Podmiotowość już od wielu lat interesowała pedagogów i psychologów. Uważają oni, że o "podmiotowości" można mówić wtedy gdy człowiek jest "kimś, że ma określoną tożsamość, która go wyróżnia wśród innych, że jego własna działalność zależy w znacznym stopniu od niego samego" (Tomaszewski 1985r.). O podmiotowości mogą mówić też związki łączące daną osobę z otoczeniem i wpływ jaki wywiera ona na to otoczenie, umiejętność rozpoznawania swojej sytuacji i rozumienia jej elementów, zdolność interpretowania i wyboru.
Podmiotowość spostrzega się też jako "uświadomioną działalność zapoczątkowaną i rozwijaną przez jednostkę według własnych wartości i standardów" (Korzeniowski).
Najważniejszym czynnikiem kształtującym osobowość człowieka jest jego aktywność, a także to jak reaguje na warunki otoczenia: łączy się z nim lub mu się przeciwstawia, albo je odrzuca. Nakazowo-zakazowy sposób reagowania na działania dziecka i jego postępowanie powoli zabija w nim spontaniczność i indywidualny charakter reagowania na bodźce. Jest przejawem przedmiotowego traktowania dziecka, nie liczenia się z jego indywidualnością.
Wychowawca ma pomóc dziecku w odkrywaniu i rozumieniu świata, ludzi, praw rządzących tym światem i stosunkami międzyludzkimi. Ma pomagać odkryć świat i odkryć w nim człowieka. Pomóc w zrozumieniu tego świata i to nie tylko przeszłości, korzeni własnego narodu, czy rodziny, a także analizowanie współczesności i przyszłości.
Podmiotowość należy rozpatrywać od strony osobowości dziecka, zwracając uwagę na sposób traktowania dziecka przez otoczenie zewnętrzne. Chodzi tu o aktywną samorealizację własnej tożsamości i rozwój własnego "ja".
W drugim ujęciu dziecko jest traktowane jako samodzielna, wolna jednostka. W stosunku do dziecka wyraża się to w stopniowym usamodzielnianiu i dawaniu mu, w miarę jego rozwoju coraz większej swobody w podejmowaniu decyzji dotyczących własnej osoby, w samodzielnym rozwiązywaniu codziennych problemów i włączaniu dziecka do współdecydowania o sprawach dotyczących zarówno jego jak i innych. Dziecko należy traktować jako człowieka wolnego którego nie można zniewalać, ani manipulować nim dla osiągnięcia własnych zamierzeń.
Wychowawca powinien traktować każde dziecko jako jedyną i niepowtarzalną osobę. Siebie wychowawca powinien uważać jako pomocnika w wydobywaniu wewnętrznych sił wychowanka. Wolność dziecka powinna być rozumnie chroniona ze względu na brak doświadczenia i rozumienia tego co jest korzystne dla rozwoju osobowości. Dziecko musi zrozumieć, że prawdziwa wolność wiąże się z odpowiedzialnością, a uprawnienia z obowiązkami. Ma nauczyć się stawiania sobie wysokich wymagań. Przy pomocy wychowawcy dziecko ma poznać świat, a także własną rolę w tym świecie. Wychowawca traktuje dziecko podmiotowo wtedy, gdy: nie zmusza go, nie łapie na błędach, nie straszy, nie zniechęca, nie poniża, nie kpi z nieporadności dziecka, nie wymaga od wychowanka więcej niż może on zrobić, ale też nie wymaga zbyt mało, nie ponagla, gdy dziecko potrzebuje czasu, nie lekceważy problemów przeżywanych przez wychowanków, nie ingeruje w jego życie bez zezwolenia. Wychowawca ma przyjąć rolę doradcy i przewodnika wychowanka w dążeniu do realizacji zadań.
Każde dziecko rozwija się według swojego indywidualnego programu rozwoju. Najlepszą metodą podmiotowego traktowania dziecka jest rozmowa. Właśnie podczas rozmowy wychowawca powinien pobudzić dziecko do refleksji, do odkrywania w sobie sił i możliwości, które należy rozwijać. Zadaniem wychowawcy jest przekonanie wychowanka, aby zaakceptował siebie i uwierzył we własne możliwości. Bardzo ważne dla dzieci jest też budzenie nadziei w sens życia. Zadaniem wychowawcy jest zachęcanie każdego dziecka do tego, aby stawiało przed sobą coraz trudniejsze zadania. Radość z osiągniętego sukcesu pokonania jakiejś trudności jest wtedy bardzo duża i zachęca dziecko do pokonywania przez nie własnych słabości.
Podmiotowość wychowawcy należy rozpatrywać jako szczególny przypadek podmiotowości człowieka. Niezbędnym atrybutem jest też wolność. Człowiek może pracować, tworzyć tylko wtedy gdy jest wolny. Podmiotowość możemy rozumieć na dwa sposoby:
- czynnościowy - wyraża się przez zachowanie i działanie podejmowane przez wychowawcę z własnej woli
- atrybutowy - jako wartość moralną człowieka, zgodność czynów z własną wolą i intuicją.
Wychowawcę powinien cechować szacunek do dziecka, odwaga w prezentowaniu własnego zdania, podejmowanie działań, na "własny rachunek", a także zdolność do samokontroli i samodoskonalenia.
Upodmiotowiony wychowawca powinien traktować problemy i sytuacje życiowe jako zadania własne, które musi sam rozwiązywać co zwiększa satysfakcję z uzyskanych wyników.
Podmiotowość zwiększa wrażliwość na informację, powoduje konieczność pełniejszego zaangażowania w życie grupy w której pracuje. Upodmiotowiony wychowawca stara się doskonalić swoją pracę, a doświadczenia wykorzystuje do stworzenia własnego stylu działań pedagogicznych.
Upodmiotowiony wychowawca potrafi dostosować tempo i organizację działań pedagogicznych do własnych możliwości, potrzeb i przyzwyczajeń co ogranicza napięcie, stresy i frustracje wynikające z zagrożeń i nacisków.
W praktyce potrafi wykorzystać to co najlepsze, korzysta z uwag innych osób. Dąży do ustawicznego doskonalenia swojej pracy, chętnie nawiązuje więzi informacyjne z innymi wychowawcami.
By móc respektować czyjąś podmiotowość trzeba przede wszystkim ją znać. Niezbędna okazuje się umiejętność dostrzegania zmian, jakie u danej osoby zachodzą, a ponadto wczuwania się w aktualną sytuację, tak jak ją ta osoba przeżywa. Wychowawca powinien umieć wczuć się w przeżycia drugiego człowieka, aby lepiej i skuteczniej móc pomagać dzieciom, którym ta pomoc jest bardzo potrzebna.
LITERATURA:
1. Pomykało W., red., Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacyjna, Warszawa 1993.
2. Jundziłł I., Podmiotowość dziecka w rodzinie i w szkole, "Problemy opiekuńczo-wychowawcze", 1995, nr 2
Elżbieta Gumienna | 
