Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Procesy geomorfologiczne na pustyniach

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 8075 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

 
Pustynia jest tworem wybitnie skomplikowanym. Zachodzące na niej procesy, jak również formy krajobrazowe występują w tak rozmaitym układzie, że przeważnie trudno je sprowadzić do jednego zespołu działających sił. Na pustyniach spotykamy różnorodne formy i to w zmiennych kombinacjach. Stykają się z sobą powierzchnie, powstałe bądź pod działaniem wody bieżącej, bądź przez pracę wiatru, bądź na skutek przejściowego powstawania zbiorników wody stojącej. Niezależnie od tego, jakie jest podłoże gruntowe i rzeźba powierzchni poszczególnych pustyń , na jakiej szerokości geograficznej znajdują się, względnie czy leżą powyżej czy poniżej poziomu morza, mają one jeden wspólny element; są to krainy suchych rumowisk. To, co podlega rozpadowi, gromadzi się na pustyni i teren jej, niby olbrzymia zbiornica, chłonie wszystko, co kruszy się mechanicznie lub rozkłada chemicznie.
Główne procesy geomorfologiczne na pustyniach kształtujące krajobrazy wiążą się z działalnością wiatru, pustynnym wietrzeniem skał oraz działalnością wody..
1. Działalność wiatru.

Na pustyniach ani roślinność, ani wilgoć nie chronią ziemi przed wiatrem. W związku z czym wiatr jest głównym, zdecydowanie dominującym czynnikiem rzeźbiotwórczym. Na pustyni niemal na każdym kroku można spotkać przejawy niszczącej lub budującej działalności wiatru. Działalność niszcząca wiatru przejawia się jako deflacja, czyli wywiewanie oraz korazja, czyli szlifowanie i żłobienie.
Deflacja zachodzi wszędzie, gdzie tylko jest odsłonięty ruchliwy materiał podłoża. W obszarach skalistych wywiewany jest wszystek pyłek i piasek, a pozostają tylko grube okruchy, których wiatr nie mógł unieść. W obszarach zbudowanych z utworów piaszczystych piaszczystych pylastych unoszone są ogromne ilości pyłu i piasku zależnie od siły wiatru, jego częstotliwości oraz zawartości pokrywy roślinnej. Deflacja w obszarach pozbawionych roślinności doprowadza do obniżenia powierzchni, a w pewnych warunkach do tworzenia zagłębień o różnych rozmiarach. Na skalistych równinach deflacja przybiera ogromne rozmiary. Tam, gdzie na powierzchni skała jest bardziej spękana, łatwiej ulega wietrzeniu i wywiewaniu, powstają kotlinowate zagłębienia, tak pospolite na północnej Saharze. Kotlinami tego typu są; kotliny Siwa, Baharia, Farafra, Dachla i szereg innych. Zagłębienia deflacyjne sięgają nieraz bardzo głęboko, aż do poziomu wód gruntowych. Powstają wówczas depresje deflacyjne. Na obszarach piaszczystych formami pochodzenia deflacyjnego są niecki deflacyjne, towarzyszące niektórym typom wydm oraz rynny deflacyjne (gassi) rozcinające ciągi wydmowe.
Nierównomierne wywiewanie i rozczłonkowanie pokrywy piaszczystej lub pylastej prowadzi do powstawania pagórków o stromych stokach, których szczyty pokryte są roślinnością. Są to ostańce deflacyjne, tak charakterystyczne dla obszarów piaszczystych piaszczystych pylastych.
Na powierzchniach równinnych, zbudowanych z osadów różnoziarnistych powstają wskutek deflacyjnej działalności wiatru bruki deflacyjne. Brukiem deflacyjnym nazywamy pokrywy złożone z grubszych odruchów skalnych, cząsto oszlifowanych, spoczywających na osadach pylasto- piaszczystych.
Powierzchnię skał zwolna, ale ustawicznie nadgryzają ziarna, miotane przez wiatr. Proces żłobienia, nadgryzania, ścierania i polerowania powierzchni skalnych przez wiatr niosący piasek nazywamy korazją. Rozmiary korazji zależą od prędkości, częstotliwości i stałości kierunków wiatru, ilości i wielkości ziaren piasku, twardości materiału atakowanego i atakującego oraz od kąta, pod jakim wieje wiatr. Działalność korozyjna wiatru stwarza stosunkowo niewiele nowych form (bruzdy, graniaki, jardangi), natomiast w większym stopniu przeobraża formy starsze. Bruzdy korozyjne są to podłużne zagłębienia pooddzielane ostrymi grzbietami zwanymi jardangami. Małe jardangi mają od kilku centymetrów do 2 metrów wysokości i do kilkunastu metrów długości, duże jardangi osiągają do 200 m wysokości i dziesiątki kilometrów długości. Graniaki wiatrowe są to okruchy skalne o rozmiarach od kilku centymetrów do kilku decymetrów, bardzo rzadko paru metrów, mające dwie lub więcej powierzchni dobrze ogładzonych przez wiatr.
Na pustyni zasłanej żwirami, wiatr szlifuje otoczaki do głębokiego poziomu nie ruszając ich z miejsca. Powstaje tzw. „posadzka pustynna”. Bardzo charakterystycznymi formami skalnymi związanymi z korazją są formy podobne do grzyba skalnego. Z rzeźbiącą działalnością wiatru wiąże się również powstawanie skalnych równin, idealnie wygładzonych. Leżą one u stóp górskich wzniesień i zwane są wtedy pedymentami, albo też zajmują rozległe powierzchnie skalistej pustyni. Wiatr niesie wywiewany pył i piasek z jednej okolicy i składa go gdzie indziej. Najdrobniejszy pył bywa wywiewany najczęściej daleko poza obręb pustyni. Nierzadko we Włoszech opada czerwony pył z Sahary w postaci „krwawego deszczu”.
W obszarach pozbawionych szaty roślinnej odbywa się stałe przemieszczanie przez wiatr osadów lotnych, a więc pyłów i piasków. Wiatr porywa, transportuje i deponuje w mniejszej lub większej odległości od obszaru deflacji. Piaski przemieszczane są przy powierzchni na odległości mniejsze, przy czym materiał ten nie jest równomiernie składany. Z budującą działalnością wiatru wiąże się powstawanie wydm o różnych kształtach i różnym przebiegu. Wydmy piaszczyste mają różną postać. Gdzie piasek przewiewany jest po skalnym podłoży lub równinie, tam tworzą się barchany. Wydma taka ma kształt rogalika o rogach zwróconych w stronę zawietrzną Na Saharze spotyka się częściej wydmy grzędowe o kształcie długich garbów, poprzecznych do kierunku wiatru. Są to tyralierki barchanów tworzących jedną potężną wydmę. Między wydmami biegną obniżenia zwane gassi, stanowiące karawanowe szlaki. Wydmy mogą również zajmować większe przestrzenie, biegnąc w nieustalonym kierunku, gdy nie ma panującego kierunku wiatru. Obszary takich piasków, zwane na Saharze ergami, wyglądają jak falujące morze. Z tworzeniem się wydm łączy się ciekawe zjawisko pustyni tzw. „grające piaski”.
Zjawiskami charakterystycznymi dla pustyń są wywoływane przez wiatr trąby pyłowe i burze piaskowe. Burze piaszczyste są groźniejsze od trąb pyłowych, a wywołują je gwałtowne wiatry pochodzące z głębi pustyni. Na Saharze zwane są samumem, a w Egipcie chamsinem.
2. Pustynne wietrzenie skał.

Każda skała wystawiona na działanie czynników atmosfery wcześniej czy później ulega rozkruszeniu i rozpada się na drobne części. Proces ten nazywamy wietrzeniem skały. Przyczyną wietrzenia są czynniki klimatyczne. Na pustyniach brak wilgoci ogranicza wietrzenie chemiczne. Przede wszystkim na tym obszarze mamy do czynienia z wietrzeniem mechanicznym. Pod wpływem ciepła warstwa zewnętrzna skały rozszerza się i traci spójność spójność mniej nagrzanym rdzeniem skały. Skała się złuszcza drobnymi blaszkami albo z jej powierzchni odpryskują potężne skorupy. W nocy, kiedy następuje silne oziębienie nagrzanych przez dzień głazów, pękają one na części. Wyglądają jak rozbite potężnym młotem. Jeśli skałę tworzą różne minerały o odmiennej barwie, każda z nich inaczej się nagrzewa i rozszerza. Wilgoć, która dostaje się do szczeliny skały, silnie nasycona jest na pustyni solami. Pod wpływem słońca woda paruje, a sole osadzają się w postaci drobnych kryształków w szczelinach, które mają zdolność rozsadzania skał. Skały kruszeją bez chemicznej zmiany minerałów. Dzięki temu skały zachowują tu świeżą, pierwotną barwę. Pustynie są więc kolorowe i nazwy takie jak; Colorado (barwna) czy Painted Desert (malowana pustynia) nie są przesadne. Każda skalna warstwa ma swój wyraźny odcień czerwony, żółty, zielony, ceglasty. Intensywność barw podnosi jeszcze przejrzystość suchego powietrza.
Ponieważ pustynia nie jest pozbawiona zupełnie wody, istnieje i tu wietrzenie chemiczne. Przede wszystkim rozpuszczeniu ulegają wszelkie sole zawarte w skale. Na pustyni nie ma stałych rzek, a okresowe kończą najczęściej w bezopływowych zagłębieniach. Wymyta ulewą sól dostaje się z wodą do niecki i tam osadza się po wyparowaniu krótkotrwałego jeziorka. Takie zasolone Panwie są bardzo charakterystycznym zjawiskiem pustyni. Na chilijskiej pustyni Atacamie występują na olbrzymich obszarach „caliche”, z których wydobywa się na skalę przemysłową saletrę, lub też spotykamy tam „salary” napełnione solą kuchenną czy boraksem. Perskie „kewiry”, będące słonymi bagnami, „sołonczaki” Zachodniego Turkiestanu jak również „słone panwie” Afryki Południowej- Etosha, Ngami, dostarczają soli kuchennej i glauberskiej.
Również w osadach pustyni Atacama w okolicach Potrerillos nagromadzony jest łatwo rozpuszczalny witriol miedzi, który wydobywany jest jako cenny kruszec miedzi. Czasem do pustynnej niecki spłynie większa obfitość wód. Powstaje wówczas bezodpływowe jezioro o bardzo zmiennych wodostanach i linii brzegowej, będące z reguły silnie zasolone. Do jezior tego typu zaliczamy; Morze Martwe, Jezioro Aralskie, Morze Kaspijskie. Z takich jezior wydobywa się sole.
Zanim jeszcze sól dotrze do słonej Panwi czy jeziora, często po drodze się krystalizuje, gdyż woda zbyt szybko paruje. Dotyczy to zwłaszcza trudniej rozpuszczalnych substancji jak; wapień czy gips. Wykwitają one bądź na powierzchni skał bądź na gliniastym podłożu dolin okresowych rzek. Gips wytwarza piękne promienisto ułożone kryształki, zwane „różami pustyni”. W wielu okolicach powierzchniowa warstwa ziemi jest tak silnie przepojona wytrąconymi solami, gipsem czy wapieniem, że staje się znacznie odporniejsza na działanie czynników atmosferycznych, zwłaszcza wiatru. Warstwę tę nazywamy „pancerzem pustynnym” Natomiast słabiej rozpuszczalne w wodzie związki manganu i żelaza, rozpuszczone we wnętrzu skały podsiąkają z wilgocią na jej powierzchnię, a gdy woda odparuje, osadzają się na skałach i ziarnkach piasku w postaci cienkiej powłoki o prawie czarnym kolorze. Powłoka ta zwana jest „lakierem pustyni” lub „glazurą pustynną”. Lakier pustyni chroni znacznie skałę przed dalszym powierzchniowym wietrzeniem. Wietrzenie polegające na chemicznym rozkładzie minerałów odbywa się na pustyni tylko w miejscach, gdzie najdłużej zatrzymuje się wilgoć. Wielkie głazy wietrzeją od spodu, ponieważ wilgotne części bloku skalnego atakowane są silniej niż pokryta lakierem pustyni jego zewnętrzna, sucha powierzchnia. W ten sposób wietrzeją łatwiej podnóża skał. Bardzo często można zaobserwować ciekawe zjawisko na pustyni, gdy skałę, która wydaje się całkiem zdrowa i świeża, uderzymy młotkiem, powstaje na jej powierzchni załamanie, przez które wysypuje się całkiem zmurszałe wnętrze bloku. Pozostaje tylko zewnętrzna powłoka niby „skorupa olbrzymiego garnka”.
3.Działalność wody.
Powierzchnia skał na pustyni pozbawiona jest zarówno ochrony, jaką daje szata roślinna, jak i warstwy wodochłonnego zwietrzałego gruntu. Woda, a zwłaszcza ulewne deszcze rzeźbią powierzchnię pustyni. Szczególnie widoczne jest to w górach pustynnych, w których w wyniku intensywnego wietrzenia mechanicznego gromadzą się olbrzymie piargi. Osłaniają one stoki i podłoża gór tak, że toną one niemal we własnej zwietrzelinie. Kiedy pustynię nawiedzi ulewa, woda deszczowej powodzi wsiąka zrazu w te masy żwiru i gruzu, a potem błotnisto- kamienistą lawiną spływa w najbliższe obniżenie terenu. Tworzą się krótkie dolinki, które swoje ujście znajdują w bezodpływowej niecce. Spływające po ulewie wody obciążone zwietrzeliną wypełniają nieckę olbrzymymi masami nanosów. W samym jej środku wytwarza się ilasto- gliniasta zasolona równina, na której obwodzie leżą stożki napływowe, złożone z grubszych materiałów. Na wielkich równinach spotyka się sieć suchych dolin zwanych „wadiami” lub „uedi”, powstałych w wyniku działalności czasowych rzek. Woda napełnia te doliny tylko na krótki czas po deszczach. Na niektórych pustyniach sieć wadiów tworzy całe systemy dolin, tak podobne do sieci wodnej naszego klimatu.
Na suchych, jałowych terenach rwące strumienie wody drążą w miękkich skałach labirynty szczelin oraz jarów. Takie obszary, charakterystyczne np. dla Południowej Dakoty w Stanach Zjednoczonych, nazwano po angielsku Bad Lands („złe ziemie”).
Zdarza się, że rzeka mająca swe źródło na terenach, gdzie wody nie brakuje, napotyka na swej drodze suche obszary pustynne i rzeźbi fantastyczne formy w ich suchych, sypkich skałach. Najbardziej charakterystycznym przykładem takiej erozji jest Wielki Kanion Kolorado, uważany za jeden z cudów świata. Kanion , osiągający głębokość 1,6 km, został wydrążony przez rzekę, która bierze swój początek początek górach Kolorado.
W modelowaniu obszarów pustynnych mają też swój udział rzeki stałe, biorące początek na obszarach o innych warunkach klimatycznych. pustynnych strefie wilgotnej rodzi się Nil i górny Niger, Niger gór spływa Amu- daria, Syr- daria, Kolorado Kolorado wiele innych rzek. Rzeki przepływające przez obszar pustynny albo dopływają do morza (Nil, Kolorado) albo uchodzą do jezior bezodpływowych (Syr-daria, Amu-daria). Jeziora na obszarach pustynnych zasilane przez rzeki stałe są jeziorami stałymi ( Aralskie, Bałchasz, Martwe), natomiast zasilane przez rzeki okresowe są jeziorami okresowymi lub trzęsawiskami (szotty).
Wody opadowe odgrywają bardzo dużą rolę w kształtowaniu rzeźby obszarów pustynnych. Do tej pory główną rolę przypisywano wietrzeniu i działalności wiatru. Obecnie przyjmuje się tezę, że to właśnie woda jest głównym czynnikiem modelującym obszary o klimacie skrajnie suchym. Za podstawowe procesy uważa się spłukiwanie bruzdowe i wąwozowe, zmyw warstwowy albo pokrywowy oraz działalność rzek okresowych. Wody opadowe nacinają zbocza gęstą siecią żłobków deszczowych. W skrajnie suchych pustyniach są one konserwowane w ciągu długich lat okresu bezdeszczowego. Przez wody epizodyczne są wycinane żleby i wąwozy oraz pogłębiane i odnawiane stare doliny rzeczne.






Opracowała : Lucyna Kollinger

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie