Tempo rozwoju dzieci upośledzonych umysłowo jest bardzo zróżnicowane, toteż ich charakteryzowanie jest trudne, a co za tym idzie nadmiernie uogólniane. Niemniej jednak można ustalić pewne cechy wspólne typowe dla omawianej grupy uczniów.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie różnią się na ogół od swoich rówieśników wyglądem zewnętrznym. Przy bliższej obserwacji można zauważyć u nich nieznaczny brak harmonii w rozwoju, pewną słabość fizyczna oraz częstsze występowanie wad postawy. Mogą również występować anomalie, które nie są koniecznie związane z upośledzeniem umysłowym, jak: zez, albinizm, oczopląs, tiki, gotyckie podniebienie. Bardziej wyraźne są zaburzenia w zakresie motoryki, brak precyzyjności, ruchy są niezborne. Nie można jednak danemu dziecku upośledzonemu umysłowo w jednakowym stopniu przypisywać tych wszystkich właściwości, które występują w całej populacji tych dzieci. Każde bowiem dziecko upośledzone umysłowo charakteryzuje się nieco innym profilem rozwoju, co wyraża się różnym poziomem jego osiągnięć w zakresie różnych funkcji. Jak pisze J. Kostrzewski [1981, s. 122], "... dwie osoby (niedorozwinięte umysłowo) o takim samym globalnym wieku, inteligencji i ilorazie dojrzałości społecznej mogą się różnić w zakresie procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, wykonawczych, ogólnej zaradności, lokomocji, samodzielności, uspołecznienia, odpowiedzialności itp."
Jeśli upośledzeniu umysłowemu nie towarzysza żadne oznaki niedorozwoju fizycznego, zdarza się, że przy pierwszy zetknięciu się z takim dzieckiem może ono sprawić wrażenie normalnie rozwiniętego. Nawet w czasie prowadzenia z nim rozmowy na tematy powszednie, trudno jest zorientować się w jego defektach intelektualnych. Szczególnie jest to utrudnione, gdy dziecko posiada stosunkowo bogaty słownik i łatwość wypowiadania się. Ponadto warto podkreślić, że trudności w rozpoznawaniu upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia mogą wynikać z podobieństw jego symptomów do objawów zachowania się dziecka zaniedbanego środowiskowo, ponieważ trudne warunki środowiskowe także mogą wpływać na rozwój.
Najbardziej typowym objawem upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim jest odchylenie od normy w rozwoju umysłowym, a szczególnie w funkcji spostrzegania, myślenia, pamięci, orientacji społecznej, uczeniu się.
Spostrzeżenia dzieci lekko upośledzonych umysłowo są niedokładne, a sam proces spostrzegania jest zwolniony i charakteryzuje się wąskim zakresem. Dzieci o obniżonej sprawności umysłowej spostrzegają w tym samym czasie, znacznie mniejsza ilość przedmiotów aniżeli ich rówieśnicy w normie intelektualnej. Przyczyną zwolnionego spostrzegania jest przede wszystkim mała ruchliwość procesów korowych. Szczególną trudność sprawia im lokalizacja przedmiotów w przestrzeni i ukształtowanie jej pojęcia. Tak więc dzieci upośledzone popełniają dużo błędów dotyczących dokładności dostrzegania podobieństw i różnic pomiędzy przedmiotami. Maja braki w zakresie percepcji wzrokowej stosunków przestrzennych oraz elementów tworzących figury geometryczne.
Ich uwaga charakteryzuje się słabą podzielnością, jest nietrwała i łatwo odwracalna. Przejawiają nadmierny odruch orientacyjny i nie potrafią dostatecznie koncentrować się na danym przedmiocie, łatwo odwracają od niego uwagę w kierunku nawet słabych bodźców.
Pamięć logiczna jest bardzo słaba, natomiast pamięć mechaniczna jest na przeciętnym poziomie. W reprodukcji niedługich tekstów, gdzie wykorzystuje się pamięć mechaniczną, uzyskują wyniki porównywalne z uzyskiwanymi przez uczniów w normie intelektualnej. Wierność zapamiętywania jest również słabsza, nawet po upływie krótkiego czasu nie potrafią wiernie odtworzyć przebiegu zdarzenia. W związku z tym, często pojawiają się zmyślenia i konfabulacje uzupełnienia luk pamięciowych.
Myślenie ma charakter konkretno - obrazowy i sytuacyjny. Proces kształtowania się operacji myślowych jest niedokończony i ulega stagnacji na poziomie operacji konkretnych [Sznurek, 1976,s. 59]. Szczególną trudność sprawia im wskazanie cech istotnych, podobieństw i różnic oraz wykrywanie związków przyczynowo-skutkowych. jak wykazały badania A. Sikory [1966], dzieci lekko upośledzone umysłowo (od 16 do 18 lat) w zakresie wnioskowania indukcyjnego odpowiadają 8-letnim dzieciom nieupośledzonym. W zakresie wnioskowania przez analogię dochodzą do poziomu uczniów klasy IV szkoły podstawowej. Najłatwiej wnioskują na konkretnym materiale nawiązującym do codziennych, prostych sytuacji życia. Dzieci te zdolne są do wykonywania podstawowych operacji szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, działań matematycznych, ale pod warunkiem, że odnoszą się one do przedmiotów, a nie do treści ujętych w zdaniach. Potrafią podać definicje pojęć konkretnych, chociaż nie uogólniają ich znaczeń. Nie radzą sobie z sytuacjami problemowymi. W podejściu do zadania wymagającego myślenia teoretycznego nie szukają skutecznych rozwiązań, tylko powtarzają te same, stereotypowe działania. Nie uświadamiają sobie, że nie potrafią rozwiązać zadania [Zahara, Dobosiewicz, 1987, s. 38]. Myślenie logiczne występuje w formie uproszczonej. Trudności w myśleniu wyłaniają się przy tworzeniu przez dzieci zadań, kiedy trzeba ujmować stosunki zachodzące pomiędzy poszczególnymi pojęciami. Dokładna analiza czynności intelektualnych tych dzieci wykazuje, że podstawowym defektem jest utrudnione przejście od poznania zmysłowego do racjonalnego, od konkretu do abstrakcji. Należy dodać, że wszelkie pojęcia abstrakcyjne są dla tej grupy dzieci przynajmniej w części niezrozumiałe.
Z trudem także wnioskują. Przy czym występuje upośledzenie zdolności wnioskowania sylogistycznego, indukcyjnego oraz wnioskowania przez analogię.
Rozwój mowy jest opóźniony, w niższych klasach szkoły podstawowej objawia się w :
- przedłużającej się nieprawidłowej artykulacji określonych głosek;
- wolnym tempie rozwoju słownictwa;
- trudnościach w budowaniu zdań;
- utrzymujących się agramatyzmach;
- trudnościach w wypowiadaniu się na określony temat;
- obniżeniu aktywności werbalnej (małomówności)
Słownik dzieci lekko upośledzonych umysłowo jest ubogi. W wypowiedziach dominują rzeczowniki konkretne oznaczające przedmioty występujące w najbliższym otoczeniu społeczno-przyrodniczym uczniów, a także czasowniki " być" i " mieć" oraz te, które określają człowieka w działaniu i w ruchu. Natomiast przymiotniki i przysłówki należą do kategorii wyrazów, którymi uczniowie z lekkim upośledzeniem posługują się rzadko. Najlepiej znają przymiotniki określające cechy sensoryczne (rozmiary i barwy) i przysłówki, które reprezentują kategorie sposobu i wykonania czynności.
Prócz wskazanego ubóstwa słownikowego, także właściwe rozumienie słów jest ograniczone, a słownik bierny jest znacznie bogatszy od czynnego. Przy czym bogaty słownik niektórych lekko upośledzonych nie świadczy o ich wyższym poziomie myślenia abstrakcyjnego. Słowa przez nich wypowiadane najczęściej nie mają funkcji uogólniającej.
Ogólnie można powiedzieć, że uczniowie lekko upośledzeni umysłowo, mają znaczne trudności w dokonywaniu operacji myślowych opartych na II układzie sygnałowym, tzn. porównywania, różnicowania, uogólniania i abstrahowania.
Orientacja w miejscu, czasie i przestrzeni jest w miarę poprawna. Trudności pojawiają się, gdy znajdą się w nowym środowisku, a sytuacja staje się bardziej złożona.
Charakterystyczną cecha upośledzonych umysłowo jest brak przemyślanego planu, samodzielności i inicjatywy w działaniu oraz pomysłowości, zatem nie są oni zdolni do efektywnego organizowania sobie pracy (również tempo pracy jest wolne). Z chwilą występowania trudności, załamują się, zniechęcają i mogą pozostawić wykonywane zadanie nieskończone, dlatego wymagają nieustannego nadzoru. W związku z tym, ważne jest ciągłe motywowanie do pracy- w postaci pochwały, zachęty, nagrody, a czasem nakazu.
Reasumując, należy stwierdzić, że możliwości nabywania wiedzy i umiejętności dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej, są niższe. Dużo wysiłku wkładają w powiązanie nowo nabytych wiadomości z już posiadanymi, jeszcze większą trudność sprawia im zastosowanie swoich umiejętności i wiadomości w życiu codziennym.
Pod względem cech charakterologicznych, dzieci upośledzone umysłowo są bardzo zróżnicowane. Można wśród nich wyróżnić dwie grupy: nadmiernie pobudliwych (eretycznych) i nadmiernie zahamowanych (apatycznych), czasem dodaje się jeszcze grupę mieszaną.
Eretyczne są nadmiernie ruchliwe, emocjonalnie labilne, drażliwe, afektywne, mało wytrwałe, źle koncentrujące się. U dzieci tych często jest nasilona skłonność do impulsywności i negatywizmu oraz do agresywnego zachowania się w sytuacjach frustracyjnych.
Apatyczne charakteryzuje zwolnione tempo reakcji, bierność, powolność i ubóstwo ruchów, obojętność w stosunku do otoczenia, nieśmiałość, brak wiary we własne siły, słaba motywacja działania.
Zdolność do przeżywania uczuć wyższych, tj. społecznych, moralnych, estetycznych jest na ogół nieznacznie ograniczona. Dodać należy, że dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim typowe są zachowania egocentryczne i egoistyczne.
W stosunku do siebie dzieci upośledzone umysłowo są mało krytyczne, oceniają siebie najczęściej jako wyjątkowo zdrowe, zdolne, popularne, albo też lekceważą swoje braki i specjalną sytuację społeczną. Niektóre jednak dzieci debilne cierpią z powodu swego ograniczenia, popadają w poczucie małowartościowości i zniechęcenia albo buntują się i stają się agresywne wobec otoczenia.
Ponadto charakteryzuje ich:
- niedostateczna umiejętność panowania nad sobą i zaspokajania pragnień;
- niedostatecznie przemyślane postępowanie;
- pewna impulsywność obok łatwiejszego ulegania wpływom;
- skłonność do naśladownictwa
Ogromna większość spośród wymienionych zaburzeń jest przyczyną trudności w uczeniu się omawianej grupy uczniów.
Literatura:
Wyczesany J., Pedagogika specjalna upośledzonych umysłowo, Impuls, Kraków 1998
Sękowska Z., Pedagogika specjalna. Zarys, PWN Warszawa 1985
Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE Rzeszów 1997
Beata Czogalik
Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1 w Raciborzu |
