mgr Ewa Gładyszewska- nauczyciel j.polskiego
ZSO nr 11, w Bytomiu
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA – ETIOLOGIA
Człowiek nie rodzi się z upośledzeniem umysłowym. Byłoby niedorzecznością mówić o upośledzonym umyśle noworodka , ale rodzi się on z niejednakowymi szansami na korzystny rozwój –mówi Małgorzata Kościelska w swojej pracy pt."Oblicza upośledzenia". Te ograniczone szanse dotyczą zarówno czynników biologicznych , społecznych , psychologicznych , jak i interakcji. Człowiek rodzi się po 9 miesiącach przebytej drogi rozwojowej , która to była bardziej lub mniej pomyślna dla niego i ma to ogromny wpływ na dalsze losy człowieka.
Termin - upośledzenie umysłowe , jest nadal daleki od precyzyjnego ujęcia ,co nasuwa pewne trudności w dokładnym wyznaczeniu zarówno jego treści jak i zakresu. Często zamiennie używa się określeń , takich jak : niedorozwój umysłowy , zahamowanie rozwoju umysłowego , obniżenie sprawności intelektualnej , zaburzenia w uczeniu się. Często preferuje się określenie niepełnosprawność umysłowa lub intelektualna , co ma wiązać się z nowym podejściem do tego problemu.
Etiologia( z łac. aetiologia , czyli stwierdzanie przyczyny) zajmuje się badaniem przyczyn zjawisk i procesów . W pedagogice specjalnej bada przyczyny i trudności rozwojowe , niepowodzenia szkolne , zaburzenia w zachowaniu się. W medycynie podaje i bada przyczyny chorób.
Ponieważ różna jest etiologia oraz bardzo zróżnicowana jest fenomenologia ( nauka o fazach rozwoju świadomości ducha , np. od poznawania z bezpośrednich danych do wiedzy absolutnej) oraz różne są kryteria oceny przystosowania społecznego badanego zjawiska , upośledzenia umysłowego nie można rozpatrywać jako jednoznacznej postaci odchyleń od normy. Pojęcie samej niepełnosprawności nie jest jednoznaczne. Obejmuje szeroki zakres niepełnosprawności intelektualnej od głębokiego do pogranicza normy , ale także zaburzenia i zahamowania motywacyjne , emocjonalne , zaburzenia w rozwoju społecznym , a często osłabienie sprawności fizycznej.
Niepełnosprawność intelektualna odnosi się więc nie tylko do sfery poznawczej , ale obejmuje całą osobowość.
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN mówi , że" niepełnosprawność intelektualna jest to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej".
M. Grzegorzewska wyróżnia dwa terminy:
- oligofrenię , czyli niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub najwcześniejszego dzieciństwa , gdzie zawsze występuje wstrzymanie rozwoju mózgu wyższych czynności nerwowych
- otępienie występujące później jako osłabienie , rozpad procesów korowych , uszkodzenie czynności umysłowych dotychczas pełnowartościowych
Według A. i A. Clarków niedorozwój oznacza" funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej , a powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowana się".
Zajmijmy się etiologią niepełnosprawności intelektualnej. Od razu należy stwierdzić , że nie zawsze znane są przyczyny niektórych chorób i zespołów powodujących powstanie niepełnosprawności intelektualnej. Jednak szybki rozwój medycyny i nauk z jej pogranicza przyczynia się do coraz lepszego wyjaśniania i określania czynników wywołujących niepełnosprawność intelektualną. Według różnych badaczy zjawiska klasyfikacja przyczyn jest różna , ale zwykle uwzględnia czas i rodzaj.
Otton Lipkowski uważa przyczyny za różnorodne i stwierdza , że zależą od okresu występowania i dzieli je na:
- przed urodzeniem , czyli prenatalne
- w okresie porodowym , czyli perinatalne
- po urodzeniu , czyli postnatalne
Do przyczyn prenatalnych zalicza:
- Wiek matki – niedostateczna dojrzałość biologiczna bardzo młodych matek lub wyczerpanie generatywnych sił starczych ( u starszych matek liczne upośledzenia , np. mongolizm)
- Ekromesomopatie –zaburzenia chromosomalne , które prawie zawsze powodują swoiste postacie niepełnosprawności ( np. syndrom Langdon - Downa , zespół Klinefeltera ) Czasem można ustalić istnienie czynników dziedzicznych , dlatego warto prowadzić badania prenatalne.
- Niedotlenienie – może to być krwawienie przy wczesnym okresie ciąży , napadach epileptycznych lub niektórych schorzeniach matki ( niezwykle ważne są 3 pierwsze miesiące ciąży )
- Uszkodzenia chemiczne , mechaniczne i radiacyjne , występują na skutek używania i nadużywania leków, wstrząsów ( np. w czasie jazdy motocyklem , traktorem ), niefachowych naświetleń i zbyt częstych promieniami Roentgena
- Choroby infekcyjne matki( np. różyczka , świnka , grypa wirusowa w pierwszym okresie ciąży )
- Zaburzenia metabolizmu – mogą przejawiać w zaburzeniach przemiany białka , tłuszczu i węglowodanów ( odpowiednia dieta może uchronić przed fenyloketonurią odkrytą w 1934 roku )
Do przyczyn perinatalnych zalicza on przede wszystkim uszkodzenia mechaniczne i związane z niedotlenieniem. Najbardziej zagrożona grupa to wcześniaki.
Uszkodzenia postnatalne mają przyczyny różnorodne , a zaliczają się do nich urazy fizyczne , choroby mózgu ( np. zapalenie opon mózgowych , ropienie i guzy mózgu), ciężkie zaburzenia metabolizmu w pierwszym okresie życia , niekorzystne warunki psychospołeczne hamujące rozwój psychiczny.
Badając etiologię upośledzeń i zaburzeń rozwoju W. Nartowska ( 1980) i H . Spionek ( 1973 ) wyróżniają podobnie jak M. Kościelska ( 2000) trzy kategorie przyczyn: biologiczne , społeczne , biopsychiczne.
Do biologicznych zalicza omówione wcześniej chromosopatie , zakłócenia przemiany materii, uszkodzenia układu nerwowego w okresie płodowym lub w czasie porodu ( np. wskutek urazów czaszki , zaburzeń krążenia łożyskowego i płodowego, porodu przedwczesnego tzw. zamartwicy oraz po urodzeniu ( choroby infekcyjne , wstrząsy mózgu ,itp.)
Do przyczyn społecznych zaliczają:
- środowisko rodzinne ( wadliwą strukturę rodziny , niekorzystną atmosferę , niesprzyjające właściwości psychiczne rodziców, błędy wychowawcze)
- środowisko szkolne ( nieprawidłowe warunki socjalne i organizacyjne szkoły , błędy w przebiegu procesu wychowawczo – dydaktycznego , nieodpowiednie cechy nauczyciela – wychowawcy )
Do przyczyn biopsychicznych:
- zły stan zdrowia ( np. tzw. debilizm fizyczny , krótkotrwałe zaburzenia stanu somatycznego oraz osłabienie układu nerwowego)
- niekorzystne właściwości psychiczne jednostki , takie jak nieekonomiczność myślenia, słaba pamięć logiczna , duża męczliwość , mała zdolność koncentracji uwagi ( tu przy zachowaniu ilorazu inteligencji w normie )
Wszystkie wymienione czynniki i ich podziały są jedynie potencjalnymi źródłami nieprawidłowego rozwoju . Prawdopodobieństwo powstania różnych zaburzeń w jego rozwoju rośnie , gdy działanie jednych czynników nakłada się na działanie innych , gdy rozwój dziecka przebiega w znacznie skażonym środowisku naturalnym, gdy czynniki te upośledzają jednocześnie jego rozwój somatyczny i rozwój układu nerwowego oraz gdy na te uwarunkowania biologiczne nakłada się niewłaściwy system oddziaływań wychowawczych. Można więc stwierdzić, że niepełnosprawność intelektualna jest wynikiem : interakcji różnorodnych czynników , a nie często działania jednego wyizolowanego czynnika, a obserwowane przez nas trudności to także rezultat problemów wynikających z odmiennego rozwoju. Dalszy rozwój dzieci możliwy jest tylko dzięki mądrym dorosłym i pomimo wielkiego wysiłku może przebiegać prawidłowo i w efekcie dawać:
- kompetencje w różnych dziedzinach życia( wiedzę i umiejętności )
- poczucie kompetencji ( "wiem, że wiem lub umiem")
- wiarę w siebie i sens podejmowanych działań i sensu dalszego życia
Literatura
T. Gałkowski , Dzieci specjalnej troski , Warszawa 1972
M. Kościelska, Oblicza upośledzenia , Warszawa 2000
O. Lipkowski , Pedagogika specjalna , Warszawa 1979
J.Sowa, F. Wojciechowski , Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, Rzeszów 2001
J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie , Rzeszów 1999 |
