Opracowała
Alicja Tęczyńska
"Stop – przemocy"
Przemocą wg Ireny Pośpiszyl – są wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do psychicznej lub fizycznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji.
Pojęcie przemocy opisywane jest w różnych aspektach:
- prawnym
- moralnym
- psychologicznym
- społecznym
O przemocy osobowej mówimy wtedy, gdy dotyczy ona kontaktów interpersonalnych, tj. kontaktów między ludźmi, polegających na użyciu przeważającej siły, natomiast przemoc strukturalna mieści się w strukturach społecznych i świadomościowych, narastających i utrwalających się w wielowiekowych procesach socjalizacji.
W sensie prawnym przemoc to czyny zabronione. Ich dokonywanie niesie ze sobą konsekwencje w postaci kar przewidzianych w kodeksie karnym, rodzinnym i wykroczeń.
W ocenie moralnej przemoc to krzywdzenie innych, wyrządzanie szkód i zadawanie cierpień powszechnie rozpoznawane jako zło. Dokonywanie aktów przemocy zawsze było i jest poddawane ocenie i sankcjonowaniu moralnemu.
W aspekcie społecznym stwierdza się istnienie organizmów społecznych powodujących wzrost przemocy między ludźmi. Przemoc występuje w obrębie małych i dużych grup społecznych. Małą grupą społeczną jest rodzina, na którą działają różne czynniki społeczne sprzyjające powstawaniu przemocy. Przemoc w rodzinie wiąże się ze zjawiskami, które uznaje się za plagi społeczne (alkoholizm, narkomania).
Psychologowie mówią o przemocy w kontekście relacji między sprawcą i ofiarą. Sprawcy są często jednostkami z chronicznym poczuciem niskiej wartości, wizją siebie jako osoby bezsilnej. Natomiast ofiara (najczęściej dziecko) charakteryzuje się uległością, biernością, słabością. Przyczyny przemocy postrzegane są w cechach osobowości jednostek. Dziecko styka się z przemocą już od początku swojego życia – nie tylko jako ofiara praktyk wychowawczych opartych na przemocy, ale również jako świadek (TV) i jako sprawca przemocy.
Media, tak wszechobecne w naszym życiu, mają ogromny wpływ na ukształtowanie wartości, poglądów i zachowań dzieci.
Oprócz walorów edukacyjnych i poznawczych niosą jednak ze sobą niebezpieczeństwo niekontrolowanego wpływy na młodego człowieka. Sceny przemocy pojawiające się w filmach są szczególnie szkodliwe. Setki badań potwierdziły, że dzieci oglądające przemoc same są skłonne ją stosować. Działa tu mechanizm uczenia się społecznego: czyli identyfikowania się z modelem oglądanym na ekranie.
Podobnie jest z grami komputerowymi. Dzieci bawiąc się w "zabijanie" podczas gry oswajają się z okrucieństwem. Następuje u nich obniżenie wrażliwości moralnej, a ponadto utożsamiając się z bohaterem z ekranu, naśladują go, przenoszą jego styl zachowania do realnego życia. Przemoc przejawiana w grach nie jest karana, wręcz przeciwnie _ nagradzana punktami, poczuciem sukcesu. Dziecko korzystając z gier samo dokonuje wielkiej ilości symulowanych morderstw. Jest nie tylko obserwatorem przemocy, ale i jej egzekutorem.
Biorąc powyższe fakty pod uwagę należy prowadzić szeroko rozumianą edukację medialną, by nauczyć dzieci korzystania z mediów, by same potrafiły wyłączyć telewizor w momencie, gdy okazuje się, że film obfituje w wiele scen przemocy.
Zachowania agresywne stanowią istotny problem wychowawczy w okresie dorastania. Okres ten sprzyja bowiem ujawnianiu, nasilaniu i utrwalaniu się tendencji do zachowań agresywnych. Kształtują się one pod wpływem doświadczeń młodzieży i ich wykorzystania, a także pod wpływem pragnienia bycia dorosłym, niezależnym, twardym.
W okresie dorastania nasileniu ulega pobudzenie emocjonalne, skłonność do zmian nastroju, chwiejność emocjonalna. Łatwo wówczas o niekontrolowane wybuchy gniewu, złości na tle wzmożonej pobudliwości nerwowej, wewnętrznej wrażliwości, drażliwości. Częstym uczuciem jest w tym okresie gniew, który uzewnętrznia się z różnym nasileniem i może wywoływać zachowania agresywne. U młodszych osób gniew jest zwykle jawny i wyraża się w krzyku, kłótniach, trzaskaniu drzwiami, tupaniu czy kopaniu, rzucaniu przedmiotami. U starszej młodzieży zachowania te są częściej poddawane kontroli i przybierają formę burkliwych odzywek, zaciskania pięści, niespokojnego chodzenia, dąsania się czy zaciętego, złośliwego milczenia.
Charakterystyczne dla okresu dorastania są lęki przed niepowodzeniem, odpowiedzialnością, przyszłością. Jednym z rodzajów lęków są lęki szkolne, zwłaszcza w sytuacji rozpoczęcia nauki w nowej szkole. Typowymi sytuacjami stresującymi są ponadto egzaminy, klasówki, sprawdziany oraz różne sytuacje rywalizacyjne między uczniami.
Przeżywane w takich warunkach niepowodzenia prowadzą do obniżenia samooceny, braku wiary we własne siły, rezygnacji z osiągnięć.
Istotnym problemem jest przemoc między rówieśnikami. W wielu przypadkach trudno znaleźć przyczynę kierowania agresji na daną osobę, ale bardzo często zauważa się zachowania agresywne skierowane na dzieci w jakiś sposób wyróżniające się od innych (np. ubiorem, bogactwem czy ubóstwem, bardzo dobrymi lub słabymi ocenami, urodą, nieśmiałością). Przemoc taka może przybierać formę zaczepek, bójek, szantażu, wymuszania pieniędzy czy innych rzeczy, zmuszania do różnych zachowań. To, czy dziecko stanie się ofiarą przemocy ze strony rówieśników, zależy od stopnia aprobaty agresji w grupie oraz od stopnia bezsilności poszkodowanego.
Należy podkreślić, iż szczególnej uwagi wymagają osoby poszkodowane, ofiary agresji (zarówno ze strony rodziny, kolegów czy innych osób). Doświadczanie przemocy prowadzi bowiem do negatywnych konsekwencji w rozwoju psychicznym, które utrudniają prawidłowe funkcjonowanie młodego człowieka w przyszłości. Są to zachowania agresywne w stosunku do innych lub siebie, zaniżona samoocena i małe poczucie własnej wartości, poczucie osamotnienia, krzywdy, bezradności, lęki, koszmary nocne, nerwice, nieufność do innych, brak poczucia bezpieczeństwa, uzależnienia czy wejście na drogę przestępstwa.
Z artykułu "Młodzież o przemocy" Wiesławy Walc wynika, że przez przemoc młodzi ludzie najczęściej rozumieją: znęcanie się nad słabszymi, bicie, fizyczne lub psychiczne wykorzystywanie jednego człowieka przez drugiego, używanie siły przeciwko osobie, poniżanie, molestowanie. Jako przykłady przemocy podawali najczęściej: gwałt, wykorzystywanie seksualne, znęcanie się nad młodszymi, pijaka nad rodziną, nauczyciele nad uczniami, znęcanie się nad zwierzętami, a także bicie i "falę".
Jako przykłady nacechowanych przemocą zachowań nauczycieli- wychowawców młodzież wskazywała na:
- Publiczne ubliżanie, "nękanie", "uwzięcie się", przymuszanie do nauki, nieposzanowanie zdania ucznia, niesprawiedliwe ocenianie.
Natomiast młodzież wobec nauczycieli- wychowawców stosuje:
- "dobijanie psychiczne", przezywanie, wyśmiewanie, dokuczanie, pyskowanie, nieposłuszeństwo, niewykonywanie poleceń.
Zdaniem młodzieży istotnym powodem stosowania przemocy jest chęć zdobycia czegoś, zwłaszcza pieniędzy, a także chęć panowania, zaimponowanie innym, "wyładowanie się", głupota lub strach.
Z wypowiedzi młodzieży wynika, że głównym celem, którym ludzie chcą osiągnąć stosując przemoc jest chęć podwyższenia poczucia własnej wartości, a także dominowania nad innymi.
Czynnikami powodującymi dopuszczalność stosowania przemocy są według młodzieży:
działanie na rozkaz, prowokacja, chęć "dania nauczki", choroba psychiczna sprawcy, chęć zemsty, cel wychowawczy, realizacja obowiązków zawodowych (np. przez policjanta).
Pojawiające się odpowiedzi młodych ludzi, że przemoc bywa stosowana przez osoby, które "nie mogą znaleźć innego języka", sugeruje, by do pracy wychowawczej wprowadzić elementy treningu interpersonalnego, treningu asertywności , uczyć technik relaksacji oraz radzenia sobie z przemocą cudzą i własną.
Ponieważ badani zwrócili uwagę na fakt, iż przemoc bywa stosowana w celu wzmocnienia poczucia własnej wartości, trzeba im wskazać inne sposoby osiągania tego celu. Trzeba tez kształtować u młodych ludzi postawy zdecydowanego sprzeciwu wobec stosowania przemocy.
Najważniejsze jest to, żeby reagować na przemoc.
Profilaktyka agresji i przemocy jest przedmiotem wielu programów dla nauczycieli. Chciałabym tu wspomnieć o Treningi Zastępowania Agresji ART., który daje znakomite rezultaty w pracy z dziećmi agresywnymi i niedostosowanymi społecznie. Trening Zastępowanie Agresji jest metodą poznawczo- behawioralną, postrzeganą jako program wielostronnej interwencji, skierowany na zmianę zachowań młodzieży agresywnej. Ma on trzy komponenty:
- trening umiejętności i zachowań pro społecznych
- trening kontroli złości
- trening zasad etycznych, czyli wartościowanie moralne
Ćwiczenia odbywają się w sześciu kategoriach:
- podstawowe umiejętności społeczne (np. rozpoczynanie rozmowy, przedstawianie się)
- zaawansowane umiejętności społeczne (np. proszenie o pomoc, przepraszanie
- kontrola emocji (np. wyrażanie uczuć, kontrola lęku )
- alternatywy agresji (np. negocjowanie, pomoc innym )
- kontrola stresu (np. postępowanie w przypadkach odrzucenia, oskarżenia )
- umiejętność planowania (np. stawianie celów, wybór priorytetów )
Wszystkie te ćwiczenia mają pomóc w radzeniu sobie z agresją.
Inną metodą, która moim zdaniem powinna być powszechnie wykorzystywana i może znaleźć szerokie zastosowanie w pracy jest "Porozumienie bez przemocy". Jest to opracowany przez Marshala Rosenberga program, a raczej koncepcja otwartego komunikowania się i budowania relacji międzyludzkich na wzajemnym szacunku i respektowaniu potrzeb własnych i drugiego człowieka.
Joachim Rumpf w książce "Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat." twierdzi, że "nic tak nie potęguje aktów przemocy, jak brak reakcji czy też udawanie, ze niczego się nie widzi". Według niego reakcja ze strony osoby dorosłej ogranicza agresję u dzieci. Reakcja ta powinna polegać na udzieleniu wsparcia ofierze agresji, a jednocześnie podjęciu rozmowy ze sprawcą, który powinien mieć szansę wypowiedzenia się na temat swojego zachowania.
"W tym celu – pisze J.Rumpt – wykorzystujemy spokojną sytuację, nigdy taką, w której sami jesteśmy jeszcze zdenerwowani. Dzieci muszą się ścierać, a my rodzice i nauczyciele, jesteśmy ich tarką".
W jednym z programów znalazłam "Zasady kontrolowania złości", z którymi należałoby zapoznać dzieci, młodzież, a także dorosłych.
ZASADY KONTROLOWANIA ZŁOŚCI
- Zdystansuj się daj sobie czas, aby silne emocje minęły, bo to pomoże Ci uniknąć przemocy
- Odpręż się i rozchmurz staraj się pamiętać, jak okropnie wyglądasz, gdy się złościsz – nie napinaj mięśni twarzy i całego ciała, oddychaj głęboko
- Postaraj się nie kontrolować otoczenia nie myśl o innych, raczej staraj się skoncentrować wyłącznie na sobie
- Stosuj prośby zamiast żądań spróbuj częściej stosować "słowa-klucze", one skutecznie pomagają porządkować relacje pomiędzy ludźmi
- Bierz odpowiedzialność za to, co mówisz i co robisz analizuj to, jak i co mówisz do innych – mów spokojnie, nie przeklinaj, nie obrażaj innych słowami, gestami, swoim zachowaniem
- Staraj się okazywać innym szacunek bądź uprzejmy, to na pewno pozwoli Ci na lepsze relacje z innymi, nawet w sytuacjach trudnych
- Mów otwarcie innym, co Cię trapi to pozwoli innym lepiej zrozumieć Ciebie i Twoje zachowanie, oni mogą dać Ci wsparcie i pomóc w kłopotach
- Stosuj wyłącznie komunikaty typu "ja" mów przede wszystkim o sobie, a nie o innych i nie unikaj także informacji o tym, jakie emocje przeżywasz
My dorośli – rodzice, nauczyciele, wychowawcy musimy pamiętać :
CZYM DZIECKO ŻYJE, TEGO SIĘ NAUCZY
- Jeśli dziecko żyje w atmosferze krytyki – uczy się potępiać
- Jeśli dziecko doświadcza wrogości – uczy się walczyć
- Jeśli dziecko musi znosić kpiny – uczy się nieśmiałości
- Jeśli dziecko jest zawstydzane – uczy się poczucia winy
- Jeśli dziecko żyje w atmosferze tolerancji – uczy się być cierpliwym
- Jeśli dziecko żyje w atmosferze zachęty – uczy się ufności
- Jeśli dziecko jest akceptowane i chwalone – uczy się doceniać innych
- Jeśli dziecko żyje w atmosferze uczciwości – uczy się sprawiedliwości
- Jeśli dziecko żyje w poczuciu bezpieczeństwa – uczy się ufności
- Jeśli dziecko żyje w poczuciu akceptacji i przyjaźni – uczy się, jak znaleźć miłość w świecie
BIBLIOGRAFIA
- Materiały szkoleniowe z kursu Trening Zastępowania Agresji (ART.)
- Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 4/1998, 2/2001, 4/2004
- Życie Szkoły 1/2002, 10/2002
- Zrozumieć dziecko, Justyna Dąbrowska, W- wa, 2001
