Sfera emocjonalna, jako swoista dziedzina życia psychicznego, ulega w wieku szkolnym przeobrażeniom w kierunku coraz większej intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych, co pozostaje w związku z rozwojem całej osobowości dziecka. Złożoność zjawisk w sferze emocjonalnej przejawia się u dziecka po pierwsze w tym, że rozszerza się krąg przedmiotów, zjawisk, zdarzeń i spraw, które wywołują u niego reakcje emocjonalne, a po drugie zmienia się i różnicuje w sposób istotny charakter jego emocjonalnych doznań. Aby zająć się tymi doznaniami musimy poznać rodzaje uczuć i ich cechy.
Uczucia są to takie przeżycia jak miłość, zazdrość, tęsknota i wiele innych. Współwystępują one i współdziałają z procesami poznawczymi wpływając na ich przebieg i treść. Uczucia również odzwierciedlają świat, umożliwiają orientowanie się w rzeczywistości. Wśród uczuć wyróżnia się emocje. Zalicza się je do pierwotnych funkcji psychicznych człowieka. Uczucia można podzielić na przyjemne i przykre i są one związane ze stanami organizmu.
Przykrość pojawia się wówczas, gdy występują silniejsze i niezaspokojone od razu potrzeby biologiczne takie jak głód, pragnienie itp. Przyjemność przeżywamy, gdy są zaspokojone nasze potrzeby, kiedy sprawnie funkcjonuje zdrowy organizm, kiedy jesteśmy wypoczęci i zdolni do podejmowania wysiłku.
Ciekawość jest uczuciem wyzwalającym u dzieci raczej krótkotrwałe, dorywcze i zmienne działania zmierzające do uzyskania informacji o przedmiotach, ludziach, zdarzeniach. Zainteresowania są natomiast znacznie bardziej trwałe - stałe. Sukces uzyskiwany w procesie poznawania świata to źródło zadowolenia. Uczucia moralno-społeczne powstają w warunkach współżycia i współdziałania ludzi, rozwijają się i kształtują w toku uczestnictwa jednostki początkowo w życiu rodzinnym, szkoły a następnie w różnych grupach społecznych.
Uczucia te mogą być pozytywne i negatywne. Wśród pozytywnych wyróżnia się: uczucia życzliwości i przywiązania, braterstwa i solidarności. W dziedzinie negatywnych uczuć, moralno-społecznych znajdują się takie jak: wrogość, nienawiść, zawiść i różnorodne odmiany uczuć agresywnych, z których najbardziej typowy jest gniew.
Uczucia estetyczne odzwierciedlają stosunek do przedmiotów, których cechą jest piękno, mają one swoisty składnik poznawczy, przejawiający się w rozumieniu dzieł sztuki.
Emocje dziecięce charakteryzują się wieloma cechami:
a) intensywnością,
b) częstotliwością.
Mają one charakter przejściowy. Dziecko 6-letnie szybko przechodzi od śmiechu do płaczu, od złości do uśmiechu, od zazdrości do czułości, co przypisuje się trzem czynnikom: oczyszczaniu się systemu zablokowanych uczuć przez ich ekspresję, brakowi pełnego zrozumienia sytuacji z powodu niedojrzałości intelektualnej i niewielkiemu doświadczeniu, krótkotrwałości uwagi, co sprawia, że łatwo ją rozproszyć.
Dlaczego powstają emocje?
Ogólna sytuacja dzieci wkraczających w nowy okres rozwojowy zawiera różnorodne źródła, powoduje, że wychowankowie rozmaicie reagują emocjonalnie zarówno na trudności, jak i na nowe sukcesy i osiągnięcia w działaniach, w których po raz pierwszy biorą udział.
Źródłami uczuć emocjonalnych są przede wszystkim: rodzina i szkoła. To właśnie ta ostatnia jest środowiskiem zawierającym w sobie wiele źródeł przeżyć emocjonalnych. U wielu dzieci występują napięcia emocjonalne zanim nastąpi możliwie pełne przystosowanie do nowego jeszcze środowiska. Do niełatwych sytuacji dla początkującego ucznia należy zaliczyć wejście w społeczność klasy "O". Źródłem uczuć dziecka jest stopniowe krystalizowanie się roli ucznia, której musi się ono nauczyć w toku codziennych gromadzonych doświadczeń. Dziecko 6-letnie rozpoczynające naukę szkolną wkracza do nowego, początkowo nie znanego sobie środowiska. Staje się członkiem społeczności szkolnej, w której działa system norm regulujących postępowanie uczniów, stawiających przed nimi szereg wymagań i zadań. W szkole dziecko aktywnie uczestniczy w zajęciach, wzbogacając posiadany zasób umiejętności i wiadomości oraz nawiązuje różne kontakty społeczne zarówno z nauczycielami jak też z kolegami. Szkoła kieruje procesem nauczania, ale także organizuje życie społeczne uczniów tak za pośrednictwem nauczycieli, jak w ramach działalności organizacji dziecięcych istniejących na jej terenie.
Opuszczenie przedszkola, przejście do szkoły, do nowej klasy pełnej dzieci, kontakt z nową panią to wszystko budzi zaciekawienie. Zaspokaja bowiem potrzebę poznawcza, na którą składa się nie tylko chęć zdobywania wiedzy, lecz także pragnienie doznawania nowych wrażeń.
Pragnienie u dzieci 6-letnich zostania uczniem klasy "O" nie jest zjawiskiem absolutnie powszechnym, niczym nie zakłóconym. Istnieją elementy negatywne, stanowi je przede wszystkim nastawienie lękowe. Niektóre dzieci nie przekroczywszy jeszcze progu szkoły, już się jej boją, już martwią się, że nie poradzą sobie z nauką, że będą zasługiwać na negatywne oceny nauczycieli, na przykre uwagi, a może i kary rodziców. Tutaj bardzo wiele zależy od wychowawcy klasy, który jest osobą spędzającą z dziećmi większość czasu w szkole. H. Smorzyński (1987) zwrócił uwagę na następujące cechy osobowości nauczyciela: przychylność dla swoich wychowanków, dążność do poznawania psychiki swych uczniów i nastawienie na systematyczne zajmowanie się uczniami i opiekuństwo pedagogiczne. Wpływ osobowości nauczyciela jest w tym okresie znaczny, zarówno w związku z licznymi kontaktami nawiązywanymi z uczniami, jak też ze względu, że cieszy się on wśród nich zazwyczaj dużym autorytetem. Większość z nich stara się postępować tak jak "pani" powiedziała. Nauczyciel wychowawca powinien być: autentyczny i posiadać zdolności empatyczne. Powinien w naturalny sposób nawiązać kontakt ze swoim wychowankiem.
Życie szkolne jest terenem, na którym kształtują się uczucia. Jego głównymi źródłami są ludzie, z którymi dziecko się styka i praca, którą wykonuje. Dzieci uważają czasem szkołę i obowiązki szkolne za przyjemne, ponieważ czują się dobrze wśród kolegów.
Emocje i uczucia ucznia kl. "O" znajdują różny wyraz w zachowaniu zależnie od sposobów postępowania dorosłych z dzieckiem. Dziecko w tym wieku łatwo się cieszy i równie łatwo smuci. Gdy czegoś pragnie nie zawsze potrafi narzucić sobie powściągliwość. Umiejętność panowania nad sobą osiąga dziecko tylko w warunkach spokoju, przez stopniowe odsuwanie na dalszy plan swoich pragnień na rzecz otoczenia. Niekonsekwencje rodziców, częste kary fizyczne, krzyk i niepokój w domu osłabiają odporność dziecka na trudne sytuacje, utrudniają proces uspołecznienia uczuć, a także mogą stać się źródłem zaburzeń emocjonalnych.
Bibliografia:
1. S. Gerstmann "Rozwój uczuć", Warszawa 1986 r.
2. M. Żebrowska "Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży", Warszawa 1982 r.
3. E.B. Hurlock "Rozwój dziecka", Warszawa 1985 r.
4. S. Słyszowa " Dziecko rozpoczyna naukę", Warszawa 1975 r.
mgr Joanna Ozimek |
