Opracowała: Marzena Szewczyk
Nauczycielka Przedszkola nr 74 w Warszawie
Zabawa, główny rodzaj aktywności małego dziecka, jak pisał W. Tatarkiewicz "...to każda czynność mająca cel swój sam w sobie...". Zabawa jest więc działaniem swobodnym, wewnętrznie motywowanym, bezinteresownym, odbywającym się w określonym, najczęściej fikcyjnym miejscu i czasie, ujętym w reguły, podsycanym napięciem.
Zabawę od innych form aktywności człowieka odróżnia pięć cech:
Pierwszą cechą jest to, że zabawa jest działaniem swobodnym, podjętym dobrowolnie z własnej woli, nie pod przymusem czy na skutek zewnętrznych poleceń. Nie jest więc narzucona koniecznością fizyczną, ani obowiązkiem moralnym, nie jest też zadaniem. Naruszeniem, czy wręcz złamaniem zasady dobrowolności i swobodności jest na przykład dawanie dziecku przez dorosłego poleceń typu: "pobaw się teraz sam", "rób, co chcesz", "zabawimy się w dom" itp.
Druga cechą jest działanie bezinteresowne, bezproduktywne, ale jednocześnie nie jest ona "zwykłym właściwym życiem", przebiega sama, dokonywana jest dla zadowolenia jakie mieści się w samym jej dokonywaniu. Cele którym służy, same znajdują się poza granicami bezpośrednio materialnych interesów bądź też, indywidualnego zaspokojenia życiowych konieczności.
Trzecia istotna właściwość zabawy to, że odbywa się ona w określonym często fikcyjnym miejscu i czasie, cechuje ją odrębność i jednocześnie ograniczenie przestrzenno-czasowe. Stąd wielkie znaczenie ma zostawienie dziecku swobody, co do tego gdzie, kiedy, jak i z kim ma ono się bawić.
Czwarta cecha zabawy to występujący w niej element napięcia, oznacza to istnienie u bawiącego się silnych emocji, dużego zaangażowania w to co się dzieje, osobistego stosunku do wykonywanych czynności. Istnienie owego napięcia, oczekiwania na coś, łączy się z przekonaniem, iż "coś" powinno się udać, a więc z balansowaniem między niepewnością, zagrożeniem, a spokojem i bezpieczeństwem.
Piąta cecha zabawy to ujęcie jej w normy. Zabawą rządzą pewne reguły, tworzy ona pewien porządek. Te normy, czy reguły określają to co obowiązuje w obrębie tymczasowego stworzonego w zabawie świata. Świat ten rozpada się gdy te reguły zostają przekroczone i / lub gdy ktoś naruszy system norm.
Pytanie o znaczenie zabawy dla rozwoju dziecka jest w istocie pytaniem o funkcje zabawy. Posługując się kryterium zmian jakie pod wpływem zabawy dokonują się u dziecka E. Hurlock wyróżnia cztery funkcje zabawy. Są to:
- funkcja kształcąca- dziecko w zabawie kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie, a także wiedzę o sobie samym, to znaczy poznaje swoje możliwości i uczy się je oceniać.
- funkcja wychowawcza – dziecko szczególnie w zabawach grupowych przyswaja różne normy, uczy się przestrzegania reguł postępowania w różnych sytuacjach, uczy się przestrzegania umów z innymi ludźmi.
- funkcja terapeutyczna, inaczej korekcyjna – w zabawie dziecko ma możliwość z jednej strony uwolnienia się od dręczących je napięć, emocji, a z drugiej uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć oraz rozwiązywania swoich problemów osobistych.
- funkcja projekcyjna – dzięki temu, że w zabawie dziecko wchodzi w różne sytuacje, wykonuje różne zadania, pełni różne role, a więc ujawnia pośrednio przez te wszystkie środki wiele swoich możliwości, dorosły może odkryć i lepiej poznać różne problemy dziecka. Wnikliwe obserwowanie dziecka we trakcie różnych zabaw umożliwia poznanie wielu dotąd ukrytych mocnych i słabych stron dziecka. Pozwala na odkrycie możliwości dziecka, tego, na co je stać w rożnych sytuacjach.
Rozwijając ideę L.S. Wygotskiego – iż zabawa to najistotniejszy czynnik rozwoju dziecka na przestrzeni lat od 3 do 6-7, E.A. Arkin określił funkcje zabawy jako:
- zaspakajanie istotnych potrzeb rozwojowych dziecka, szczególnie potrzeby poznawania i przekształcania rzeczywistości przez własną aktywność
- rozszerzanie zakresu orientacji dziecka w różnych obszarach świata przyrody, świata przedmiotów i świata ludzi, dzięki temu dziecko uczy się coraz lepiej rozumieć rzeczywistość, odróżniać ją od fikcji
- kształtowanie zdolności dziecka do podporządkowania swej aktywności i impulsywności dążeń zewnętrznym wymaganiom (normy, reguły, przepisy ról, umowy)
- kształtowanie się struktury złożonych form działalności, zdolności do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania i wykonywania zadań
- rozwój myślenia przyczynowo- skutkowego
- doskonalenie różnych funkcji psychomotorycznych
- szczególnie szybkie uspołecznienie w zabawach zespołowych
Generalizując wyróżnione przez E. Hurlock i E.A. Arkin funkcje zabawy można powiedzieć, że dzięki zabawie i w toku zabawy kształtuje się u dziecka zdolność działań intencjonalnych w różnych sferach jego aktywności.
Zabawa jako jedna z form aktywności dziecka sama także podlega rozwojowi. Anna Brzezińska wyróżnia trzy fazy rozwoju aktywności dziecka powiązane z kolejnymi okresami rozwoju dziecka. Są to:
- "używanie – manipulowanie- doświadczanie"
- "tworzenie- badanie"
- "poznanie- refleksja"
Pierwsza faza dotyczy wieku poniemowlęcego, sa to pierwsze zabawy o charakterze manipulacyjnym. Dziecko manipuluje własnym ciałem, głosem, przedmiotami i w końcu słowami. Działalność tę charakteryzuje swoboda i spontaniczność. Przyjemność sprawia dziecku sama możliwość działania i ona jest dla niego ważna.
Dziecko w swej zabawie nie nastawione jest na osiągnięcie jakiegokolwiek efektu. W tym okresie powstają pierwsze koncepcje przedmiotu jako obiektu istniejacego poza dzieckiem. Dziecko odkrywa przedmioty i silnie emocjonalnie wiąże się z nimi. Jest to wielkie osiągnięcie w rozwoju dziecka. Można je zaobserwować poprzez reakcję dziecka na pozbawienie go ulubionego przedmiotu zabaw. Dziecko bawi się ulubionymi "zabawkami" (nie zawsze są to zabawki dostarczane przez dorosłych), zabiera je ze sobą wszędzie, dają mu one poczucie bezpieczeństwa i pozwalają na odwagę w zbliżeniu się i poznawaniu rzeczy nowych dotąd niepoznanych. "Zabawki" redukują niepewność i lęk umożliwiając dziecku badanie i poznawanie otoczenia.
Druga faza rozwoju zabaw, przypadająca na okres wieku przedszkolnego czyli od 3 do 6-7 lat, w której nadal dominuje działanie dziecka, ale działanie to przebiega w jakichś etapach, pojawia się już rezultat działalności, zabawa ma początek i koniec, rozgrywa się w czasie, ma momenty spadku i wzrostu napięcia emocjonalnego, ma finał. W tej fazie rozwoju występują zabawy tematyczne – iluzyjne, inscenizacyjne. Manipulacja zostaje zastąpiona poszukiwaniem, eksperymentowaniem, prawdziwym badaniem aż do tworzenia. W początkowej fazie dziecko przypadkowo coś odkrywa, wpada na jakiś pomysł, coś tworzy. W końcowej części tej fazy pojawia się działalność artystyczno- techniczna, która już tylko częściowo jest zabawą. Rozwój działalności artystyczno- technicznej prowadzi do rozwoju następnych form aktywności czyli nauki, a potem pracy.
Trzecia faza rozwoju aktywności to działanie podejmowane już ze względu na rezultat jaki dziecko chce osiągnąć. Pojawia się ona w wieku 6- 7 lat. Kontakt z przedmiotem od kontaktu polegającego na manipulacji, potem badaniu i tworzeniu znowu ulega zmianie. Przedmioty staja się obiektami głębokiego poznania, zrozumienia, refleksji i wartościowania. Nie byłoby to jednak możliwe gdyby dziecko nie przeszło w rozwoju dwóch pierwszych faz.
Lew S. Wygotski stwierdził, że "zabawa jest źródłem rozwoju i stanowi strefę najbliższego rozwoju. Działanie w polu wyobrażeniowym, w obrębie sytuacji "na niby", nieskrępowane zamierzenia, tworzenie planów życiowych i potrzeb woli, wszystko to powstaje w zabawie i pozwala "wspiąć się na grzbiet fali", czyniąc z niej najwyższy poziom rozwoju w wieku przedszkolnym. Dlatego też bardzo istotne jest umożliwienie dzieciom prowadzenia swobodnych zabawa w domu i przedszkolu, zorganizowanie otoczenia dziecka w taki sposób, by mogło swobodnie korzystać z przedmiotów – zabawek, aby miało przestrzeń do wykorzystania w swojej działalności. Dla dobra dziecka, dla jego prawidłowego, harmonijnego rozwoju nie należy więc ograniczać dziecka w jego działaniach. Rola dorosłych powinna zatem ograniczyć się do zapewnienia dziecku bezpieczeństwa podczas jego spontanicznych poczynań. Dorośli powinni rozumieć, że " dziecko nie bawi się dlatego, że jest dzieckiem, ale bawi się dlatego, by stać się dorosłym" ( L.S. Wygotski).
Zabawa jest bowiem najważniejszym czynnikiem rozwoju dziecka, szczególnie w wieku przedszkolnym. Literatura:
- Dziecko w zabawie i świecie języka – red. A. Brzezińska, T. Czub, G. Lutomski, B. Smykowski Poznań 1985
- Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej – A. Brzezińska, M. Burtowy Poznań 1995
|
