www.szkolnictwo.pl

 Mirosława Borowska
nauczycielka
w Zespole Szkół Nr 2
z Oddziałami Integracyjnymi
w Hajnówce

OPIS I ANALIZA PRZYPADKU WYCHOWAWCZEGO
Metody poznawania uczniów i zespołu klasowego – diagnoza potrzeb i problemów klasy

IDENTYFIKACJA PROBLEMU
Niezbędnym warunkiem skutecznego oddziaływania wychowawczego w zespole klasowym jest jak najlepsze poznanie wychowanków, zrozumienie ich potrzeb i problemów, wzajemnych relacji z rówieśnikami. Praca wychowawcza tylko wtedy będzie efektywna, jeśli oddziaływania nauczycieli zostaną odpowiednio, świadomie i precyzyjnie zaadresowane, czyli będą odnosić się do konkretnej, zdiagnozowanej uprzednio grupy uczniów. Bez dokonania tego zabiegu cele wychowawcze są jedynie wyrazem poglądów wychowawcy. Obejmując w roku szkolnym 1999/ 2000 wychowawstwo w klasie IV a , przygotowałam odpowiednie czynności i narzędzia diagnostyczne, aby mieć podstawę do planowania trafnych projektów pracy wychowawczej. Podstawowymi pytaniami, na które chciałam uzyskać odpowiedź były:
√ jakie są relacje między uczniami?
√ jakie normy zachowań panują w grupie?
√ jakie role istnieją w klasie i komu są one „przydzielone”?
√ czy istnieją w klasie konflikty i problemy? jakie?
√ jakie klasa ma mocne strony? co uczniowie uważają za słabe strony naszej klasy?
√ jak grupa komunikuje się z dorosłymi/ z wychowawcą? czy jest otwarta?

METODY BADAŃ
Wykorzystując materiały zawarte w literaturze pedagogicznej oraz z pomocy Poradni Pedagogiczno – Psychologicznej w Hajnówce przygotowałam zestaw narzędzi i metod do przeprowadzenia diagnozy w mojej klasie wychowawczej. Znalazły się wśród nich:
↦ obserwacja uczniów
Obserwacja polega na „świadomym, planowym i celowym spostrzeganiu zachowania się człowieka i na rejestrowaniu przebiegu zjawisk i wydarzeń” . Każdy obserwator musi odpowiedzieć sobie na pytanie, d l a c z e g o ma zamiar zastosować metodę obserwacji oraz j a k i e przejawy zachowania będą dlań szczególnie interesujące. Sylwetki dzieci sporządzone na podstawie chaotycznych, niepełnych, fragmentarycznych, przypadkowych obserwacji są bardzo niepełne. Jeżeli wynikiem obserwacji ma być sporządzenie charakterystyki indywidualnej wychowanka, musi ona obejmować możliwie szeroki zakres zachowań dziecka w różnych sytuacjach i w ciągu dłuższego czasu. Psychologowie opracowali różnego rodzaju arkusze obserwacyjne, zawierające m. in. działy dotyczące przejawów osobowości, temperamentu, uspołecznienia. Jeden z takich arkuszy obserwacyjnych wykorzystałam w swoich działaniach.
↦ test socjometryczny J. L. Moreno
Obserwując grupę dzieci zauważamy, że jedne z nich otoczone są zawsze kolegami, inne pozostają na uboczu. Niektóre są wybierane do wspólnej nauki, inne do zabaw sprawnościowych. Test socjometryczny umożliwia ustalenie, które jednostki w grupie rówieśniczej oceniane są pozytywnie, które – wybierane w odpowiedziach szczególnie często – pełnią w klasie rolę „gwiazdy”, które są izolowane od grupy, a które odrzucane lub sytuowane na jej marginesie. Test socjometryczny przeprowadziłam w swojej klasie trzykrotnie – w kl. IV, V i VI, za każdym razem zmieniając nieco pytania wyboru pozytywnego i negatywnego.
↦ plebiscyt życzliwości i niechęci
Test socjometryczny nie ukazuje stosunków emocjonalnych łączących członków grupy. Wprowadzona przez Janusza Korczaka metoda plebiscytu życzliwości i niechęci pozwala na ustalenie, w jaki sposób każdy członek grupy ustosunkowuje się do pozostałych. Po dokonaniu analizy wypowiedzi wszystkich członków grupy stwierdzamy, czy w klasie przeważają prawidłowe, czy też wadliwe kontakty emocjonalne. Można także ustalić pozycję dziecka w grupie i stwierdzić, czy ustosunkowanie się grupy do jednostki jest zbieżne, a może sprzeczne z ustosunkowaniem się jednostki do grupy.
Dane z plebiscytu mogą też służyć jako materiał przy sporządzaniu charakterystyki indywidualnej.
↦ wywiad środowiskowy , ankieta
Wywiad środowiskowy pozwala na ustalenie aktualnych warunków środowiskowych jednostki, której wywiad dotyczy. Informacje uzyskane w ten sposób pozwalają na pełniejsze poznanie dziecka i – przy odpowiednio dobranych pytaniach – odszukanie przyczyny zachowań zaburzonych. Rozmowie i wywiadowi musi towarzyszyć świadomość, że deklaracje słowne czy pisemne badanego mogą być dalekie od rzeczywistych sytuacji. Dlatego też te metody powinny być jedynie punktem wyjścia do zastosowania innych metod diagnostycznych lub traktowane jako uzupełnienie zbieranych materiałów do postawienia diagnozy i prognozy pedagogicznej. Te techniki diagnozujące zastosowałam jako uzupełnienie wcześniej omawianych metod.

WYNIKI BADAŃ
W opracowywaniu i analizie wyników badań pomagała mi Paulina S. – studentka psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, odbywająca praktykę w naszej szkole, pracownik Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Hajnówce, pedagog szkolny oraz literatura.
Najciekawsze okazały się wnioski wyciągnięte z testu socjometrycznego Moreno.
٭ najwyższy wskaźnik uznania społecznego (najwyższa suma wyborów) uzyskali: Martyna W. (13 wyborów), Anna K. (10 wyborów) oraz Magda B., Katarzyna L., Jan S. (po 9 wyborów. Jak widać dziewczęta zostały uznane za zdecydowanie bardziej atrakcyjne zabawowo i intelektualnie).
٭ najwyższy wskaźnik popularności społecznej (wskazanie we wszystkich wyborach) uzyskał – oprócz wymienionych wyżej osób – Rafał B.
٭ gwiazdą socjometryczną (jednostką wybieraną szczególnie często, odbiegająca od przeciętnej liczby wyborów przypadającej na członka grupy) okazała się Martyna W. (w wyborach pozytywnych) oraz Wojciech K. (w wyborach negatywnych – 29 wyborów) ,
٭ osobą izolowaną (niewybraną przez nikogo) okazał się Krystian L. oraz Piotr N.,
٭ jednostką odrzucaną (ocenianą negatywnie częściej niż inni członkowie klasy) jest Wojciech K. i Piotr R. (17 wyborów negatywnych)
٭ jednostkami znajdującymi się na marginesie grupy (mała liczba wyborów) są : Dorota P., Justyna W. (po 1 wyborze), Wioleta C. , Joanna F. , Agata J. , Rafał W. (po 3 wybory).
٭ test przeprowadzony w klasie IV wykazał istnienie dwóch silnych „grupek” (osoby wskazujące siebie nawzajem w wyborach pozytywnych) : dziewcząt (Katarzyna B, Magdalena B., Anna K. , Martyna W.) oraz chłopców (Daniel B. , Rafał B. , Adam M. , Piotr N. ). Test z klasy V ukazał pojawienie się nowej grupki chłopców: Jan S. , Rafał W. oraz Wojciech W. , natomiast w miejsce poprzedniej grupy dziewcząt pojawiły się liczne „parki”.
Wnioski te zostały potwierdzone przez plebiscyt życzliwości i niechęci . Jego wyniki wyraźnie wskazują, iż osobą najpopularniejszą w klasie jest Anna K. (52 wskazania, w tym 2 negatywne), zaraz potem – Magda B. (40 wskazań, w tym żadnego negatywnego) i Martyna W. (42 wskazania, w tym 6 negatywnych). Najbardziej negatywnie postrzegani byli: Daniel B. (46 wskazań, w tym 44 negatywnych), Piotrek R. (21 wskazań negatywnych, żadnego pozytywnego) i Piotrek N. (46 wskazań, w tym 19 negatywnych). Potwierdził się także fakt, iż jeden z chłopców – Krystian L. – jest absolutnie nie dostrzegany przez klasę, i z o l o w a n y.
Powyższe narzędzia diagnozowania pozwoliły mi na:
- zbadanie tendencji do nawiązywania określonych kontaktów i przypuszczalnego obrazu struktury społecznej klasy,
- identyfikację jednostek wymagających specjalnej uwagi (stopień przystosowania społecznego),
- identyfikację i selekcjonowanie uczniów spełniających rolę w grupie,
- zaklasyfikowanie uczniów w różnych kategoriach (popularności, izolacji, przeciętności),
- zbadanie struktury wewnętrznej grupy (liczba podgrup, ich skład osobowy, powiązania itp.);
Do nazwania dominujących problemów i potrzeb istniejących w klasie posłużyły mi przeprowadzone w grupie ankiety i obserwacja. Na ich podstawie chciałam ustalić, co jest istotne dla uczniów i ich wspólnego życia w klasie, jakie są ich oczekiwania wobec wychowawcy, jak wyobrażają sobie naszą współpracę. Analiza wyników nie przyniosła pozytywnych wniosków:
1) Poczucie bezpieczeństwa – poziom zagrażający (wymaga interwencji).
W klasie dominuje lęk, pokrywany rozmaitymi zachowaniami (agresja fizyczna i psychiczna – przezywanie, ośmieszanie, skarżenie). Uczniowie obawiają się rozmawiać ze sobą poważnie, raczej nie kontaktują się ze sobą poza szkołą (najwyżej w parach).
2) Akceptacja / odrzucenie – poziom niski (wymaga intensywnej pracy).
Wzajemna tolerancja jest ograniczona do pewnych zachowań i postaw – w zależności od tego, kto je reprezentuje. Akceptowane są postawy i działania wymienianych wyżej „gwiazd” (strój, fryzura, sposób mówienia), inne podlegają zdecydowanemu odrzuceniu.
3) Spójność/ fragmentacja – poziom niski (wymaga intensywnej pracy).
W klasie wyraźnie dało się zauważyć podział na liczne (o niedużym składzie, często dwu - , trzyosobowe) podgrupy, które nie potrafią ze sobą współpracować. Na szczęście nieczęsto dochodziło do poważnych konfliktów między poszczególnymi podgrupami. Jednostki wyodrębnione w teście Moreno jako izolowane lub pozostające na marginesie grupy, wyraźnie występowały jako „samotnicy” – np. większość zadań grupowych wykonywały samodzielnie, nie chciały z nikim siadać do pracy w parach.
4) Realizacja potrzeb indywidualnych.
Większość uczniów mogło ujawniać i realizować swoje osobiste cele na forum klasy, jednak znalazły się w klasie osoby, których potrzeby i interesy były lekceważone i zdecydowanie pomijane, z których zdaniem nikt się nie liczył. Osobom tym zostały przypisane role, których nie akceptowały (kozioł ofiarny – Piotr R. , outsider – Paweł F.).
5) Wykonywanie zadań (stosunek do wymagań szkolnych) – poziom średni (warto systematycznie pracować nad jego podwyższeniem).
Stosunek do wykonywania zadań jest zróżnicowany. Osoby aktywne społecznie (zawsze zgłaszają się do przygotowania sali na dyskotekę, sprzątania terenu, pomocy w bibliotece, pełnienia dyżuru itp.) oraz systematycznie pracujące nie wspierają słabszych w nauce, nie starają się zaangażować innych do prac społecznych, ale też nie są dyskryminowane.
6) Relacje między klasą a wychowawcą.
Wstępna ankieta pokazała mi, jakiego wychowawcy klasa oczekuje. Wychowawca powinien być:
· miły - 12 %;
· zabawny, dowcipny, wesoły - 11 %;
· wybaczający - 10 %;
· spokojny - 8 %;
· dobry - 7 %;
· mądry - 5 %;
· inteligentny - 5 %;
· dobrze uczyć - 4 %.
Po wspólnej analizie odpowiedzi wyłonił się obraz nauczyciela oczekiwanego przez uczniów, a mianowicie:
· nauczyciel wyrozumiały tzn. taki który wszystko usprawiedliwia, łatwo wybacza (uwaga! uczniowie mogą wykorzystywać jego dobre serce i naciągać go na więcej niż chce zrobić czy dać);
· nauczycie z poczuciem humoru tzn. poświęcający dużo uwagi na rozładowanie napięć podczas lekcji, która wg uczniów jest nudna i schematyczna;
· nauczyciel sprawiedliwy w traktowaniu i ocenianiu bez faworyzowania "ulubieńców".
W toku trzyletniej pracy wychowawczej starałam się być wychowawcą wspierającym – zawsze mieć czas na wysłuchanie, udzielać wsparcia, pozwalać na zastanowienie i próby. Stawiałam na rozwiązania uczniów, zachęcałam do poszukiwań. Ten styl kontaktu wymagał dużo czasu, ale jednocześnie pozwalał na budowanie głębokich relacji z uczniami, nie uzależniającymi ich ode mnie, a mnie – od nich. Końcowe ankiety ewaluacyjne przeprowadzone wśród dzieci i ich rodziców zdają się potwierdzać, iż mi się to udało.
W celu wyjaśnienia przyczyn zaobserwowanych zachowań i objawów niedostosowania społecznego osób izolowanych od grupy czy też znajdujących się na jej marginesie oraz odrzucanych przez grupę, przeprowadziłam wywiady środowiskowe . Rozmowy z rodzicami tych dzieci dały mi lepszy wgląd w przyczyny, dla których zachowują się w określony, nieakceptowany przez grupę sposób. Ułatwiły mi ponadto zrozumienie wychowanków i umożliwiły oddziaływanie wychowawcze nie tylko na dzieci, ale także na ich rodziców. Oprócz wywiadu środowiskowego przeprowadziłam „Kwestionariusz postaw wobec życia rodzinnego i dzieci” (kwestionariusz Schaefera i Bella PARI, przytoczony w książce M. Ziemskiej ) , który bada m. in. 3 grupy postaw wobec wychowywania dziecka. Każdą postawę badamy przez ustosunkowanie się badanego do pięciu stwierdzeń (tzw. itemów). Kwestionariusz zawiera ich łącznie 115. Stwierdzenia odnoszące się do danej postawy powracają cyklicznie w układzie kwestionariusza. Kwestionariusz wypełniali rodzice osób izolowanych (Krystiana L. i Piotra N.) oraz odrzucanych (Wojciecha K. i Piotra R.). Utworzyłam też grupę kontrolną, składającą się z rodziców dzieci ogólnie lubianych i akceptowanych w klasie – Magdaleny B. , Martyny W. i Jana S. Wymienione osoby z objawami niedostosowania społecznego zostały też objęte uważną obserwacją.
Wyniki kwestionariusza, wywiadu i obserwacji wykazały, iż przyczyn braku akceptacji społecznej, objawów niedostosowania i zaburzeń w adaptacji w grupie rówieśniczej należy dopatrywać się w środowisku domowym. W grupie kontrolnej odpowiedzi rodziców pozwoliły jednoznacznie ocenić ich postawę jako swobodny i bezpośredni kontakt z dzieckiem (swoboda porozumienia, dzielenie zainteresowań, poszanowanie jego praw i aprobata działań). W przypadku Piotra N. oraz Wojciecha K. odpowiedzi matek sugerowały nadmierny dystans wobec dziecka (unikanie rozmów, gniewliwość matki i jej zasadniczość). Matka Piotrka N. jest osobą z problemem alkoholowym, matka Wojciecha K. – jest współuzależniona, od lat boryka się z alkoholizmem męża. Kwestionariusze rodziców Piotra R. oraz Krystiana L. pozwoliły wyciągnąć wniosek, iż matki reprezentują postawy świadczące o nadmiernym skoncentrowaniu się na dziecku, o stosunku pełnym napięcia, a nie swobodnym. Z tym, że matka Piotra R. wykazywała postawę nadmiernie chroniącą (separowanie od wpływów z zewnątrz, obawa wyrządzenia krzywdy dziecku, zbytnia pobłażliwość, nadmierne ochranianie), co prawdopodobnie zostało wywołane przez poważny wypadek, któremu Piotrek uległ w wieku przedszkolnym (z zagrożeniem życia). Postawa matki Krystiana L. (rodzina wielodzietna – 5 –osobowa, mąż alkoholik, zaniedbujący dzieci; czasowa separacja) objawiała się raczej w formie tłumienia naturalnych zainteresowań seksualnych, łamania woli dziecka, tłumienia impulsywności, wścibstwa, utrzymywania w zależności.
Wszystkie matki wyrażały świadomość zależności od najbliższych, rezygnację z kontaktów towarzyskich, odczuwanie roli matki jako męczeństwa, rozdźwięki małżeńskie, brak uwagi ze strony męża. W przypadku matki Krystiana L. oraz Wojciecha W. dzieci wydają się pełnić rolę „plastra” klejącego ich małżeństwa, ale rola matek nie przynosi im satysfakcji, a raczej odczuwana jest jako ciężki i nie dający radości obowiązek. Na dodatek muszą borykać się z alkoholizmem swoich współmałżonków.

ZNACZENIE PROBLEMU
Pojęcie diagnozy należało do niedawna wyłącznie do medycyny, jednak w ostatnich latach nastąpiło znaczne rozszerzenie jej znaczenia i celu. Złożyły się na to dwa czynniki: potrzeba diagnozy w innych, poza lekarską, dziedzinach praktycznych działań oraz wzrost znaczenia badań diagnostycznych w nauce – coraz częściej wykorzystywanej dla potrzeb praktyki. W polskiej literaturze znajduje się szereg prac, traktujących o diagnozie. Planując pracę wychowawczą, każdy pedagog interesuje się przede wszystkim diagnozą pedagogiczną, której celem jest profilaktyka i rozpoznawanie przyczyn niedostosowania społecznego, zaburzeń w zachowaniu. Może być też zastosowana do rozpoznania środowiska społecznego w celu zaplanowania określonych i celowych oddziaływań.
Diagnoza pedagogiczna jest definiowana jako „naukowo uzasadnione i odpowiednio badawczo udowodnione stwierdzenie charakteryzujące określony stan zgodności lub niezgodności z ideałem wychowawczym, jego objawy, stopień i przyczyny, jakie istnieją między badanymi właściwościami przedmiotu wychowania i ich strukturami sprawczymi, a rodzajem i poziomem właściwości oczekiwanych w danym okresie rozwojowym z punktu widzenia postulowanych celów wychowania”
Celem diagnozy pedagogicznej jest uzyskanie możliwie pełnej informacji o funkcjonowaniu uczniów w rozmaitych obszarach. Diagnoza stanowi punkt wyjścia do określenia stosunku wychowawcy wobec stwierdzonego stanu i zastanowienia się nad kierunkami działań zmierzających do jego zmiany oraz nad możliwościami uzyskania odpowiednich efektów. Nie można zdiagnozować wszystkiego. Możliwe są rozmaite podejścia do diagnozowania, spośród których najbardziej interesowały mnie dwa:
1. Socjologiczne – badanie funkcjonowania społecznego klasy.
W podejściu tym przedmiotem badania jest stan klasy jako środowiska społecznego: relacje interpersonalne, funkcjonowanie grupy w sytuacjach trudnych, poziom rywalizacji (koncentracji na sobie), skłonność i zdolność do kooperacji, normy, role, stosunek do wymagań, sposób wykonywania zadań, relacje klasa – nauczyciel (wychowawca).
2. Psychologiczne – indywidualna diagnoza potrzeb i deficytów wychowanka.
Ten typ diagnozy polega na zebraniu informacji na temat dyspozycji psychicznych poszczególnych wychowanków: cech osobowości i charakteru, problemów emocjonalnych, nawyków, postaw, zdolności.
Nie byłabym w stanie poznać nawet połowy omówionych powyżej problemów klasy, gdyby nie opisane diagnozowanie. Jego wyniki bardzo mnie zaskoczyły i wpłynęły na diametralną zmianę wstępnie przeze mnie przygotowanych działań wychowawczych. Klasa szkolna to duża, bardzo zróżnicowana grupa, w której dzieci spędzają wiele godzin w ciągu dnia. To, jak układają się ich stosunki z rówieśnikami, jakich uczuć doświadczają, jak radzą sobie z nimi, ze stresem, jak rozwiązują konflikty – wpływa na jakość ich życia. Nie sposób zostawić samym sobie te dzieci, które w grupie rówieśniczej radzą sobie gorzej, a aby je poznać – niezbędna jest diagnoza pedagogiczna. Brak rozeznania w układzie stosunków społecznych w klasie uniemożliwia wychowawcy korygowanie niekorzystnej pozycji niektórych uczniów, co prowadzi w konsekwencji do ich niedostosowania społecznego.
Przeprowadzona przeze mnie diagnoza stała się podstawą i bazą przemyślanego, dostosowanego do problemów klasy projektu pracy wychowawczej, zgodnego z rzeczywistymi potrzebami uczniów. Pozwoliła mi przewidzieć trudności, jakie mogą pojawić się z kontakcie z uczniami i podjąć współpracę. Dzięki niej mogłam ocenić wyjściową kondycję klasy. Diagnoza była dla mnie punktem wyjścia do określenia stosunku wobec stwierdzonego stanu i zastanowienia się nad kierunkami działań zmierzających do jego zmiany oraz nad możliwościami i kosztami uzyskania odpowiednich efektów.
Oczywiście w ciągu trzech lat pracy wychowawczej nie mogłam zapominać o tym, że klasa jako grupa społeczna podlega dynamicznym zmianom: ulegają im prawa społeczne, jakimi się rządzi, zasady, normy i role. Każda klasa szkolna znajduje się w ciągłym stanie zmiany, którą trzeba na bieżąco dostrzegać i uwzględniać w podejmowanych działaniach, weryfikując wiedzę wyjściową.

PROGNOZA
Nasz obraz samego siebie w dużej mierze jest wypadkową tego, w jaki sposób widzi nas i ocenia otoczenie. Im więcej doświadczeń pozytywnych, świadczących o akceptacji jednostki przez różne grupy społeczne, tym także bardziej pozytywny obraz samego siebie. Odwrotnie – negatywna ocena środowiska wpływa na zaniżenie obrazu własnego „ja”, kształtowanego w toku różnorodnych interakcji z rówieśnikami i nauczycielem.
a) prognoza negatywna
Dzieci odrzucane lub izolowane , mało dla grupy atrakcyjne, nieśmiałe - są często przekonane, że są gorsze od innych, mają tendencję do zachowań agresywnych, którymi w ten sposób „maskują” swój lęk i poczucie braku bezpieczeństwa. Zagraża im wzrost stopnia niedostosowania społecznego. Brak zaspokojenia potrzeby afiliacji (przynależności do grupy), szacunku i uznania powoduje coraz większą frustrację i stres. Spada szansa jednostki na opanowanie podstawowych umiejętności związanych z życiem i działaniem w społeczeństwie, zwiększa się (lub pojawia) niedostosowania społeczne.
Klasa zachowuje się coraz gorzej, narastają konflikty między podgrupami. Uczniowie nie potrafią współpracować ani ze sobą, ani z nauczycielami, spada motywacja do nauki.
b) prognoza pozytywna
Skrupulatna analiza wyników przeprowadzonej diagnozy pozwoli skoncentrować się natychmiast na zdecydowanie zagrożonych czy już niedostosowanych uczniach. Wyłonienie dzieci agresywnych wpłynie na podjęcie zdecydowanych działań w celu eliminowania zachowań negatywnych. Ścisła współpraca ze środowiskiem domowym uczniów wesprze działania wychowawczyni. Zmniejszy się zagrożenie niedostosowania społecznego, wzrośnie szansa na wykształcenie podstawowych umiejętności społecznych.
Dostosowany do problemów klasy plan pracy wychowawczej pozwoli na podjęcie działań mających na celu zwiększenie stopnia spoistości i integracji oraz poczucia bezpieczeństwa wszystkich (lub zdecydowanej większości) członków grupy. Wzrasta stopień opanowania umiejętności społecznych i współpracy w grupie. Dzieci uczą się zachowań asertywnych, otwarcie mówią o swoich problemach i uczuciach. Wzrasta empatia.

PROPOZYCJE ROZWIĄZANIA
Chcąc oprzeć trzyletni plan pracy wychowawczej na diagnozie wychowanków, posłużyłam się następującą procedurą:
1) Przygotowanie i przeprowadzenie diagnozy.
2) Sformułowanie na podstawie diagnozy celów zmierzających do zaspokojenia potrzeb i eliminacji deficytów.
3) Zaplanowanie metod służących realizacji tych celów.
Propozycje rozwiązania przedstawia poniższa tabela:

Cele ogólne Metody, czynności, przedsięwzięcia Osoby, instytucje wspierające
Integracja grupy klasowej, zwiększenie poziomu spójności. ↦ rozwijanie poczucia przynależności do klasy poprzez tworzenie tradycji klasowych i rytuałów (wspólne obchodzenie świąt – imieniny, Mikołajki, Andrzejki; prowadzenie kroniki itp.) oraz realizację wspólnych, atrakcyjnych zadań,↦ zorganizowanie zajęć profilaktyczno – integracyjnych (DROPS, DRUGI ELEMENTARZ),↦ organizowanie zajęć pozaszkolnych w formie „zielonej szkoły”, wycieczek,↦ oparcie pracy na lekcjach i na godz. wych. na metodach aktywizujących, praca w grupach o często zmienianym składzie i różnej liczebności,↦ wykorzystywanie inicjatywy uczniów poprzez stworzenie warunków do podejmowania wspólnych decyzji,↦ przestrzeganie w pracy wychowawczej zasad humanizacji, kooperacji i harmonii pracy, karności, ładu i porządku, ekonomii oraz racjonalizacji; dyrekcja szkoły,Miejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Hajnówce,inni nauczyciele,rodzice
Eliminacja izolowania i odrzucania jednostek przez grupę - zwiększenie poziomu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji w grupie. ↦ ustalenie przyczyn izolowania lub odrzucania i na ich podstawie – korygowanie zachowań grupy wobec uczniów,↦ nawiązanie stałej współpracy z domem rodzinnym,↦ tworzenie w klasie atmosfery życzliwości i zaufania,↦ kształcenie umiejętności zachowań asertywnych, doskonalenie umiejętności komunikowania się,↦ ustalenie norm i zasad postępowania – zawarcie kontraktu, realizacja wzajemnych praw i obowiązków,↦ włączanie osób izolowanych do działań klasowych, poprzez przydzielanie im ról społecznych, które budzić będą w nich poczucie własnej wartości,↦ praca nad eliminacją zachowań agresywnych osób odrzucanych oraz agresorów,↦ ujawnianie mocnych stron osób stojących nisko w hierarchii klasy (wysoka sprawność fizyczna, manualna, wiedza w jakiejś dziedzinie),↦ dokładne poznanie środowiska domowego i pozaszkolnego dzieci, inni nauczyciele,rodzice,pedagog szkolny
Pedagogizacja rodziców – szczególnie osób odrzucanych i izolowanych przez grupę. ↦ wspieranie rodziców (szczególnie matek) w pełnieniu roli, docenianie starań, wskazywanie walorów, umacnianie wiary we własne siły, osłabianie lęków, wskazywanie tych sposobów i tych aspektów roli rodzicielskiej, które są najbardziej skuteczne i owocne,↦ referaty – o tematyce dobranej do problemów klasy,↦ zajęcia profilaktyczne,↦ wywiadówki prowadzone metodami aktywizującymi,↦ zebrania z rodzicami połączone z występami dzieci i prezentacją ich prac, umiejętności, uzdolnień; pedagog szkolny
Podwyższenie poziomu stosunku do wymagań szkolnych. ↦ jasne komunikowanie wymagań, systemu oceniania,↦ staranna obserwacja uczniów mających problemy w nauce, ustalenie przyczyn tychże braków oraz ich obszaru,↦ zorganizowanie pomocy koleżeńskiej,↦ wspieranie indywidualnej drogi rozwoju (indywidualizacja nauczania, rozwijanie twórczej aktywności), praca „na pozytywach”,↦ stymulowanie zainteresowań,↦ dostrzeganie i docenianie sukcesów,↦ stałe monitorowanie postępów w nauce, systematyczne kontrolowanie,↦ stałe motywowanie do nauki,↦ karty samooceny,↦ wspólne – z rodzicami – planowanie czasu wolnego uczniów,↦ uatrakcyjnienie zajęć szkolnych poprzez stosowanie aktywizujących metod nauczania, inni nauczyciele,Poradnia Pedagogiczno – Psychologiczna,opiekunowie kół za interesowań i kół przedmiotowych (SKS, koło muzyczne), HDK



LITERATURA:

S. Ziemski: „Problemy dobrej diagnozy” Warszawa 1973,
H. Radlińska: „Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego”, Warszawa 1937,
„Metodologia pedagogiki społecznej”. Praca zbiorowa po red. R. Wroczyńskiego i T. Pilcha. Wrocław 1974,
K. Kuberska – Gaca, A. Gaca: „Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole”, Warszawa 1986,
M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża: „”Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna” oraz „Psychologia ogólna” ,Warszawa 1977;
M. Ziemska: „Postawy rodzicielskie”, Warszawa 1978.
A. Molak: „Socjometria, jej technika badawcza i zastosowanie w pracy wychowawczej.” [w:] „Materiały do nauczania psychologii” . Seria III, tom 1, Warszawa 1965,
M. Łobocki: „Wychowanie w klasie szkolnej”, Warszawa 1986,
A. Janowski, R. Stachyra: „Prestiż ucznia wśród rówieśników” (r. „Klasa szkolna jako grupa społeczna”), Warszawa 1985.





KARTA MIERZENIA POSTĘPU USPOŁECZNIENIA SIĘ DZIECKA OD 7 DO 14 LAT WG UKŁADU PROF. DR JANA KONOPNICKIEGO1

Nazwisko i imię dziecka ……………………………………………………………….
Data urodzenia ………………………………………………………………………...
Imiona rodziców (opiekunów)…………………………………………………………
Adres …………………………………………………………………………………...
Nazwiska i imiona oceniających:
A ……………………………………… C ……………………………………
B ……………………………………… D ……………………………………
Data pierwszego badania ……………………………………………………………...
Data następnego badania ……………………………………………………………..
Ocena w skali od 1 do 5

Cechy Oceny Suma
A B C D
I Cechy społeczne
1. W zabawach przejawia skłonność do współdziałania
2. Podczas swobodnych zajęć indywidualnych nie przeszkadza innym.
3. Delikatny w obejściu z innymi.
4. Opiekuje się słabszymi.
5. Przestrzega przepisów (zasad) zabawy.
6. Uczynny dla innych.
7. Przejawia inicjatywę w zabawie.
8. W sposób godny (właściwy) broni swoich praw.
9. Mówi prawdę.
10. Popularny wśród kolegów.
11. Ujawnia tendencje do przewodzenia.
12. W stosunku do osób starszych okazuje szacunek.
13. Łatwo zżywa się z kolegami.
14. Chętny do współpracy.
15. Podporządkowuje się nauczycielowi.
16. Nie rozmawia w czasie lekcji.
17. Otwarty.
18. Nie narzuca się innym.
19. Żartuje, by zabawić, a nie po to, by wprawić innych w zakłopotanie.
20. Uznaje autorytet, nie buntuje się przeciwko niemu.
21. Wrażliwy na krytykę.
22. Zasługuje na zaufanie podczas nieobecności dorosłych.
23. Szanuje cudzą własność.
24. Uprzejmy w rozmowie.
25. Nie skarży na kolegów.
II Cechy osobiste
26. Punktualny.
27. Wierzy we własne siły.
28. Pracowity.
29. Szybki w działaniu.
30. Wytrwały w pracy.
31. Staranny w pracy.
32. Skupiony w pracy.
33. Dba o swój wygląd zewnętrzny.
34. Postępuje zgodnie z wyznaczonymi celami.
35. Pomysłowy w rozwiązywaniu trudności.
36. Konstruktywnie wpływa na zespół.
III Cechy emocjonalne
37. Pogodny.
38. Ma stałe usposobienie.
39. Lubi występować przed audytorium (widownią, publicznością).
40. Reaguje wstydem na naganę, uwagę.
41. Ostrożny w działaniu, nie lubi ryzyka.
42. Łatwowierny.
43. Umiarkowanie aktywny.
44. Panuje nad afektami.
45.Odważny.
46. Działający z namysłem, a nie impulsywnie.
47. Opanowuje się w okazywaniu złości.
48. Narzeka.
49. Cierpliwy.
50. Nie jest mściwy.
Procentowa ocena postępu ……………………………………………..Procentowa przeciętna ocena postępu ………………………………….

Suma punktów:








……………………………………………………….
(podpisy badających)











SYTUACJE SOCJOMETRYCZNE (KRYTERIA WYBORU)
DO PRZEPROWADZENIE TESTU SOCJOMETRYCZNEGO J. L. MORENO


I BADANIE ATRAKCYJNOŚCI W ZABAWIE
1. Wyobraź sobie, że w szkole jest organizowany konkurs na najlepsze przebranie w Dniu Wagarowicza. Przygotowanie się do tego to świetna zabawa. Z kim najbardziej chciałbyś to robić?


II BADANIE NIEATRAKCYJNOŚCI ZABAWOWEJ
2. Wyobraź sobie, że w przyszłym tygodniu jedziesz ze swoją klasą na trzydniową wycieczkę do Krakowa. Z kim najmniej chciałbyś siedzieć podczas długiej podróży autokarem?


III BADANIE ATRAKCYJNOŚCI INTELEKTUALNEJ
3. Za dwa tygodnie odbędzie się bardzo ważna klasówka. Od jej wyniku wiele w Twoim przypadku zależy. Możesz się do niej przygotować z kolegą (koleżanką). Z kim najbardziej chciałbyś się uczyć do tej klasówki?


IV BADANIE NIEATRAKCYJNOŚCI INETELEKTUALNEJ
4. Masz napisać na ocenę referat – od tej oceny wiele w Twoim przypadku zależy. Możesz go pisać z koleżanką (kolegą). Z kim najmniej chciałbyś to robić?


V SAMOOCENA (ISTNIENIE PAREK)
5. Jak myślisz, kto wybrał Cię w odpowiedzi na pytanie pierwsze?








PLEBISCYT ŻYCZLIWOŚCI I NIECHĘCI (WG J. KORCZAKA)
BADANIE RÓL GRUPOWYCH

Kto – według Ciebie – jest w naszej klasie : Wpisz nazwisko(jedno)
√ najlepszym uczniem?
√ oczytany?
√ ulubieńcem nauczycieli?
√ uczynny
√ najinteligentniejszy?
√ najładniejszy?
√ słabo związany z klasą?
√ przywódcą?
√ lubiany przez wszystkich?
√ koleżeński?
√ zawsze pomocny?
√ mądrzący się?
√ zaczepny?
√ skarżypytą?
√ najmilszy?
√ wysportowany?
√ egoistyczny (samolubny)?
√ agresywny?
√ niemiły?
√ bogaty?



ARKUSZ SCHEMATYCZNY
DO ANALIZY OSOBISTYCH WARUNKÓW ŚRODOWISKA RODZINNEGO1

Nazwisko i imię ucznia ………………………………………………………………………..
Adres ……………………………………………………………………………………………..
Czasokres badania warunków środowiskowych (od – do) ……………………………….
Nazwisko i imię osoby (osób), z którymi były prowadzone rozmowy, stopień pokrewieństw z uczniem, powiązania (sąsiad, kurator itp.) ………………. …………………..
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………….
Nazwisko i imię badającego ………………………………………………………………….


Stopnie ocen
I Środowisko domowe 1 2 3 4 5
1. Warunki mieszkaniowe rodziców lub opiekunów.
2. Warunki mieszkaniowe dziecka.
3. Dochody rodziców (opiekunów).
4. Stan majątkowy rodziców (opiekunów).
5. Stan odżywienia rodziny dziecka.
6. Stan warunków higienicznych w domu rodzinnym .
7. Czas rodziców (opiekunów) wolny od zajęć zarobkowych.
8. Wielkość rodziny na stałym utrzymaniu rodziców (opiekunów) dziecka – wraz z dzieckiem.
9. Udział dziecka w zajęciach domowych.
10. Pozycja rodzinna dziecka.
11. Stan potrzeb kulturalnych rodziców (opiekunów).
12. Poziom wykształcenia rodziców (opiekunów).
13. Kultura językowa środowiska rodzinnego.
14. Poziom moralny rodziców (opiekunów).
15. Charakter i temperament osób dorosłych z grona rodzinnego.
16. Stan pożycia domowego rodziców (opiekunów).
17. Rozmiary życia towarzyskiego rodziców (opiekunów).
18. Charakter życia towarzyskiego rodziców (opiekunów).
19. Postawa rodziców (opiekunów) wobec szkoły i oświaty.
20. Autorytet intelektualny i moralny osób z bezpośredniego otoczenia dziecka.
21. Możliwość podróżowania.
22. Warunki do uczenia się i odrabiania prac domowych.
II Warunki opieki w środowisku domowym
23. Stan opieki materialnej rodziny nad dzieckiem.
24. Kontrola dostępu do używek i środków uzależniających.
25. Stan opieki nad zabawą i rozrywkami dzieci.
26. Stan intelektualnej opieki nad dzieckiem.
27. Stan opieki nad czytelnictwem dziecka.
28. Dostęp dziecka do książek i czasopism.
29. Stan opieki moralnej nad dzieckiem.
30. Stan opieki nad organizacyjnym życiem dziecka.
31. Stan opieki w zakresie uświadomienia erotycznego dziecka.
32. Opieka nad dostępem dziecka do „rozrywek” oświatowo - kulturalnych.
III Inne warunki środowiska osobistego
33. Warunki życia pozaszkolnego z rówieśnikami i kolegami.
34. Sąsiedzkie środowisko dziecka.
35. Obecność osób o szczególnie silnym, korzystnym lub niekorzystnym wpływie wychowawczym na dziecko.
36. Wydarzenia wyjątkowe o szczególnie silnym, korzystnym lub niekorzystnym wpływie wychowawczym na dziecko.





…………………………………………………………
podpis badającego.




ANKIETA DLA UCZNIÓW
BADAJĄCA POZIOM INTEGRACJI GRUPY, POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA i AKCEPTACJI ORAZ REALIZACJI POTRZEB INDYWIDUALNYCH1
Instrukcja

Widzisz na kartce zdania niedokończone, a pod każdym z nich znajdują się różne stwierdzenia (odpowiedzi), które mają te zdania zakończyć.
Zadanie Twoje polega na tym, żeby podkreślić tę odpowiedź, która jest zgodna z Twoją opinią. Możesz wybrać tylko jeden sposób dokończenia zdania, nie można też niczego nie podkreślić. Jeżeli jesteś niezdecydowany, wybierz tę odpowiedź, która wydaje Ci się najwłaściwsza, ale obok postaw znak zapytania. Pytania skierowane są bezpośrednio do Ciebie, bo interesuje mnie, jakie jest Twoje zdanie.
Twoje odpowiedzi oczywiście zostaną zachowane w tajemnicy i nikt poza mną nie będzie ich czytał. Jeżeli chcesz zachować anonimowość – możesz nie podawać swego nazwiska czy imienia.

1. Gdy mam czas wolny…
a) najbardziej lubię grac w piłkę z kolegami,
b) lubię siedzieć w domu,
c) uwielbiam bawić się z koleżankami,
d) oglądam telewizję.
2. W mojej klasie…
a) mam wielu dobrych kolegów/ koleżanek,
b) mam jednego, może dwóch kolegów/ koleżanek,
c) nie mam żadnego kolegi/ koleżanki.
3. Gdy mamy wspólnie w klasie zorganizować wieczorek…
a) jestem jednym z organizatorów,
b) cieszę się na myśl o wieczorku, ale wstydzę się brać udział w przygotowaniach do niego,
c) nie lubię wspólnych wieczorków i imprez.
4. Gdy widzę, że ktoś z mojej klasy ma kłopoty…
a) staram się pomóc,
b) żal mi go/ jej, ale nie pomagam, bo będę wyśmiany,
c) nie interesują mnie kłopoty innych osób.
5. Gdy ja mam kłopoty…
a) inni uczniowie z klasy śmieją się ze mnie,
b) moi koledzy/ koleżanki starają się mi pomóc,
c) nikt na to nie reaguje.

6. Gdy dostanę złą ocenę (jedynkę)…
a) wcale się tym nie przejmuję,
b) myślę, że inni też mają złe oceny,
c) martwię się i postanawiam ją poprawić,
d) martwię się i myślę: „jakoś to będzie…”.
7. Myślę o sobie, że…
a) jestem podobny do swoich kolegów/ koleżanek,
b) jestem od nich mądrzejszy i lepszy,
c) oni są ode mnie mądrzejsi i lepsi.
8. Z koleżankami/ kolegami…
a) kłócę się bardzo często,
b) kłócę się od czasu do czasu,
c) w ogóle się nie kłócę.
9. Gdy nauczyciel zleci mi wykonanie jakiegoś zadania…
a) jestem zadowolony, że akurat mnie wybrał,
b) jeśli mam czas wolny, wykonuję je z przyjemnością,
c) staram się od niego wykręcić.
10. Uważam, że w mojej klasie…
a) większość mnie lubi,
b) lubi mnie mała grupa uczniów,
c) nikt mnie nie lubi.
11. Gdy moi koledzy/ koleżanki dostają złe oceny…
a) jest mi przykro,
b) jest mi to obojętne,
c) nieraz sprawia mi to przyjemność.
12. Oceny, które otrzymuję w szkole…
a) są takie, na jakie zasłużyłem,
b) są lepsze, niż na to zasłużyłem,
c) są gorsze – w rzeczywistości umiem lekcje na lepszy stopień.
13. Czy dobrze czujesz się wśród kolegów/ koleżanek z klasy?
a) tak,
b) nie.
14. Na swoje urodziny najchętniej zaprosiłbym…
a) kilka wybranych z klasy osób,
b) wszystkich uczniów z mojej klasy,
c) kilku osób z klasy bym na pewno nie zaprosił.
14. Gdy w czasie lekcji następuje podział na grupy…
a) wszyscy chcą mnie przyjąć do swojej grupy,
b) nikt mnie nie chce do swojej grupy,
c) nie chcę pracować w żadnej grupie,
d) zawsze kilka osób chętnie tworzy ze mną grupę.
15. Gdy w czasie lekcji pracujecie w grupach…
a) boję się proponować swoje pomysły, bo i tak nikt ich nie słucha,
b) moje pomysły są najlepsze,
c) pracuję sam,
d) nic nie robię, niech inni pracują.
16. Ktoś przykleił mi na plecach głupią karteczkę …
a) wszyscy się śmieją, nikt nie powie, o co chodzi,
b) kilka osób się zgrywa, ktoś mi zdejmuje karteczkę,
c) wszyscy udają, że nic się nie stało i śmieją się za moimi plecami,
d) od razu ktoś mi mówi, o co chodzi i pomaga zdjąć karteczkę.
17. Nauczyciel zapowiada trudną klasówkę na dzień, w którym już są zapisane trzy kartkówki…
a) protestuję wraz z całą klasą,
b) nikt nic nie mówi,
c) niech inni protestują, ja i tak się nauczę,
d) niech inni protestują, ja nie będę się narażać.
18. Nauczyciel chwali mnie za bardzo dobrą odpowiedź…
a) denerwuję się, bo w klasie nazwą mnie kujonem i lizusem,
b) cieszę się, bo koledzy/ koleżanki będą mi gratulować,
c) innym uczniom z mojej klasy jest to obojętne.





Dziękuję Ci za szczere odpowiedzi!






KWESTIONARIUSZ BADANIA POSTAW RODZICIELSKICH1

DRODZY RODZICE!
Poniższa ankieta ma na celu stwierdzenie, co myślicie Państwo o wychowaniu dzieci. Przeczytajcie, proszę, każde z poniższych stwierdzeń i oznaczcie następująco, jeśli uważacie je za:
√ zdecydowanie słuszne – zaznacz krzyżykiem S,
√ raczej słuszne – zaznacz krzyżykiem s,
√ raczej błędne – zaznacz krzyżykiem b,
√ zdecydowanie błędne – zaznacz krzyżykiem B
Nie ma odpowiedzi dobrych i złych, proszę odpowiadać zgodnie ze swoim zdaniem. Dla prowadzonych badań ważną jest rzeczą, aby oznaczyć wszystkie stwierdzenia. Pewne z nich mogą wydawać się podobne, ale są potrzebne dla wykazania drobnych różnic w poglądach. Należy odpowiadać szybko i podawać pierwszą odpowiedź, jaka się Państwu nasuwa.
Wypełnienie całości zajmuje ok. 20 minut.
Dziękuję.

Pytanie S s b B
1. Należy pozwolić dzieciom nie zgadzać się z rodzicami, jeżeli są one przekonane, że mają słuszność.
2. Dobra matka powinna osłaniać swoje dziecko przed drobnymi trudnościami.
3. Dobra matka powinna interesować się tylko domem.
4. Niektóre dzieci są tak niedobre, że należy je uczyć strachu przed dorosłymi dla ich własnego dobra.
5. Dzieci muszą sobie zdawać sprawę z tego, ile wyrzeczeń rodzice ponoszą dla nich.
6. Trzeba mocno trzymać dziecko w czasie kąpieli, ponieważ przy braku opieki może się wyśliznąć.
7. Ludzie, którzy myślą, że w małżeństwie nie może obyć się bez kłótni, po prostu nie mają doświadczenia.
8. Za poprawne wychowanie dziecko będzie nam potem wdzięczne.
9. Przebywanie z dzieckiem przez cały dzień każdą kobietę wyprowadzi z równowagi.
10. Lepiej jest dla dziecka, żeby nigdy nie zaczęło się zastanawiać, czy poglądy rodziców są słuszne.
11. Więcej rodziców powinno wychowywać swe dzieci w bezwzględnym posłuszeństwie.
12. Dziecko należy uczyć, żeby nigdy nie wdawało się w bójkę.
13. Jedną z najgorszych rzeczy w obowiązkach rodzinnych jest niemożność wychodzenia z domu.
14. Rodzice powinni w pewnym stopniu przystosować się do dzieci i nie wymagać, by zawsze one do nich się dostosowywały.
15. Nie można tolerować bezczynności dziecka, ponieważ tylu rzeczy musi się w życiu nauczyć.
16. Jeżeli tylko pozwolisz dziecku opowiadać o jego zmartwieniach, będzie się uskarżało jeszcze więcej.
17. Gdyby ojcowie byli uprzejmiejsi dla matek, one lepiej radziłyby sobie z dziećmi.
18. Dziecko należy strzec przed wiadomościami dotyczącymi spraw seksualnych.
19. O ile matka nie będzie trzymać w domu steru w swoich rękach, mąż i dzieci popadną w niepotrzebne tarapaty.
20. Matka powinna starać się o to, żeby wiedzieć wszystko, co myślą jej dzieci.
21. Gdyby rodzice wykazywali większe zainteresowanie sprawami dzieci, dzieci byłyby szczęśliwsze i grzeczniejsze.
22. Większość dzieci umie należycie korzystać z nocniczka w 15 miesiącu życia.
23. Nie ma nic gorszego dla młodej matki niż pozostawienie jej samej w okresie pierwszych doświadczeń macierzyńskich.
24. Należy dzieci zachęcać do tego, by wypowiadały swoje zdanie, ilekroć uważają, że obowiązujące w domu rygory są niesłuszne.
25. Matka powinna zrobić wszystko, co w jej mocy, by zapobiec rozczarowaniom w życiu dziecka.
26. Matki, które nie chcą rezygnować ze spotkań towarzyskich, rzadko są dobrymi matkami.
27. Często jest rzeczą konieczną wykorzenić u dziecka niegrzeczność, jeszcze zanim zacznie przynosić kłopoty.
28. Matka powinna być nastawiona na to, by zrezygnować dla dziecka z własnego szczęścia.
29. Wszystkie młode matki lękają się, że będą niezręczne w pielęgnacji małego dziecka.
30. Czasem jest konieczne, by żona zbeształa męża w obronie swoich praw.
31. Ścisła dyscyplina rozwija dobry i mocny charakter.
32. Matki bardzo często odczuwają, że nie potrafią ani chwili dłużej spokojnie wytrzymać z dzieckiem.
33. W oczach dziecka rodzice zawsze muszą mieć słuszność.
34. Należy nauczyć dziecko bardziej czcić rodziców niż wszystkich innych dorosłych.
35. Należy dziecko nauczyć, by raczej zwracało się z każdą skargą do swoich rodziców lub nauczycieli, a nie uciekało się do bójki.
36. Jeżeli kobieta jest cały czas z dziećmi, to czuje się, jakby podcięto jej skrzydła.
37. Rodzice powinni zdobywać szacunek swoich dzieci przez sposób, w jaki postępują.
38. Dzieci, które nie starają się usilnie o osiągnięcia, odczuwają później w życiu, że wiele im uciekło.
39. Rodzice, którzy zachęcają dziecko do tego, by opowiadało im o swoich kłopotach, nie wiedzą o tym, że lepiej jest pozostawić czasem dziecko samemu sobie.
40. Mężowie lepiej spełnialiby swą rolę, gdyby nie byli takimi egoistami.
41. Jest rzeczą bardzo ważną, by mali chłopcy i dziewczynki nie oglądali się wzajemnie, gdy są zupełnie rozebrani.
42. Jest korzystne dla dzieci i mężów, jeśli matka jest dostatecznie silna, by rozstrzygnąć większość spraw rodzinnych.
43. Dziecko nie powinno nigdy mieć sekretów przed rodzicami.
44. Śmianie się z żartów dzieci, opowiadanie im żartów, ułatwia kierowanie dziećmi.
45. Im wcześniej dziecko uczy się chodzić, tym bardziej jest sprawne.
46. Nie jest rzeczą słuszną, by wyłącznie kobietę obarczać całym ciężarem wychowania dzieci.
47. Dziecko ma prawo do swego zdania i wypowiadania go.
48. Dziecko należy chronić przed zajęciami, które mogą być dla niego męczące lub ciężkie.
49. Kobieta musi wybierać między dobrym prowadzeniem domu, a utrzymywaniem licznych kontaktów przyjacielskich między znajomymi i sąsiadami.
50. Dobry rodzic daje od początku poznać dziecku, kto jest panem domu.
51. Niewiele kobiet może liczyć na wdzięczność swoich dzieci za to wszystko, co dla nich zrobiły.
52. Matka zawsze poczuwa się do winy, jeśli dziecko stanie się ofiarą nieszczęśliwego wypadku.
53. Nawet w najbardziej kochającym się małżeństwie zdarzają się różnice poglądów, które prowadzą do rozdrażnienia i ostrej wymiany zdań.
54. Dzieci, które są trzymane w ostrych ryzach, wyrastają na porządnych ludzi.
55. Rzadko która matka może być przez cały dzień łagodna i zrównoważona wobec swoich dzieci.
56. Dzieci nigdy nie powinny uczyć się poza domem rzeczy, które mogłyby w nich zachwiać wiarę w słuszność poglądów rodziców.
57. Dziecko wcześnie się uczy, że jego rodzice są mądrzejsi.
58. Nie ma usprawiedliwienia dla dziecka bijącego inne dziecko.
59. Większość młodych matek najbardziej trapi myśl o tym, że muszą przez cały dzień przebywać w domu.
60. Niekiedy obowiązek przystosowania się i kompromisu zrzucany jest na dzieci, a to jest niesłuszne.
61. Rodzice powinni nauczyć dzieci, że drogą do osiągnięć życiowych jest ciągłe zajmowanie się czymś i niemarnowanie czasu.
62. Dzieci zadręczą Was swoimi drobnymi kłopotami, jeśli od początku nie ustawi się ich właściwie.
63. Jeśli matka nie daje sobie rady z dziećmi, to przyczyną tego jest najprawdopodobniej brak pomocy ze strony ojca w prowadzeniu domu.
64. Dzieci, które zabawiają się seksualnie, wyrosną na seksualnych zwyrodnialców.
65. Matka powinna układać budżet domowy, ponieważ ona jedna wie, co dzieje się w domu.
66. Czujni rodzice powinni starać się poznać wszystkie myśli dziecka.
67. Gdy rodzice są zainteresowani wszystkim, co dotyczy życia towarzyskiego dzieci i słuchają chętnie, co się mówi o ich spotkaniach i zabawach, pomagają dzieciom rozwijać się prawidłowo.
68. Im wcześniej przerwane są więzy uczuciowe, łączące dziecko z ich rodzicami, tym lepiej dziecko da sobie radę w życiu.
69. Mądra kobieta zrobi wszystko, by uniknąć osamotnienia przed i po urodzeniu dziecka.
70. Poglądy dzieci powinny być poważnie brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji rodzinnych.
71. Rodzice powinni być na tyle przewidujący, żeby nie dopuścić, by ich dzieci były narażone na trudne sytuacje.
72. Zbyt wiele kobiet zapomina o tym, że miejscem matki jest dom.
73. Trzeba wytępić pewne wrodzone nikczemności tkwiące w dzieciach.
74. Dzieci powinny bardziej szanować swoje matki, bowiem one tak bardzo cierpiały dla nich.
75. Wiele matek obawia się, że może uszkodzić swoje dziecko, pielęgnując je.
76. Są pewne sprawy, które nie mogą być w żaden sposób rozstrzygnięte w łagodnej rozmowie.
77. Większość dzieci powinna być bardziej surowo wychowywana.
78. Wychowywanie dzieci jest zajęciem szarpiącym nerwy.
79. Dziecko nie powinno kwestionować poglądów rodziców.
80. Rodzicom należy się największy szacunek i poważanie ze strony ich dzieci.
81. Nie należy zachęcać dzieci do boksu, ponieważ to często kończy się obrażeniami fizycznymi i kłopotami.
82. Jedną ze złych stron obowiązków rodzicielskich jest to, że wychowanie dzieci nie zostawia dosyć wolnego czasu dla własnych zainteresowań.
83. W granicach rozsądku rodzice powinni usiłować traktować dziecko jak równe sobie.
84. Dziecko, które jest ciągle czymś zajęte, ma dużo szans na to, aby być szczęśliwym.
85. Gdy dziecko ma swoje kłopoty, dobrze jest zostawić je samemu sobie i nie traktować tego poważnie.
86. Gdyby matkom mogły się spełnić ich życzenia, to najczęściej życzyłyby sobie, aby ich mężowie byli rozsądniejsi.
87. Sprawy seksualne są jednym z najważniejszych problemów spornych w wychowywaniu dzieci.
88. Cała rodzina korzysta z tego, jeżeli matka bierze ster kierowania rodziną w swoje ręce i cały ciężar odpowiedzialności na siebie.
89. Matka ma prawo wiedzieć wszystko o swoim dziecku, ponieważ dziecko jest częścią jej samej.
90. Jeżeli rodzice będą brali udział w zabawach swych dzieci, dzieci łatwiej będą przyjmować rodzicielskie rady.
91. Matka powinna starać się o to, by jej dziecko nauczyło się korzystać z nocniczka możliwie jak najwcześniej.
92. Większość kobiet potrzebuje więcej czasu na pobyt w domu po urodzeniu dziecka, niż czas urlopu macierzyńskiego.
93. Gdy dziecko ma kłopot, powinno wiedzieć, że nie zostanie ukarane, jeśli zwróci się z nim do rodziców.
94. Dzieciom nie powinno się pozwalać na wykonywanie zbyt ciężkich zajęć, gdyż może to je zniechęcić.
95. Dobra matka zaspokaja potrzebę życia towarzyskiego w obrębie rodziny.
96. Czasami jest konieczne, aby rodzice przełamywali wolę dziecka.
97. Matki poświęcają większość swoich przyjemności dla dzieci.
98. Największym lękiem matki jest to, że przez niedopatrzenie może zrobić krzywdę swemu dziecku.
99.Czymś naturalnym są kłótnie, gdy pobierze się dwoje ludzi, z których każde ma swoje ustalone poglądy na pewne sprawy.
100. Dzieci wyrastają na naprawdę szczęśliwych ludzi, gdy są surowo wychowywane.
101. Jest rzeczą naturalną, że matka traci panowanie nad sobą, gdy dziecko jest egoistyczne i wymagające.
102. Nie ma nic gorszego, jak pozwolić, by dzieci słyszały krytyczne uwagi o matce.
103. Najważniejsza sprawa to „bycie w porządku” wobec rodziców.
104.Większość ludzi woli spokojne dziecko niż bardzo ruchliwe.
105. Młoda matka czuje się przygnębiona, ponieważ musi się wyrzec wielu rzeczy, których pragnie z tytułu swej młodości.
106. Nie ma podstaw do tego, żeby rodzice zawsze chcieli postawić na swoim, podobnie dzieci nie mogą zawsze stawiać na swoim.
107. Im wcześniej dziecko nauczy się, że strata czasu jest stratą bezpowrotną., tym lepiej na tym wyjdzie.
108. Jeżeli się poświęca zbyt wiele uwagi kłopotom, to z reguły dzieci wyolbrzymiają je po to, by zająć uwagę rodziców.
109. Mało mężów rozumie, że matka także potrzebuje pewnych rozrywek.
110. Jeżeli dziecko stawia dużo pytań dotyczących spraw seksualnych, to na ogół coś jest z dzieckiem nie w porządku.
111. Zamężna kobieta wie, że musi kierować sprawami rodziny.
112. Do obowiązków matki należy mieć pewność, że się zna najbardziej wewnętrzne i najskrytsze myśli dziecka.
113. Jeżeli wykonujecie pewne zajęcia razem z dziećmi, dzieci czują się bardziej związane z Wami i łatwiej mogą mówić o sobie.
114. Dziecko powinno być „odstawione” od piersi lub butelki tak wcześnie, jak tylko jest to możliwe.
115. Nie można oczekiwać, aby kobieta wykonywała zupełnie sama wszystkie zajęcia związane z wychowywaniem małego dziecka.