Rodzina jest szczególną, naturalną, najmniejszą i podstawową grupą społeczną dla każdego człowieka, w której zachodzą takie same mechanizmy psychologiczne, jak w każdej tego typu zbiorowości. Typowa rodzina składa się z rodziców i dzieci, także adoptowanych. Bycie ojcem, matką czy dzieckiem - czyli funkcjonowanie w jakiejś roli - wyznacza rodzaj zależności między nimi, z których wynika zasada posłuszeństwa i wydawania poleceń oraz podległości i podporządkowania. Każdy z członków rodziny ma więc określoną rolę do spełnienia. W zależności od kręgu kulturowo-obyczajowego i tradycji środowiskowych oraz od tego kto z rodziców ma dominującą pozycję wyróżnia się dwa typy rodzin:
patriarchalny- gdy dominuje ojciec,
matriarchalny- gdy jest to matka.
Rodzina jest to taka grupa społeczna, której członkowie są ze sobą w bliskich kontaktach, ściśle ze sobą współdziałają i wzajemnie oddziaływują na siebie. Wszystkich członków rodziny łączą więzy osobiste oparte na uczuciach. Wyróżnia się trojaki układ tych więzi:
między małżonkami,
między rodzicami i dziećmi,
między rodzeństwem.
Ze względu na rodzaj i charakter stosunków panujących we wzajemnych kontaktach w rodzinie, wyróżnia się dwa style jej funkcjonowania:
demokratyczny,
autokratyczny.
Każda rodzina pełni wiele funkcji, a najważniejsze z nich to:
1. funkcja prokreacyjna- rodzicielska, czyli planowanie i wydawanie potomstwa na świat,
2. funkcja opiekuńczo-wychowawcza, zapewniająca minimum egzystencji i potrzeb,
3. funkcja socjalizująca - przygotowująca potomstwo do życia w rodzinie i społeczeństwie.
Najważniejszym zadaniem rodziny jest wychowanie dziecka i zapewnienie mu wszechstronnego rozwoju. O charakterze modelu wychowania w rodzinie decydują następujące czynniki:
1. psychologiczne, takie jak:
osobowość rodziców,
łączące ich więzi emocjonalne oraz wzajemne uczucia,
postawy i zachowania wobec zaistniałych określonych faktów czy zdarzeń.
2. poza psychologiczne stymulacje rozwoju dziecka i jego osobowość, takie jak:
status społeczny, ekonomiczny i zawodowy rodziców,
warunki materialno - bytowe,
tradycje i obyczaje kulturowe, etyczno- moralne panujące w rodzinie,
wykształcenie członków rodziny,
zdobyte doświadczenia,
przynależność terytorialna.
Życie rodziny regulowane jest przez normy dotyczące każdej osoby należącej do niej. Normy te regulują i określają sfery życia wszystkich jej członków, takie jak:
prawa i obowiązki każdego z rodziny,
zakres odpowiedzialności,
sposoby wzajemnego porozumiewania się,
sposoby rozwiązywania sporów w rodzinie,
kryteria wynagradzania i karania,
sposoby okazywania uczuć,
sposoby spędzania czasu wolnego.
Rodzina jest tym składnikiem środowiska naturalnego, który oddziałuje na dziecko najwcześniej i najdłużej, a niekiedy przez całe życie. Wpływ wychowawczy rodziny we wszystkich stadiach rozwoju dziecka jest najsilniejszy, ponieważ nie podlega on lub podlega tylko w ograniczonej mierze oddziaływaniom innych instytucji. Za opiekę i wychowanie dziecka odpowiada więc głównie rodzina, jako elementarna komórka życia społecznego.
Fakt ten zasadniczo wpływa na przebieg procesów rozwojowych dziecka i kształtowanie jego osobowości. Dziecko przychodzi bowiem na świat w określonej rodzinie i pozostaje pod jej wpływem od początku swego istnienia. We wczesnym okresie życia rodzina zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka, dostarcza mu wszechstronnego "pokarmu" i różnorodnych stymulacji, ale nie ingeruje celowo i planowo w jego rozwój. Proces wychowania i rozwoju dziecka odbywa się niejako przy okazji, żywiołowa i spontanicznie. Dokonuje się wszechstronnie w toku codziennych czynności członków rodziny, opartych na zasadach wspólnego uczestnictwa w różnych sytuacjach życiowych i działaniach. Rzadko proces wychowania odbywa się w sposób świadomie ukierunkowany na realizację określonych celów . Wychowanie w rodzinie jest zatem procesem naturalnym oraz przebiega w sposób stały i ciągły. Dzieje się w środowisku naturalnym, normalnych względnie stabilnych warunkach życiowych i bytowych oraz w różnorodnych sytuacjach codziennych. Nie podlega więc także sformalizowanemu, planowanemu, zamierzonemu i zorganizowanemu programowi oddziaływań opiekuńczo - wychowawczych.
Stymulujące oddziaływanie rodziny na dziecko dokonuje się głównie przez:
stałe, bliskie, osobiste i bezpośrednie kontakty wzajemne wszystkich członków rodziny,
emocjonalne i uczuciowe zaangażowanie się każdego w proces oddziaływań opiekuńczo- wychowawczych,
stosowanie różnorodnych i urozmaiconych bodźców stymulujących zachowania i działania dzieci umożliwiających im opanowanie sprawności manualnych, lokomocyjnych i motorycznych oraz przyswojenie pewnych, określonych nawyków, umiejętności , czy też niezbędnego zasobu wiedzy.
Naturalne środowisko, jakim jest dla dziecka rodzina odznacza się bogactwem składników stymulujących jego rozwój i to w wielu kierunkach i różnorodnych dziedzinach. Dzięki właściwej i uniwersalnej stymulacji rodzina spełnia swe podstawowe, najważniejsze i wszechstronne zadania wobec dziecka, takie jak:
zaspokaja podstawowe, biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka, np. uczucia miłości, poczucia bezpieczeństwa, zapewnienia pożywienia, ubrania,
kształtuje nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne, jak: potrzeby uznania, szacunku, życzliwości, czy też chęci zdobywania wiedzy, doświadczeń życiowych itp.
umożliwia ćwiczenie sensorycznych i motorycznych czynności dziecka przez stopniowe pokazywanie społecznych i użytkowych funkcji różnych przedmiotów,
pośredniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z ich otoczenia,
umożliwia poznanie otaczającego świata i rozwijanie horyzontów poznawczych dziecka oraz opanowanie i wzbogacenie języka ojczystego,
rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka, który dokonuje się przez przydzielanie dziecku określonych zadań i obowiązków wychowawczych, wykraczających poza osobiste potrzeby dziecka, a więc:
- przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa,
- dostarcza dziecku modeli osobowych i wzorców zachowań w konkretnych sytuacjach,
- przekazuje dziecku określony system uniwersalnych wartości etyczno - moralnych, reguł zachowań społecznych oraz obowiązujących norm prawnych,
- uczy współżycia w grupie i umiejętności pełnienia ról społecznych.
Rodzina staje się więc polem doświadczalnym na którym dziecko, pod jej opieką i nadzorem zdobywa umiejętności niezbędne do życia w rodzinie, jak również społeczeństwie oraz wypróbowuje swe możliwości i siły. Rodzina stosuje różnorodne sposoby stymulacji rozwoju dziecka w różnych okresach jego życia. Jedną z nich jest zabawa, jako główna, podstawowa i najważniejsza forma aktywności dziecka. Wyraża się ona w pobudzeniu dziecka przez rodzinę do działań służących realizacji różnego rodzaju zadań w bezpiecznych warunkach. Podczas zabawy dziecko angażuje się emocjonalnie, doznaje przyjemności, a przy okazji uczy się i rozwija swe umiejętności. Właściwe efekty daje dobrze zorganizowana i dostosowana do zainteresowań oraz poziomu rozwoju dziecka. Ważną rolę ma tu do spełnienia rodzina, która zapewnia niezbędne dla zabawy tworzywa, przedmioty, narzędzia, wzory i materiały oraz zachęca dzieci do działania. Służą temu przede wszystkim zabawy konstrukcyjno - manualne oraz gry z regułami oraz wymagające pewnego zasobu wiedzy.
Inny rodzaj stymulacji ze strony rodziny związany jest z pojawiającymi się u dziecka elementami zamierzonego uczenia się. Dokonuje się ono przede wszystkim w stymulacjach zabawowych, w których dziecko jest silnie zaangażowane fizycznie i emocjonalnie. Poprzez stwarzanie przez członków rodziny atrakcyjnych sytuacji, w których potrzebne są pewne wiadomości i umiejętności można skłonić dzieci do wysiłków, umożliwiających ich przyswajanie. Dzięki temu dziecko okazjonalnie zdobywa wiedzę i nawyki uczenia się. Rozwój zdolności zamierzonego uczenia się stymuluje także rodzina przez stosowanie właściwych, kontrolowanych i adekwatnych do poziomu rozwoju zainteresowań i potrzeb dziecka, źródeł wiedzy, takich jak: film, książka, prasa, itp.
Stymulacja ze strony rodziny wobec dziecka nie ogranicza się jednak wyłącznie do aktywności zabawowej, będącej głównie źródłem emocjonalnej rozrywki, przyjemności i okazją zdobycia elementarnej wiedzy.
W procesie wychowania w rodzinie na pierwszy plan wysuwa się również problem socjalizacji dziecka. W wieku przedszkolnym działalności dziecka występują już elementy pracy. Pewne czynności wykonywane są z uwagi na społeczną użyteczność lub też subiektywną potrzebę dziecka, a stymulowane są umiejętnie przez rodzinę.
Stymulacja rodziny w tym zakresie przejawia się:
- w angażowaniu dzieci do wspólnego wykonywania prac użytecznych na rzecz domu lub najbliższego otoczenia,
- zachęcanie i inspirowanie dzieci do podejmowania z własnej inicjatywy obowiązków i zadań wymagających wysiłku fizycznego,
- wydawanie poleceń zobowiązujących dzieci do samodzielnego wykonywania określonych prac oraz dokonywanie ich oceny
Takie działania są z reguły bardzo pożądane, ponieważ ich stymulacja ma ogromne znaczenie. Uczy je bowiem samodzielnego zaspakajania aktualnie odczuwanych własnych potrzeb, a także przyzwyczaja do wykonywania określonych obowiązków i poleceń bez każdorazowego przypominania przez rodziców i innych członków rodziny. Ta forma stymulacji stwarza szansę stawania się dziecka odpowiedzialnym, prawdziwym człowiekiem społeczności, zdolnym do interakcji z innymi ludźmi oraz porozumiewania się z nimi za pomocą mowy. Dziecko na tym etapie zdobywa podstawowe formy zachowania się w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi. Przyswaja także rożne formy komunikowania się - początkowo niewerbalne, a później po opanowaniu języka ojczystego - werbalne.
Rodzina stymuluje zadania socjalizacyjne, przekazując dzieciom normy etyczno - moralne, religijne, prawne, zwyczaje i tradycje oraz wzorce współżycia z innymi ludźmi.
Funkcjonowanie rodziny stanowi dla dziecka wzorzec i strukturę odniesień pozwalających poznać, zrozumieć, zinterpretować i zaaprobować otaczającą rzeczywistość. Rodzina bywa więc "buforem" między jej członkami a światem.
Postawy aprobaty i dezaprobaty ukształtowane w rodzinie oraz ustalane tu opinie i sądy stanowią ścieżki łączności bądź też zapory w kontaktach międzyludzkich.
Rodzina jest więc wspólnotą głównie emocjonalną, w której podczas wszystkich lat życia następuje wzajemne wyrównywanie poglądów i ocen wszystkich jej członków. W rodzinie zachodzi bowiem swoisty proces wzajemnego przystosowania się ułatwiający współżycie wszystkich jej członków, którzy w zasadzie kontaktują się ze sobą całą osobowością, przy zachowaniu nie dającej się niczym zastąpić swoistej intymności.
Reasumując stwierdzić należy iż rodzina uczy dzieci, jak żyć i być szczęśliwym. Zapewnia więc nie tylko wszechstronny rozwój dziecka, ale także kształtuje jego osobowość i przygotowuje do uczestnictwa w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym.
Rodzina spełnia więc ogromne i najważniejsze znaczenie dla życia dziecka przez wszystkie dni jego istnienia.
Dlatego też rodzina, jako swego rodzaju wyjątkowa i szczególna instytucja społeczna ma swe umocowanie prawne.
Znacząca pozycja rodziny usankcjonowana jest więc w polskim systemie prawnym, w podstawowym akcie ustawowym, jakim jest Kodeks Rodzinny.
Edyta Jaszczak |
