W każdej niemal szkole są uczniowie, którzy robią postępy w nauce i osiągają dobre wyniki i oraz tacy, których postępy są niedostateczne. Z tego stwierdzenia wypływa pytanie od czego zależą bardzo dobre oceny u jednych i niepowodzenia u drugich.
Psychopedagogiczna literatura dotycząca procesu uczenia się wskazuje na różne czynniki, od których zależą osiągnięcia szkolne uczniów. Powodzenia i niepowodzenia w nauce to problem niezwykle złożony.
Osiągnięcia szkolne są odzwierciedleniem rozwoju intelektualnego i sprawności fizycznej uczniów, ale także jego, jak silnie i w jakim kierunku postępuje kształtowanie się zainteresowań, uzdolnień i poglądów.
Wśród czynników, od których zależy powodzenie szkolne dziecka, można wyodrębnić dwie grupy:
1)Czynniki wewnętrzne, związane z rozwojem psychicznym i fizycznym dziecka, jego indywidualnymi właściwościami.
2)Czynniki zewnętrzne, na które składają się warunki życia dziecka, oddziaływanie otoczenia bliższego i dalszego, przede wszystkim opieka i praca wychowawcza, jaką zapewniają mu dwa najważniejsze środowiska: rodzina i szkoła. Trzeba jednak pamiętać o tym, że nie można przeprowadzić wyraźnej granicy między obu grupami czynników, bowiem pozostają one ze sobą ścisłym związku.
Czynników wewnętrznych, wywołujących trudności w uczeniu się jest wiele, a w szczególności poziom inteligencji, pewne właściwości psychiczne czy fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe. Niektóre deficyty mogą zauważać sami rodzice, inne są możliwości do rozpoznania jedynie przez specjalistów. Poziom inteligencji uczni jest niewątpliwie tym czynnikiem, od którego zależą w dużej mierze osiągnięcia szkolne. Jednak nie można stwierdzić, że dziecko zdolne zawsze dobrze się uczy. Są bowiem uczniowie zdolni, którzy miewają słabe oceny. Sam fakt posiadania zdolności nie jest wystarczający.
Mimo wysokiego rozwoju umysłowego dziecko może napotkać trudności w nauce - na przykład wówczas, gdy nie będzie systematycznie pracować, gdy będzie poświęcać nadmiernie dużo czasu na realizację zainteresowań pozaszkolnych.
Czynnikiem wpływającym na intensywniejszy rozwój myślenia jest motywacja do podejmowania częstego wysiłku umysłowego. Uczeń zdolny, ale o słabej motywacji uczenia się nie ma wysokich osiągnięć w nauce. Uczniowie mniej zdolni, ale o silnej motywacji uczenia się, w dążeniu do dobrego opracowani i trwałego zapamiętania materiału szkolnego osiągają dobry poziom w nauce.
Ważną rolę wśród czynników decydujących o powodzeniu szkolnym dziecka odgrywa jego rozwój fizyczny. U dzieci ujawniających trudności stwierdza się niższe od przeciętnych wskaźniki wzrostu i ciężaru ciała. Mogą je wywoływać często różne ukryte choroby, nierzadkie u dzieci niedomogi układu wegetatywnego w postaci zakłóceń snu, brak apetytu, zaburzeń trawienia i wypróżniania, bólów głowy. Duży wpływ na sprawność fizyczną dzieci wywiera właściwe zaspokojenie ich potrzeb.
W niesprzyjających warunkach środowiskowych, na skutek niedożywienia dziecko rośnie gorzej, częściej choruje. Choroby powodują absencję na lekcjach i wpływają na ogólne osłabienie organizmu. Dziecko o słabym rozwoju fizycznym, anemiczne, apatycznie cierpiące na częste bóle głowy, chociaż jest obecne na lekcjach, pracuje na nich gorzej i mniej z nich korzysta. Słabiej zapamiętuje nowy materiał, co odbija się ujemnie na dalszym procesie uczenia się.
Niepowodzenia szkolne mogą być spowodowane także fragmentarycznymi zaburzeniami rozwojowymi, jak zaburzenia lateralizacji, zaburzenia w okresie analizy i syntezy wzrokowo-słuchowej oraz zaburzenia motoryki. Opóźnienia parcjalne mogą łączyć się z innymi zakłóceniami, np. z niewłaściwą dynamiką procesów nerwowych, a każde nagromadzenie negatywnych czynników znaczne pogłębienie trudności w nauce.
Osiągnięcie dobrych wyników w szkole zależy od typu układu nerwowego i jego funkcjonowania. Wśród dzieci nerwicowych wyróżniamy: nadpobudliwe psychoruchowo i zahamowane psychoruchowo. Dziecko z przewagą procesów pobudzania charakteryzuje się dużą ruchliwością, niestabilnością emocjonalną i trudnością w koncentracji uwagi. Problem ten interesuje specjalistów z wielu dziedzin, a także rodziców, gdyż dzieci nadpobudliwe oprócz problemów szkolnych stwarzają wiele trudności wychowawczych. Wymagają nie tylko odpowiedniego sposobu postępowania, ale także specjalnej postawy nauczycieli i rodziców. Nasilenie bowiem nadpobudliwości i nieprawidłowe przystosowanie się do wymogów środowiska w znacznym stopniu zależy od działania wychowawczego i wpływów środowiskowych. Dzieci o wzmożonej aktywności nie zawsze są rozumiane przez wychowawców. Za swoją ruchliwość są często ganione i karcone. Prowadzi to do utrwalania negatywnych zachowań. Przeżywają więc dużo trudnych dla siebie i stresujących sytuacji. Natomiast dziecko z przewagą procesów hamowania jest bierne, apatyczne, męczliwe, ma trudności w kontakcie z otoczeniem, często jest nieśmiałe. Cechy te mogą powodować trudności w nauce i gorszą adaptację do warunków szkolnych. Reasumując: dzieci nadpobudliwe narażają się często na konflikty, natomiast zahamowane uważane są za leniwe lub opóźnione w rozwoju umysłowym.
Dużą rolę w powodzeniu w nauce odgrywają czynniki emocjonalne. U dzieci opóźnionych w nauce częściej występuje apatia, bierność, brak pewności siebie, brak wiary w możliwości przezwyciężani trudności, niska odporność na frustracje. Powstałe niepowodzenia szkolne mogą doprowadzić do rozległych i głębokich zaburzeń motywacji uczniów. Natomiast dzieci zdolne, osiągające dobre wyniki w nauce, są ambitne, pewne siebie, wykazują większą odporność na niepowodzenia.
Czynniki zewnętrzne. Obok wymienionych warunków wewnętrznych, trudności w nauce mogą być wywołane przez cały szereg warunków zewnętrznych. Najważniejsze z nich to przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym i w środowisku rodzinnym.
Szkoła jest drugim, obok rodziny środowiskiem, które wywiera największy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. System szkolny powinien gwarantować harmonijny rozwój jego zdolności duchowych, moralnych, intelektualnych i fizycznych. Od szkoły, od jej organizacji, warunków ekonomicznych, predyspozycji i zaangażowania nauczycieli w dużej mierze zależą osiągnięcia w nauce dzieci. Przyczyny niepowodzeń szkolnych tkwiące w szkole to:
wady programów szkolnych,
dydaktyczne zaniedbania, powszechność werbalizmu,
występujące wśród nauczycieli przypadki niewłaściwego wypełniania obowiązków, brak pracowitości, nielubienia swej pracy.
Błędy szkoły w tym zakresie mogą stanowić grupę przyczyn będących źródłem trudności w nauce. Nauczanie, które się odbywa w ściśle określonych ramach organizacyjnych, jednakowych dla wszystkich uczniów, mimo ich bardzo zindywidualizowanych potrzeb, możliwości psychicznych i zainteresowań nie wpływa korzystnie na rozwój ucznia.
Wyodrębnienie przyczyn niepowodzeń szkolnych ściśle pedagogicznych nie jest sprawą łatwą, tkwią one w treściach, formach pracy, metodach, osobowości nauczyciela, jak również w organizacji pracy dydaktyczno wychowawczej. Wiele konfliktów powstaje w wyniku nieliczenia się z psychicznymi potrzebami dzieci. Z tych rozważań wynika, że zasadnicze znaczenie ma tu nauczyciel, jego stosunek do ucznia i umiejętności wychowawcze. Nauczyciel musi pamiętać, że nauczanie łączy się z wychowaniem w jedną nierozerwalną całość. Dziecko bowiem samo uczyć się nie chce, nie ma jeszcze motywów, trzeba je zatem zachęcić, rozbudzić zainteresowania, rozwinąć w nim odpowiednie zalety charakteru.
Na wyniki w nauce dziecka i jego pozytywny stosunek do szkoły wpływa również sytuacja dziecka w klasie jako grupie społecznej, jego stosunki z kolegami, poczucie przynależności do grupy koleżeńskiej. Jeżeli dziecko jest aprobowane przez kolegów, zaspokaja potrzebę afiliacji, chętnie chodzi do szkoły, podejmuje współzawodnictwo.
Niepowodzenia szkolne nie tylko decydują o losach edukacyjnych ucznia, ale także o sytuacji życiowej, dlatego należy szukać przyczyn niepowodzeń i stosować odpowiednie środki zaradcze.
W całym procesie rozwiązywania niepowodzeń szkolnych ważne jest współdziałanie ze sobą całego zespołu nauczycieli oczywiście na rzecz dobra dziecka.
Na wyniki nauki szkolnej duży wpływ ma najbliższe środowisko, w którym dziecko żyje, rozwija się i zdobywa doświadczenie. Do takiego środowiska należy przede wszystkim rodzina. Współpraca szkoły z domem rodzinnym, rodziców z wychowawcą klasy i nauczycielami jest konieczna dla osiągnięcia pozytywnej motywacji uczenia się. Często rodzice żyją jeszcze przekonaniem, że szkoła ma wyręczyć ich z obowiązku wychowywania dziecka. Swoje zdanie wychowawcze realizują zwykle werbalnie. Nie widzą potrzeby dawania przykładu: z papierosem w ustach zabraniają palenia, z kieliszkiem w ręku- zabraniają pić alkohol. Domagają się grzeczności, spokoju, dobrych efektów w nauce, sami krzycząc na dzieci. Zamieniają miłość rodzicielską należną dziecku na pozory: zabawki, komputery. W sytuacji rodzinnej można wyodrębnić wiele czynników, mających wpływ na niepowodzenia szkolne dzieci. Są to:
poziom kulturalny rodziny,
metody wychowawcze,
konflikty emocjonalne w rodzinie itp.
Zaspakajanie potrzeb kulturalnych rodziny związane jest z sytuacją ekonomiczną. Na podstawie licznych badań poziom życia kulturalnego określa jako: wysoki, średni, niski. Podstawą klasyfikacji najczęściej jest wykształcenie rodziców, udział w różnych formach kultury. Rodzice są zobowiązani do umożliwienia dziecku poznawania i korzystania z dóbr kultury. Dobra kulturalne odgrywają doniosłą rolę w kształtowaniu osobowości dziecka rozszerzając jego biblioteczkę wyposażoną w literaturę służącą własnej nauce (słowniki, encyklopedie) jak i beletrystykę.
Bardzo ważną sprawą jest wspólne spędzanie wolnego czasu, organizowanie ferii, wakacji. Rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i społecznych. Rodzice swoim zachowaniem i ocenami pokazują mu, co jest w życiu ważne, z czym należy się liczyć. Dzieci często naśladują rodziców, jeżeli oni nie mają nawyków kulturalnych to i one nie będą chciały się rozwijać.
Sytuacja ekonomiczna rodziny związana jest z atmosferą wychowawczą. Bardzo często złe warunki mieszkaniowe są w domach alkoholików, w rodzinach w stanie trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego.
W domach gdzie brak jest harmonii i dobrego współżycia rodziców dziecko pozbawione jest radości i spokoju. Właściwa atmosfera wychowawcza wpływa w dużej mierze na postępy w nauce ucznia. Częste konflikty i awantury nie tylko uniemożliwiają dziecku należytą koncentrację uwagi podczas wykonywania przez nie pracy domowej, lecz również wyraźnie dekoncentrują je w czasie lekcji.
Koniecznym warunkiem efektywnej nauki domowej jest dobry nastrój, w którym dziecko przystępuje do odrabiania lekcji. Jeśli domowemu uczeniu towarzyszy spokój i zrównoważenie rodziców, efekty nauki będą satysfakcjonujące zarówno dla dziecka, jak i rodzica. Przyjemna atmosfera domu rodzinnego, czystość, powietrze i światło przyczyniają się w bardzo wysokim stopniu do sprawnej pracy umysłowej dziecka.
Dzieci, które wychowują się w stałym napięciu są lękliwe, nieufne, a cechy te ujemne wpływają na uczenie się. W domu gdzie jest brak więzi, jedności, porozumienia przebywamy niechętnie. Nie tylko dla małego dziecka, ale i dla większego, każda najdrobniejsza kłótnia między rodzicami jest zawaleniem się świata. Po takich przeżyciach uczeń zaczyna być nieobecny na lekcjach, nie może się skupić, myśleć. To wszystko nie pozostaje bez wpływu na osiągnięcia szkolne.
Każda rodzina jest innym niepowtarzalnym środowiskiem, wychowuje dzieci o odmiennych charakterach, o różnym tempie rozwoju oraz indywidualnych cechach osobowości. Aby dziecko osiągało pozytywne wyniki w nauce wymaga to ze strony rodziców długotrwałych zabiegów. Niepowodzenia szkolne są bardzo niepożądane ze względów społecznych, pedagogicznych, psychicznych. Drugoroczność wywiera na ucznia wpływ ujemny, zniechęca go do dalszej pracy.
Pamiętajmy, że obok szczęśliwych dzieci żyje tysiące rozżalonych, smutnych, które są ofiarami złego współżycia rodziców, niechęci, a nawet wrogości. Aby mieć w domu szczęśliwe dziecko, dobrego ucznia niezbędne jest otoczenie go miłością, gotowością udzielenia pomocy i stworzenia mu jak najlepszych warunków do rozwoju.
Literatura:
Bandura L. Trudności w procesie uczenia się.
Izdebska H. Nasze dzieci i my.
Konopnicki J. Powodzenia i niepowodzenia szkolne.
Łobocki M. Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania.
Spionek H. Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych.
Jolanta Bączkowska
Szkoła Podstawowa w Szkodnej |
