Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Związki frazeologiczne w edukacji uczniów szkoły średniej

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 8067 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

 

Nie ulega wątpliwości, że język polski obfituje w związki frazeologiczne. Niektórych z nich używamy w codziennym komunikowaniu się, bez konieczności wyjaśniania ich znaczenia. Te utarte połączenia wyrazowe są utrwalone przez zwyczaj językowy. Istotny jest fakt, że rozumienie związków frazeologicznych nie wynika bezpośrednio z rozumienia treści ich składników. Znaczenie całego frazeologizmu nie jest sumą znaczeń wszystkich wyrazów wchodzących w jego skład. Znaczenia każdego związku frazeologicznego trzeba się nauczyć. Badania naukowe ujawniają jednak trudności, niedociągnięcia i błędy, jakie popełniają uczniowie, posługując się znanymi związkami frazeologicznymi.

Młodzież poznaje pojęcie frazeologizmu już w szkole podstawowej. W klasie I szkoły średniej przypomina się je i utrwala na przykładzie związków frazeologicznych pochodzenia biblijnego i mitologicznego, przy czym zwraca się tutaj uwagę na trwałość źródeł kultury europejskiej także w języku.

W klasie II, realizując podstawy programowe, należy utrwalić pojęcie, omówić budowę gramatyczną frazeologizmu, a także uświadomić uczniom bogactwo tych związków w języku polskim. Celem takiej lekcji jest m. in. zrozumienie istoty związków frazeologicznych, tego, że jest to najbardziej rodzimy zasób słownictwa (wprowadzić pojęcie idiomu), odporny na zmiany, przekazywany z pokolenia na pokolenie, odwołujący się do przeszłości. Uczniowie samodzielnie mogą ustalić źródła i funkcje frazeologizmów.

Podzieliłam klasę na 6 grup, każda otrzymała po 4 związki frazeologiczne, specjalnie dobrane. Zadaniem poszczególnych zespołów było ustalenie, skąd mogą pochodzić dane związki, jakie są ich źródła. Efekt pracy był zadawalający, uczniowie stwierdzili, że owe frazeologizmy pochodzą z:

  • obserwacji mimiki, gestów, zachowania się ludzi, zwierząt itp.;
  • słownictwa uprawianych w Polsce od dawna takich dziedzin, jak rolnictwo, rzemiosło, wojskowość;
  • gwar różnych środowisk zawodowych i społecznych (te 3 grupy nazwaliśmy frazeologizmami potocznymi);
  • mitologii i historii starożytnej;
  • Biblii;
  • literatury (frazeologizmy książkowe).

    Młodzież miała trudności z ustaleniem źródeł takich związków: pyrrusowe zwycięstwo, przekroczyć Rubikon czy młócić sieczkę, cienko prząść, coś spaliło na panewce. Są to frazeologizmy, których źródłem jest historia starożytna i słownictwo charakterystyczne dla rolnictwa, rzemiosła i dawnego wojska. Nauczyciel powinien dopowiedzieć, że do stałych związków frazeologicznych należą również przysłowia, sentencje, tzw. skrzydlate słowa itp.

    Przed próbą określenia funkcji frazeologizmów uczniowie mogą wykonać kilka ćwiczeń, np. zastąpić wyróżnione w opowiadaniu wyrazy podanymi związkami frazeologicznymi; łączyć w pary synonimów i antonimów; w miejsce rysunków wpisać idiomy itp. (tego typu zadania znajdują się m. in. w podręczniku do nauki o języku Współczesna polszczyzna J. Kowalikowej, U. Żydek-Bednarczuk). Pod koniec lekcji uczniom łatwiej jest określić funkcje związków frazeologicznych:

  • tłumaczą abstrakcyjne pojęcia na to, co widzialne i słyszalne;
  • wzmacniają obrazowość, plastyczność, sugestywność i ekspresywność wypowiedzi;
  • stanowią odbicie wspólnej tradycji kultury narodów europejskich;
  • uzupełniają zasób słownictwa, przy czym są odporne na zmiany.

    Ważne jest także zagadnienie poprawności związków frazeologicznych, wyjaśniania błędów frazeologicznych i ich źródeł. Bardzo dobra okazja to poprawa wypracowań domowych i klasowych. Na przykładach błędnych połączeń pochodzących z uczniowskich prac nauczyciel powinien wyjaśnić przyczyny powstawania błędów: kontaminacje czy nieznajomość powiązań frazeologicznych. Jest to także sposobność do korzystania ze Słownika frazeologicznego języka polskiego i kształcenia umiejętności posługiwania się nim. Trudność może polegać na tym, że w szkołach znajdują się 1-2 egzemplarze tego typu słowników.

    Wykształcenie literackie powinno objąć także zasoby cytatów, powiedzeń, porzekadeł czy dowcipów językowych zapamiętanych z lektury klasyków. Twórczość A. Fredry (uczniowie poznają Zemstę w szkole podstawowej i Śluby panieńskie w szkole średniej) obfituje w różne skrzydlate słowa, które często cytowane, są nieraz nawet bezwiednie stosowane w potocznym języku. Warto poświęcić trochę uwagi tej literackiej frazeologii. Mogą to być zagadki literackie - bez podania autora, rozpoznawanie języka autora (styl pisarski), np. jak odróżnić Fredrę od Mickiewicza, język Ślubów panieńskich od języka Dziadów cz. IV czy wymyślanie tematów artykułów, które można by opatrzeć tytułem z Fredry, np. Idź serdeńko, bo cię trzepnę (kontakty nauczyciela z uczniem).

    Lekcje te mają na celu nie tylko bogacenie słownictwa uczniów, kształcenie kultury języka w zakresie posługiwania się związkami frazeologicznymi, ale także młodzież dostrzega przydatność wiedzy w różnych sytuacjach (wiązanie teorii z praktyką).

    W klasie III na lekcjach z nauki o języku dużo mówi się o stylu, stylistyce. Nie można przy formułowaniu cech poszczególnych stylów zapomnieć o różnych rodzajach frazeologizmów istniejących, np. w stylu potocznym, urzędowym czy retorycznym. Jest to sposobność do różnorodnych ćwiczeń słownikowych, stylistycznych, które nauczą młodzież kształtować wypowiedź, poprzez dobór środków językowych najbardziej przydatnych ze względu na cel i odbiorcę komunikatu.. Będą to m. in. różne wersje stylistyczne wypracowania na wybrany temat, np. Identyfikatory w szkole ( w 2 różnych stylach). Nauczyciel powinien przy ocenie takiej pracy uwzględnić oryginalność tytułu, stopień wykorzystania środków językowych typowych dla danego stylu oraz dobór odmiany stylu. Podobną metodę można wykorzystać przy zaznajamianiu uczniów z pismami użytkowymi ( a więc tekstami w stylu urzędowym), np. życiorysem.

    Uczniowie po raz kolejny mają okazję przekonać się, że język to ogromne bogactwo środków pozwalających ich użytkownikom zaspokajać wszelkie potrzeby komunikacyjne i życzenia osobiste w zakresie powiadamiania o faktach, wyrażania uczuć, wpływania na zachowanie się odbiorców komunikatów.

    Styl potoczny charakteryzuje się wielością frazeologizmów. Daje to możliwość zwrócenia uwagi na bogatą synonimikę związków frazeologicznych, np. przenieść się na łono Abrahama - wyciągnąć kopyta - przenieść się na tamten świat czy otworzyć szeroko oczy - wybałuszyć ślepia - wytrzeszczyć gały. Jedne będą pasowały do stylu potocznego, inne do artystycznego. Można też sprawdzić obszerność słownictwa frazeologicznego uczniów. Okazuje się, że frazeologia to ciągle rozwijający się dział językoznawstwa, ponieważ wśród młodzieży funkcjonują frazeologizmy, których nie można znaleźć w Słowniku frazeologicznym... , np. ściągnąć chmurę - palić trawkę; zrywaj bazie - idź stąd itp. Po tym ćwiczeniu doszłam do wniosku, że uczniowie mają dość bogaty zasób frazeologizmów potocznych w swoim słowniku.

    Tego typu tematyka to dla nauczyciela i uczniów okazja do rozmów na temat wulgaryzmów w języku - zagadnienia, które często jest tematem tabu, np. z powodu wstydliwości czy braku świadomości. Ta część lekcji miała na celu wskazanie przyczyn używania wulgaryzmów, określenie ich pozycji w słownictwie języka polskiego (są m. in. składnikami różnych frazeologizmów potocznych), ustosunkowania się uczniów do problemu nadużywania tych słów. Początkowo temat wywołał konsternację, ale potem uzyskałam prawie stuprocentową aktywność. Lekcja ta wyzwoliła u uczniów spontaniczność reakcji, stwarzając jednocześnie możliwości kształcenia właściwej oceny i nawyków w języku mówionym.

    Przy wprowadzaniu różnych stylizacji należy zwrócić uwagę na szczególny jej rodzaj - groteskę, której istotą jest świadome łączenie rozmaitych, sprzecznych stylowo elementów. Po ten rodzaj stylizacji sięga chętnie Witkacy, W. Gombrowicz, K. I. Gałczyński czy S. Mrożek. Groteska to swoisty, artystyczny sposób wyrażania krytyki wobec przedstawianej rzeczywistości oraz wydobywanie jej absurdalności. Ważną rolę pełni tu również język, w tym także frazeologizmy. Jednym z etapów pracy z tekstem awangardowym, m. in. z Ferdydurke, Szewcami, Teatrzykiem ,,Zielona Gęś" czy Tangiem, może być np. analiza języka bohaterów i uświadomienie jego związku z rzeczywistością.

    W klasie IV wprowadzony zostaje termin nowomowy. Jest to także sposobność powtórki z frazeologii. Uczniowie otrzymują fragment tekstu B. Bieruta Stalin - przyjaciel i nauczyciel polskiej klasy robotniczej i mają za zadanie wypisać z niego związki frazeologiczne. Pierwszym ze spostrzeżeń może być stwierdzenie, że nie ma tu zbyt wielu tradycyjnych frazeologizmów, a te nowe są silnie nacechowane emocjonalnie. Autor wypowiedzi używa związków frazeologicznych o bardzo silnym zabarwieniu negatywnym bądź pozytywnym. Następnie nauczyciel wymienia istotne właściwości nowomowy (wartościowanie, magiczność, arbitralność, selektywność, idiomatyczność), a uczniowie próbują odnaleźć wymienione cechy we frazeologizmach analizowanego tekstu. Lekcja ma, obok wskazania zjawiska i powtórki z frazeologii, uczulić młodzież na zjawisko językowe, którego celem jest nielicząca się z prawdą perswazja. Inny cel to podniesienie kompetencji językowych uczniów przed omawianiem wierszy poetów Nowej Fali, przede wszystkim S. Barańczaka.

    Jako zadanie domowe można polecić wynotowanie treści kilku charakterystycznych reklam i odpowiedzieć na pytanie czy cechy wskazane przez nas jako właściwości nowomowy znajdują zastosowanie w języku reklamy (reklama stanowi także dobry materiał językowy do pokazania zjawiska rozbijania stałych związków frazeologicznych, np. kamień spadnie ci z nogi - w reklamie kremu poprawiającego krążenie krwi).

    W podsumowaniu podkreślamy, że wysoki poziom świadomości językowej jest tarczą przed atakami propagandy, ukrytej perswazji.

    Kolejne lekcje mają na celu zwrócenie uwagi uczniów na frazeologizmy jako tworzywo współczesnej poezji. Obecność związków frazeologicznych w utworach poetyckich jest pochodną dwóch podstawowych funkcji, jakie pełnią one w języku: uzupełniania systemu nominatywnego języka i pomnażania zasobu synonimicznych środków języka. Poeci współcześni wykorzystują frazeologię m. in. dlatego, że wydatnie wzmaga plastyczność i wyrazistość tekstu, jego komunikatywność i siłę oddziaływania. Powyższa charakterystyka odnosi się przede wszystkim do frazeologii potocznej, którą chętnie wykorzystują artyści, świadomie zacierając granice między językiem poezji a językiem codzienności (podkreślają w ten sposób standardowość elementów tworzących wiersz). Frazeologia innych odmian polszczyzny jest wyzyskiwana dużo rzadziej.

    Współcześni poeci chętnie sięgają po związki frazeologiczne, ale posługują się nimi nie tylko zgodnie z normą, lecz także w sposób nowatorski. Poetyckie działania na frazeologizmach mają różny charakter. Ciekawe efekty poeci osiągają dzięki umieszczeniu związku w odpowiednim kontekście. Rozmiary tego kontekstu mogą być zróżnicowane - od słowa po cały wiersz - ale musi być spełniony jeden warunek: w otoczeniu frazeologizmu powinny znaleźć się jakieś elementy językowe, które wyzwolą potencjalną wieloznaczność stałego połączenia wyrazowego. To sprzyja mniej zautomatyzowanemu odbiorowi frazeologizmu, pozwala dostrzec części składowe znaku językowego, zwykle traktowanego całościowo. Ożywa struktura wewnętrzna związku, nieaktualizowana w codziennej komunikacji językowej. Rodzą się nowe znaczenia, które - wchodząc w relacje ze znaczeniami innych elementów - komplikują utwór semantycznie.

    Na lekcji uczniowie analizują fragmenty wierszy i wyliczają zabiegi stosowane przez poetów współczesnych:

  • powtórzenie wyrazu będącego komponentem związku - ożywa metaforyczność idiomu (S. Grochowiak Liryki kazimierskie);
  • sąsiedztwo wyrazu podobnego pod względem formy dźwiękowej do elementu frazeologizmu - powoduje odświeżenie związku (J. Kornhauser wspomnienie);
  • relacje słowotwórcze między wyrazami - w celu zwrócenia uwagi odbiorcy na frazeologizm, jego budowę i metaforyczną genezę (R. Śliwonik Reportaż poetycki z miejsca zamkniętego);
  • relacje znaczeniowe między członami związków frazeologicznych i wyrazami kontekstów (M. Białoszewski Przed wyskokiem);
  • ożywienie metaforyczności jednostki frazeologicznej dzięki umieszczeniu jej w kontekście zawierającym inne frazeologizmy (E. Lipska W popielicach mgły);
  • poeta nie respektuje reguł łączliwości wszystkich jednostek frazeologicznych (S. Barańczak Bo tylko ten świat bólu);
  • przekształcenia formalne, np. uzupełnienie frazeologizmu dodatkowym elementem (J. Ficowski Diagnozy);
  • wymiana elementu (elementów) stałego związku wyrazowego (U. Kozioł To i owo);
  • kontaminacje (T. Karpowicz Poradnik fotografa);
  • nowe formy gramatyczne frazeologizmów (T. Różewicz Uczeń czarnoksiężnika);
  • związek frazeologiczny, dzięki metaforze leżącej u jego podstaw, może stać się punktem wyjścia poetyckiego obrazowania (T. Karpowicz W imię znaczeń).

    Te przykłady różnych sposobów wykorzystania frazeologizmów we współczesnej poezji uświadamiają uczniom, że owe związki wyrazowe są jej istotnym tworzywem. Ważna jest odpowiedź na pytanie, czemu to służy: przede wszystkim odświeża utarte związki frazeologiczne. Jest to próba ominięcia stylistycznej banalności, a tekst się komplikuje. Czasem frazeologizm przytaczany jest polemicznie, stanowi dobry punkt wyjścia, by ukazać stereotypy determinujące nasze postrzeganie rzeczywistości. Ułatwia również pokazanie niebezpieczeństwa nadmiernego zaufania w konsekwencję i logikę konstrukcyjną języka - człowieka , grzeszącego naiwnością wobec języka, będzie cechować podobna naiwność w odniesieniu do zjawisk rzeczywistości, które są przez ów język nazywane i porządkowane. Poezja współczesna pobudza odbiorcę do aktywności, awansuje go do roli współtworzącego sens interpretatora.

    Po tym wprowadzeniu uczniom będzie łatwiej analizować wiersze niektórych poetów współczesnych, np. W. Szymborskiej, M. Białoszewskiego, twórców Nowej Fali: E. Lipskiej, S. Barańczaka itd.

    Nauczyciel, realizując cykl dotyczący związków frazeologicznych w kolejnych klasach, dokonuje integracji różnych działów swojego przedmiotu: nauki o języku, ortografii, ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, lektury z elementami teorii i historii literatury. Tworzy to w umyśle ucznia zwartą strukturę wiedzy i umiejętności z poszczególnych, stopniowo wprowadzanych elementów. Integracja powoduje także, że uczeń dostrzega przydatność wiedzy, która może funkcjonować w różnych kontekstach.

    Uczący, stopniując trudności, może zastosować różnorodne metody nauczania, np.:

  • metodę podającą (własności nowomowy);
  • metodę heurystyczną (funkcje związków frazeologicznych);
  • metodę oglądową (obserwacja frazeologizmów potocznych używanych przez współczesną młodzież);
  • metodę problemową (czemu służy nowatorski sposób wykorzystania frazeologizmów przez współczesnych poetów);
  • metoda zajęć praktycznych (pisanie artykułu w dwóch różnych stylach).

    Przemienne metody nauczania zapobiegają monotonii pracy na lekcjach, aktywizują uczniów, rozwijają różne strony ich osobowości, np. procesy myślowe (analiza, synteza, dedukcja, indukcja, porównywanie, rozumowanie, uogólnianie), związane z tym różne rodzaje myślenia (dywergencyjne,konwergencyjne, logiczne, nieproduktywne, produktywne, refleksyjne).

    Młodzież powinna być otwarta w stosunku do zjawisk językowych (poznawanych i zestawianych), krytycznie podchodzić do niektórych form językowych, mieć wysoki poziom świadomości językowej, a przede wszystkim poczucie, że to, co robi w szkole, jest sensowne i potrzebne w życiu.

    BIBLIOGRAFIA:
    1. Bąba S. Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologizmów. Poznań 1986.
    2. Bąba S. Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny. Poznań 1989.
    3. Bolecki W. Język jako świat przedstawiony. O wierszach Stanisława Barańczaka.(W:) ,,Pamiętnik Literacki" 1985 z.2.
    4. Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H. Kultura języka polskiego t.1 i 2. Warszawa 1987.
    5. Galloway Ch. Psychologia uczenia się i nauczania. Warszawa 1988.
    6. Głowiński M. Nowomowa po polsku. Warszawa 1991.
    7. Inglot M. Swojskość i cudzoziemszczyzna w komediach Fredry.(W:) ,,Polonistyka" 1993 nr 6.
    8. Klimowicz G., Kościanek-Kukacka J., Kozłowski W. Dylematy ucznia. Z doświadczeń dorastającej młodzieży. Warszawa 1994.
    9. Kurczab H. Nauczanie integrujące języka polskiego. (W:) ,,Polonistyka" 1982 nr 1.
    10. Legeżyńska A. Wisława Szymborska. Poznań 1996.
    11. Nauka o języku dla polonistów. Pod red. S. Dubisza. Warszawa 1996.
    12. Owczarek J. Etyka a frazeologia. (W:) ,,Polonistyka" 1994 nr 7.
    13. Pajdzińska A. Frazeologizmy jako tworzywo współczesnej poezji. Lublin 1993.
    14. Polański E. Słownictwo uczniów. Problemy, badania, wnioski. Warszawa 1982.
    15. Sarnicka S. Gry semantyczne w poetyckim języku Ewy Lipskiej.(W:) ,,Warsztaty Polonistyczne" 1994 nr 1.
    16. Synowiec H. Z badań nad frazeologią uczniów. (W:) ,,Polonistyka" 1998 nr 2.
    17. Włodarski Z., Matczak A. Wprowadzenie do psychologii. Podręcznik dla nauczycieli. Warszawa 1998.

    mgr Celina Podżorna
    Zespół Szkół Zawodowych w Skoczowie

  • Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

    X


    Zarejestruj się lub zaloguj,
    aby mieć pełny dostęp
    do serwisu edukacyjnego.




    www.szkolnictwo.pl

    e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
    - największy w Polsce katalog szkół
    - ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




    Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

    Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




    Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie