Ludwik van Beethoven powiedział kiedyś, że "SZTUKA ŁĄCZY I SPAJA W JEDNOŚĆ CAŁY ŚWIAT"(1) Na całym bowiem świecie ludzie dla ludzi tworzą dzieła sztuki o nieprzemijającej wartości. R. Gloton i C. Clero określają sztukę jako podstawowy wehikuł bezpośredniego międzyludzkiego komunikowania i rozumienia.(2)
Według S. Szumana "nazwa i pojęcie "sztukasztuka" nie istnieje".(3)
Sztuka może oddziaływać na odbiorcę tylko przez swoje dzieła, czyli przez poszczególne utwory artystów, które je stworzyli. Właściwy odbiór dzieła sztuki polega na jego poznaniu, doznaniu i przeżywaniu. Sztuka poprzez swoje dzieła odzwierciedla rzeczywistość, obdarzając odbiorcę głębokim uczuciem estetycznym. Przenikając człowieka, dzieło sztuki dociera do jego głębi, przekształca, wzbogaca jego osobowość ale w sposób inny niż robi to nauka i rzeczywistość, w której dane mu jest żyć i działać.
"Dzieła sztuki żyją tak długo, dopóty je ktoś głęboko i adekwatnie przeżywa. [...] Dzieło sztuki zaczyna żyć swoim życiem dopiero wówczas, gdy się w nas odezwie, gdy znajdzie u nas swój oddźwięk. [...] Zaciekawiwszy odbiorcę, dzieła sztuki budzą w nim zamiłowanie do nich, a oddziałując nań uczą go odczuwać i rozumieć sztukę, budzą w nim pragnienie coraz głębszego wnikania w istotę każdego arcydzieła".(4)
Na przestrzeni wielu wieków człowiek rozwijał technikę i umiejętność tworzenia dzieł artystycznych, odzwierciedlających zarówno otaczający go świat zewnętrzny, jak też wyobrażenia, myśli, uczucia, wzruszenia, radości, cierpienia, które powstają w nim samym. S. Szuman(5) pisze, że każda ze sztuk mówi własnym językiem: malarstwo wyraża się w kształcie i barwie, muzyka – w dźwiękach muzycznych, poezja – w słowie poetyckim. Artysta swą twórczością w sposób doskonały wyraża to, co dostrzega, doznaje i przeżywa.
Dziecko w sposób naturalny jest twórcą. Można to zaobserwować w jego swobodnej zabawie. Jego aktywność w odróżnieniu od człowieka dorosłego należy do sfery rozwoju i jest całkowicie zwrócona w kierunku budowania siebie.
"Twórcza aktywność dziecka zyskuje swój istotny sens biologiczny właśnie dzięki tej życiowej potrzebie wzrastania, całkowicie zwróconego ku przyszłości i będącego przekraczaniem samego siebie".(6) Aktywność twórcza stanowi więc potrzebę biologiczną dziecka, której zaspokojenie jest absolutną koniecznością dla optymalnego rozwoju istoty ludzkiej w okresie wzrostu.
Aktywność twórczą charakteryzuje działanie, w wyniku którego dziecko odkrywa coś nowego i wartościowego dla siebie.(7) Przejawia ją uczeń, który:
- podejmuje działania z własnej inicjatywy i wewnętrznej motywacji,
- realizuje własne potrzeby lub cele za pomocą samodzielnie dobranych metod i środków,
- samodzielnie odpowiedzialnie kieruje swą działalnością,
- co najmniej współkontroluje i współocenia wyniki własnej pracy,
- reorganizuje swoje doświadczenie i na podstawie jego elementów stwarza nowe kombinacje, nowe zestawienia, wychodzi poza posiadane informacje i tworzy lub odkrywa nowe,
- podejmuje nowe zachowania, uwarunkowane jego wewnętrznymi przeżyciami i doświadczeniami,
- jest wrażliwy na problemy, otwarty na różnorodne bodźce, a poza tym potrafi krytycznie je ocenić,
- jest zdolny do myślenia dywergencyjnego, którego funkcja jest wytwarzanie wielu pomysłów, hipotez, inspirowanych problemami otwartymi.(8)
Istota twórczości zawiera się więc w wytwarzaniu czegoś nowego i wartościowego z punktu widzenia twórcy. W przypadku twórczej aktywności dziecka chodzi nie tylko o zachowania nowe i cenne dla niego samego. Są one istotnym wyznacznikiem postawy twórczej określonej przez R. Glotona i C. Clero jako "dyspozycję tworzenia, która w stanie potencjalnym istnieje u wszystkich ludzi w każdym wieku i uzależniona jest od środowiska społeczno – kulturalnego".(9)
Biorąc pod uwagę cel i charakter twórczej aktywności można wyróżnić następujące jej formy:
- Aktywność poznawcza – czynności percepcyjne, wyrażeniowe, myślowe i emocjonalne, prowadzące do odkrywania nowych dla dziecka informacji lub sposobów działania;(10)
- Ekspresję, która stanowi spontaniczne lub zamierzone wypowiedzi dziecka, będącą wyrazem jego osobistych przeżyć, wyobrażeń i myśli.
W odniesieniu do aktywności dziecięcej, ekspresja naturalna przejawia się w spontanicznie podejmowanych zabawach, czynnościach wokalnych, ruchowych, werbalnych itp., zaś ekspresja zamierzona jest zwykle inspirowana przez dorosłych i obejmuje działania bardziej zorganizowane, bardziej rozbudowane treściowo i bardziej ukierunkowane na cel. Najbardziej naturalnymi dla dziecka przejawami ekspresji twórczej są różne rodzaje aktywności artystycznej: sztuki plastyczne, ekspresja muzyczna, słowna i poetycka.
Po to, aby dziecko mogło wyzwolić swój wewnętrzny świat i posługiwać się właściwymi mu sposobami ekspresji – gestem i mimiką, słowem mówionym, aktywnością plastyczna i muzyczną, trzeba uszanować jego spontaniczność, czuwać nad tym, by unikać wszystkiego, co może pociągnąć za sobą zahamowanie ekspresji, a tym samym myślenia, a także zniszczenie tendencji ekspresyjnych. "Nigdy nie należy lekceważyć dziecka, być opryskliwym czy traktować jego inicjatywy z obojętnością. Nie trzeba także przesadzać z pochwałami: dziecko jest istotą czystą i autentyczną, nie lubi pochlebstwa, które zawiera w sobie pogardę. Chce jednak, by traktowano poważnie i z sympatią jego wytwory i potrzebuje partnerstwa".(11)
Bliski pojęciu "twórczości" jest termin "wyobraźnia", czyli "zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk itp., zdolność tworzenia wyobrażeń twórczych, odtwarzania, przewidywania".(12)
Wyobraźnia dziecka ujawnia się w zabawie, w działalności artystycznej, w trakcie trwania nauki szkolnej, w stosunkach interpersonalnych i wielu innych dziedzinach aktywności.
Według J. Górniewicza(13) ważną metodą kształtowania wyobraźni dzieci są ćwiczenia plastyczne w formie swobodnej ekspresji, czy też kopiowania natury, bądź dzieł już stworzonych. Środki plastyczne takie, jak: kreski, linie, faktury, tonacje, barwy, są źródłem efektów psychofizjologicznych pobudzających wyobraźnię. Ćwiczenia te stanowią także ważny element w procesie odkrywania przez jednostkę struktury tworzenia artystycznego dzieła sztuki. Owo odkrywanie możliwe jest dzięki wyobraźni. Ćwiczenia plastyczne w znacznym stopniu pobudzają tę dyspozycję, dostarczają treści do kreowania nowych obrazów, a także odwołują się do wyobraźni i jej wymagają.
S. Szuman uważa, że "dla dziecka lubiącego rysować i malować nie istnieje problem, co obrać za temat rysunku, bo ma ono dużo do powiedzenia, posiada bogata inwencję i wyobraźnię. Nie istnieją także trudności estetycznego wypowiedzenia się z uwagi na to, że naiwna technika samorodnego kunsztu wystarczy, by ładnie, ciekawie i z dużym artystycznym smakiem budować całokształty obrazowe, złożone z kresek i plam barwnych. Rysunki i malowanki dziecka co prawda nie odtwarzają rzeczywistości naturalistycznie wiernie, ale szczerze, w sposób bezpośredni wyrażają twórczą radość, bogactwo inwencji i jego mądrość kompozycyjną. Dziecko zatem jest doskonałym samorodnym artystą dyletantem. Jest nim, gdy rysuje i maluje z wyobraźni, zawodzi – prawie z reguły – gdy próbuje rysować i malować z modelu".(14) Autor jest zdania, że dziecko może być "artystą" tylko w zakresie tej techniki, którą samowolnie wytwarza i doskonali, a przestaje nim być, gdy mozolnie zaczyna się uczyć techniki rysowania i malowania skomplikowanej i dla niego zbyt trudnej, i gdy stawiamy przed nim zadania, które go jeszcze nie interesują.
Drugim ważnym obszarem spontanicznej ekspresji artystycznej dziecka jest jego aktywność literacka i językowa. W pedagogice podkreśla się duże znaczenie w kształtowaniu wyobraźni dzieci takich form, jak: pisanie i wygłaszanie swobodnych tekstów, opowiadanie na zadawane, bądź wymyślone przez jednostkę tematy, samorodna twórczość poetycka, tworzenie baśni. Rymują c wiersze, dzieci wypowiadają się na tematy dotyczące ich zabaw, doświadczeń, podejmują tez tematykę przyrodniczą. Treść ich twórczości poetyckiej jest wyrazem ciekawości świata, manifestacją przeżyć i poznawczej aktywnosci.(15)
Dobra szkoła to ta szkoła, w której uczeń mówi, a nauczyciel słucha. Uczeń znajduje się wówczas w sytuacji, że sprawia mu przyjemność formułowanie swobodne i bez przymusu tego, co myśli i co sobie wyobraża.
Ćwiczenia muzyczne, łącznie z tańcem, są ważnym czynnikiem pobudzającym wyobraźnię dzieci. Dziecko może byś zarówno naśladowcą, odtwórcą muzyki, jak i jej twórcą. W procesie tworzenia muzyki, bądź podczas kreowania elementów ruchu tanecznego jednostka odwołuje się do swojej wyobraźni. "Dźwięk muzyczny jest bezpostaciowy. Wywołuje różne reakcje emocjonalne u odbiorców. Przenika poprzez narząd słuchu do wyobraźni i świadomości człowieka".(16) Upodobanie do muzyki jest u dzieci czymś naturalnym. Dzieci lubią śpiewać, słuchać muzyki, podobnie jak "lubią słuchać szmeru wody płynącej ze źródła czy też śpiewu ptaków.
Muzyka jest językiem uniwersalnym, pełnym, czysto intuicyjnym i może stanowić najbardziej odpowiedni sposób dla wyrażania spontaniczności".(17) Dziecko w sposób spontaniczny wymyśla sobie wyliczanki, wynajduje rytmy, komponuje melodie do znanych słów, a wszystko to dla swojej własnej przyjemności. Ważne staje się inspirowanie ochoty do śpiewu, słuchania, swobodnej twórczości.
Doprowadzi to do tworzenia dzieł na miarę dziecka, ponieważ dzięki twórczości można przeżywać muzykę, co konieczne jest do rozumienia muzyki i własnej, i tworzonej przez innych. Rola nauczyciela polega na zaszczepianiu dziecku postawy zawsze aktywnej przy słuchaniu utworów muzycznych. Postawa taka sprzyja lepszej percepcji utworu muzycznego.
W praktyce edukacyjnej stosuje się wiele ćwiczeń pobudzających wyobraźnię muzyczna dziecka. Poprzez usłyszenie serii dźwięków wyobraża sobie ono różne czynności wykonywane przez ludzi, zwierzęta. Wysokość, dynamika, tempo i rytm muzyczny pozwalają zobrazować wiele wydarzeń obserwowanych w życiu przez dziecko. "Dzieci czasami lubią obrazować różne opowiadania, bądź malowanki i przedstawione w nich wydarzenia i nadto ilustrować je za pomocą dźwięków. Stosują "sygnały" samochodowe kiedy malują ulicę, ilustrują malowany lot pszczoły, syk węża, kiedy opowiadają o przyrodzie, o zdarzeniach bohaterów filmowych, jak na przykład "Pszczółka Maja". Ilustrują też muzycznie zachowania różnych zwierząt. W opowiadaniach o zającu stosuje się dźwięki wysokie, zaś kiedy mówi się o niedźwiedziu, najczęściej posługują się dźwiękami niskimi".(18)
Dzieci samodzielnie też potrafią tworzyć różne melodie i chętnie je interpretują, wyrażając w ten sposób swój nastrój.
W procesie kształtowania wyobraźni dzieci integruje się formy różnych zajęć artystycznych, np. muzyczno – literackich, muzyczno – plastycznych, plastyczno – literackich, muzyczno – ruchowo – literackich. Mają one przekonać dziecko, że te same przeżycia, treści i marzenia można wyrazić za pomocą środków właściwych dla danego rodzaju sztuki: plastycznych, muzycznych, poetyckich itp.
Zdaniem R. Glotona i C. Clero(19) – podstawowym warunkiem twórczej aktywności dzieci jest wewnętrzna motywacja (składnik psychiczny, ściśle powiązana z klimatem porozumienia i wolności w stosunkach między dziećmi i nauczycielem (składnik społeczny), zapewniającym życzliwy i otwarty styl stosunków interpersonalnych, dającym dziecku poczucie bezpieczeństwa, pozwalającym na swobodę ekspresji w swoich formach i treściach. Wymienieni autorzy zakładają więc równoległe działania czynników wewnętrznych (uwzględnianie potrzeb dzieci) i zewnętrznych (związanych z programem nauczania, postawa nauczyciela, organizacją działań uczniów), na które – co wyraźnie podkreślają – może oddziaływać wychowanie, ponieważ potrafi je doskonalić i kształtować.
Nauczyciel, który chce kształtować twórczą postawę swoich uczniów, winien, zdaniem J.Zborowskiego20 dysponować bogatą wiedzą psychologiczną i pedagogiczną, a w działaniach metodycznych stwarzać dziecku możliwości wysuwania własnych pomysłów i samodzielnego zdobywania wiedzy. Powinien tworzyć sytuacje, które będą dla dziecka wyzwaniem do podjęcia aktywności.
Oto reguły, które nauczyciel powinien poznać i zastosować w pracy z dziećmi:
- Stworzyć warunki emocjonalne, wyzwalające odpowiednią atmosferę w grupie uczniów i poczucie bezpieczeństwa:
- akceptacja i uznanie każdego ucznia jako indywidualnej wartości,
- zapewnienie klimatu życzliwości, swobody wyboru działania, osobistego stosunku do wykonywanych czynności,
- pozytywne reagowanie na wszelkie komunikaty ze strony uczniów,
- stwarzanie okazji do przejawiania przez uczniów ciekawości, własnych zainteresowań, odwagi w myśleniu i działaniu,
- otwarta postawa nauczyciela i uczniów na otoczenie i bodźce z niego płynące,
- unikanie osądzania, krytykowania, tłumienia inicjatyw.
- Spełnić warunki metodyczne, związane z charakterem wykonanych przez dzieci zadań i okoliczności im towarzyszących:
- stwarzanie okazji do swobodnej ekspresji uczuć i myśli,
- troska, by pierwsze kontakty dziecka z nowymi dla niego sposobami działania były pozytywne,
- zapewnienie swobody, co do sposobu wykonania danego zadania,
- unikanie stawiania za wzór określonego sposobu realizacji zadania,
- przyznanie prawa do błędów, poprawianie tego, co robi, danie czasu na szukanie, eksperymentowanie, próbowanie,
- przywiązywanie wagi nie tyle do efektów działania dziecka, ile do przebiegu i sposobu realizacji,
- unikanie oceniania twórczych prac stopniem oraz porównywania ich między sobą,
- organizowanie bogatego środowiska zewnętrznego, pobudzającego do gromadzenia różnych doświadczeń i dzielenie się nimi z innymi,
- wykorzystanie w toku działalności szkolnej i pozaszkolnej efektów twórczych działań dzieci.
- Stworzyć warunki materialne, umożliwiające dzieciom twórcza działalność z wykorzystaniem rozmaitych środków:
- zapoznanie z różnymi technikami uczenia się, nazywania i wyrażania własnych myśli i przeżyć,
- organizowanie wielostronnych kontaktów ze środowiskiem przyrodniczym, społecznym, kulturalnym, technicznym w formie poznania bezpośredniego i pośredniego,
- zapewnienie kontaktu z różnorodnymi dziełami sztuki oraz ukazywanie sposobów ich poznawania, uwrażliwianie na wartości w nich zawarte.(21)
Herbert Read(22) porównuje współczesnego człowieka do okaleczonego ptaka, który lata przy pomocy jednego skrzydła, wskazując na zaniedbanie wartości uczuć i wyobraźni. W ten sposób postuluje realizację wychowania człowieka przez sztukę.
Pozwólmy dzieciom zostać artystami. Wprowadzajmy swoich wychowanków w świat sztuki i realizujmy słowa Ireny Wojnar: "Sztuka jest podręcznikiem życia, który pobudza i niepokoi, zmusza do myślenia, działa na umysł i wyobraźnię jednocześnie, zaostrza ciekawość zarówno w stosunku do świata jak i w stosunku do samego siebie, wymaga samodzielności, krytycyzmu, wrażliwości, towarzyszy samokształceniu i samopoznaniu człowieka".(23)
(1) S. Szuman: O sztuce i wychowaniu estetycznym, s. 55.
(2) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 16.
(3) S. Szuman: O sztuce i wychowaniu estetycznym, s. 20.
(4) Tamże, s. 11.
(5) Tamże, s. 12.
(6) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 57.
(7) A. Trojanowska – Kaczmarska: Dziecko i twórczość, s. 8.
(8) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 2 i nast., V. Lowenfeld, W. L. Brittain: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, s. 30.
(9) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 49.
(10) J. Kujawiński: Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych.
(11) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 106.
(12) B. Dymara: Świat pełen poezji, w:B. Dymara(red.): Dziecko w świecie sztuki, s. 150.
(13) J. Górniewicz: Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka, s. 47 – 71.
(14) S. Szuman: O sztuce i wychowaniu estetycznym, s. 42.
(15) B. Dymara: Świat pełen poezji, w:B. Dymara(red.): Dziecko w świecie sztuki, s. 149.
(16) J. Górniewicz: Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka, s. 59.
(17) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 59.
(18) J. Górniewicz: Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka, s. 60.
(19) R. Gloton, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka, s. 73 – 76.
(20) J. Zborowski: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, s. 45.
(21) Por. M. Stasiakiewicz: Twórcza aktywność dziecka jako czynnik jego rozwoju. "Życie Szkoły" 1980, nr 10, s. 41 – 43.
(22) H. Read: Wychowanie przez sztukę.
(23) J. Wojnar: Sztuka jako podręcznik życia, s. 12BIBLIOGRAFIA
- Dymara B.(red.): Dziecko w świecie sztuki. Cieszyn 1996, Oficyna Wydawnicza "Impuls".
- Gloton R., Clero C.: Twórcza aktywność dziecka. Warszawa 1985, WSiP.
- Górniewicz J.: Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka. Warszawa – Toruń 1992, Wydawnictwo Naukowe "Praksis".
- Kujawiński J.: Rozwijanie aktywności twórczej klas początkowych. Warszawa 1990, WSiP.
- Read H.: Wychowanie przez sztukę. Wrocław 1976, Ossolineum.
- Stasiakiewicz M.: Twórcza aktywność dziecka jako czynnik jego rozwoju. "Życie Szkoły" 1980, nr 10.
- Szuman S.: O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa 1990.
- Trojanowska – Kaczmarska A.: Dziecko i twórczość. Wrocław 1971, Ossolineum.
- Wojnar J.: Sztuka jako podręcznik życia. Warszawa 1984, Nasza Księgarnia.
- Zborowski J.: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci. Warszawa 1986, PWN.
Elżbieta Pokładnik |
