje okazję do różnych zabaw i wypowiedzi, nazywania przedmiotów i czynności przez dziecko oraz do prowadzenia z nim rozmów.
Pod koniec trzeciego roku życia dziecko potrafi już swobodnie mówić, przekazywać swoje życzenia, zadawać pytania i na nie odpowiadać.
Opanowanie mowy jest jednym z najistotniejszych osiągnięć rozwojowych dziecka w wieku poniemowlęcym.
Wszystkie przeobrażenia rozwojowe nie zachodzą spontanicznie. Rozwój dziecka będzie prawidłowy, jeżeli jego kontakt z otoczeniem będzie pozytywny, a środowisko, które je otacza odpowiednie. Natomiast prawidłowy rozwój psychofizyczny dziecka w ciągu pierwszych trzech lat życia ma znaczący wpływ na rozwój jego mowy.
Podstawowe znaczenie dla kształtowania się mowy dziecka ma aktywność uczuciowa otoczenia, która pojawia się z chwilą narodzin dziecka. Aktywność ta objawia się w mówieniu do dziecka przy każdej okazji. Każda czynność wykonywana przy dziecku w związku z jego zachowaniem się lub stanem jest dla jego matki bodźcem do różnorodnych i licznych wypowiedzi. W ten sposób już na samym początku między matką i dzieckiem nawiązuje się kontakt. Jest wiele sposobności, by mówić do dziecka, np.: przy przewijaniu, kąpaniu, karmieniu, w czasie zabawy z dzieckiem, kiedy płacze lub śmieje się i wiele innych.
Dziecko poprzez wszystkie wypowiedzi ze strony dorosłych uczy się poznawać coraz lepiej przedmioty, czynności i towarzyszące im okoliczności oraz zaczyna kojarzyć z nimi odpowiednie wyrazy.
Aktywność otoczenia w obcowaniu z dzieckiem jest niezbędna do właściwego kształtowania się mowy. Ciągłe mówienie do dziecka naładowane emocjami przyczynia się do nawiązywania kontaktu z otoczeniem. Również dzięki niemu dziecko zaczyna powoli rozumieć wypowiedzi dorosłych.
Rozwój mowy niewątpliwie wiąże się z ogólnym poziomem intelektualnym dziecka.
Zdaniem E. Hurlock, związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często uważa się, że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi się do zakresu słownika w różnych etapach dzieciństwa.
Dzieci inteligentne z reguły wcześniej opanowują system językowy, ale słabszy rozwój mowy sam przez się nie oznacza jeszcze niższej inteligencji dziecka. Ewentualne opóźnienie rozwoju mowy dotyczyć może tylko niektórych aspektów. Na przykład może być opóźnienie w zakresie mowy czynnej, podczas gdy mowa bierna (rozumienie) oraz inne wskaźniki ogólnego rozwoju psychomotorycznego nie odbiegają od normy. Takie nierównomierności w wieku poniemowlęcym mogą mieć charakter przejściowy z tendencją do wyrównywania się. A więc chociaż rozwój wczesnej mowy jest wskaźnikiem rozwoju intelektualnego, to trzeba go stosować z dużą ostrożnością.
Płeć to kolejny czynnik, który według niektórych autorów ma wpływ na osiągnięcia dziecka w rozwoju mowy. W ciągu pierwszego roku życia nie ma specjalnych różnic między wokalizacją dzieci obojga płci. Jednak na początku drugiego roku życia pojawiają się różnice w wymowie na korzyść dziewczynek. Empirycznie zostało potwierdzone, że zaczynają one mówić wcześniej, lepiej opanowują wymowę oraz rzadziej ujawniają zaburzenia mowy niż chłopcy.
Według A. Jurkowskiego sprawa rozwojowego znaczenia płci dla opanowywania mowy przez dziecko wcale nie jest prosta. Można na nią spojrzeć z dwóch stron. Z jednej strony chodzi o czynnik rozważany w kategoriach czysto biologicznych. Szybszy rozwój mowy u dziewczynek wyjaśnia większe tempo ogólnego ich rozwoju fizycznego. Z drugiej strony na lepsze opanowanie mowy przez dziewczynki może mieć wpływ czynnik społeczno-wychowawczy. Niektóre różnice w rozwoju mowy mogą wiązać się z inną sytuacją dziecka w rodzinie w zależności od tego, czy jest chłopcem, czy dziewczynką oraz ze stosowaniem nieco różnego oddziaływania wychowawczego. Oczywiście zdarza się tak, że niektórzy chłopcy równie szybko i poprawnie opanowują mowę jak dziewczynki, a nawet lepiej.
Dla rozwoju języka istotne znaczenie mają ogólne warunki społeczno-ekonomiczne, w jakich wychowuje się dziecko.
E. Hurlock pisała, że badania nad zależnością mowy od społeczno-ekonomicznego poziomu rodziny wykazały, iż dzieci z rodzin uboższych są opóźnione w rozwoju mowy w porównaniu z dziećmi z rodzin zamożniejszych. Trzeba jednak pamiętać, że nawet dzieci dobrze odżywione i pielęgnowane potrzebują ponadto indywidualnych kontaktów emocjonalnych, które sprzyjają całokształtowi zmian rozwojowych.
E. Hurlock do czynników środowiskowych, które oddziałują na kształtowanie się mowy dziecka zaliczała: dużą ilość czasu, jaką dziecko poświęca na oglądanie książek, udział w twórczych zabawach, częste słuchanie opowiadań i czytanie, szersze grono osób dorosłych, z którymi przebywa dziecko oraz większe grono rówieśników do wspólnych zabaw.
Dzieci, które więcej czasu przebywają wśród osób dorosłych wcześniej zaczynają mówić niż te, które najczęściej obcują z innymi dziećmi.
Dzieci z rodzin bogatszych, przebywające głównie z matką szybciej i lepiej zaczynają mówić niż dzieci z rodzin uboższych, w których matki muszą pracować zarobkowo lub też mają wiele obowiązków domowych, nie pozwalających im poświęcać dziecku dużo czasu.
A więc dzieci wychowujące się w domu rodzinnym w ciągu pierwszych lat życia wcześniej i lepiej opanowują system językowy, niż dzieci uczęszczające do przedszkola, żłobka, czy wychowujące się w domach dziecka. Jest to wynikiem braku ścisłego, bezpośredniego, częstego obcowania matki z dzieckiem.
Ważnym czynnikiem opanowania mowy jest nie tylko częsty kontakt matki z dzieckiem, ale także układ stosunków między nimi. Zdrowe stosunki między matką a dzieckiem sprzyjają prawidłowemu kształtowaniu się mowy dziecka.
Rozwój mowy opóźniają złe stosunki rodzinne i niewłaściwa atmosfera wokół dziecka (rozpieszczanie, zaspokajanie jego życzeń, awantury, krzyki, bicie).
Ważną rolę w rozwoju mowy odgrywa również stan liczebny rodziny.
W okresie niemowlęcym posiadanie lub brak rodzeństwa nie ma wpływu na rozwój mowy. Proces opanowywania mowy przebiega tak samo u jedynaków, jak i u dzieci mających rodzeństwo. Jednak z czasem mogą pojawiać się różnice. Przyczyną może być to, że jedynacy są ciągle w centrum uwagi rodziców. Ponadto współzawodnictwo wśród rodzeństwa może wpłynąć na powstanie zaburzeń w mowie dziecka, czego mogą uniknąć jedynacy pozbawieni rywalizacji.
W porównaniu z dziećmi urodzonymi pojedynczo opóźnione w rozwoju mowy jest zazwyczaj rodzeństwo bliźniacze. Dotyczy to szczególnie pierwszych lat życia, kiedy ich jedynym środowiskiem społecznym jest dom rodzinny. Reprezentują one ten sam poziom rozwoju mowy ze względu na identyczny wiek i analogiczny zasób doświadczeń. Spędzają one ze sobą dużo czasu. W takich warunkach bliźnięta najczęściej wypracowują specyficzne dla nich sposoby porozumiewania się - mało zrozumiałe dla innych osób. Mają one uboższy słownik, ich zdania są mniej poprawne oraz artykulacja jest gorsza w porównaniu z dziećmi urodzonymi pojedynczo. Różnice na niekorzyść bliźniąt wzrastają wraz z wiekiem. Jednak około 10 roku życia różnice te zanikają.
Rozwój mowy związany jest również z aktywnością dziecka we wczesnym dzieciństwie. Jedynym z przejawów aktywności jest zabawa. Uważana jest ona za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka. Odgrywa ważną rolę w różnym wieku, a przede wszystkim w dzieciństwie.
Rozwój zabaw wiąże się z doskonaleniem się mowy dziecka.
Wzrost zasobu słownictwa i umiejętności komunikowania się z rówieśnikami, przekazywania im swych zamiarów i uczuć wpływa na rozwój współdziałania dzieci podczas zabaw w zespole. Zabawy te zaczynają być coraz bardziej celowe i planowane dzięki temu, że wypowiedzi dzieci kierują ich poszczególnymi etapami, czyli pełnią funkcję regulacyjną. Mowa towarzyszy działaniu dziecka, ale również kreuje akcję zabawy.
Rozwój mowy uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Jedne z nich są ważniejsze i mają bardziej zauważalny wpływ na rozwój mowy, z kolei wpływ innych jest mniej zauważalny.
Bibliografia:
1. Hurlock E. Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1961.
2. Jaczewski A. Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. WSiP, Warszawa 1995.
3. Jurkowski A. Ontogeneza mowy i myślenia. WSiP, Warszawa 1961.
4. Kaczmarek L. Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977.
Marzena Jantas | 
