Istnieje dość powszechne przekonanie, że w procesie nauczania i wychowania główną rolę odgrywa nauczyciel. Efekty jego pracy zależą od wielu czynników. Istotną grupę stanowią czynniki związane z samym nauczycielem, wykryte w czasie badań –obserwacji nauczycieli w klasie.
Według Ryana nauczyciel, który wobec uczniów jest:
-ciepły i wyrozumiały, a nie zimny i powściągliwy,
-zorganizowany i rzeczowy, a nie bezplanowy i niedbały,
-stymulujący i pobudzający wyobraźnię, a nie nudny i zrutynizowany jest nauczycielem efektywnym.
Bardzo ważnym czynnikiem efektywności nauczyciela jest jego styl nauczania. Flanders wyodrębnił dwa przeciwstawne style, a mianowicie:
dyrektywny ( nauczyciel posługuje się wykładem, często krytykuje, odwołuje się do autorytetu, daje wskazówki) i niedyrektywny ( nauczyciel często zadaje pytania, akceptuje uczucie uczniów, bierze pod uwagę ich pomysły, nagradza i stymuluje do nauki). Liczne badania wykazały, że uczniowie nauczycieli niedyrektywnych uczą się więcej, życzliwiej podchodzą do nauki od uczniów nauczycieli niedyrektywnych. Zdaniem Flandersa, w trakcie dobrego nauczania niezbędne jest zarówno postępowanie dyrektywne jak i niedyrektywne.
Rosenshine i Furt wykryli pięć właściwości nauczycielskich stale powiązanych z przyrostem osiągnięć uczniów, tj.:
-zapał i entuzjazm nauczyciela;
-rzeczowe nastawienie do pracy;
-jasność i zrozumiałość przedstawiania treści programowych;
-różnorodność w nauczaniu ( liczne metody i techniki nauczania oraz różnorodność materiałów i pomocy szkolnych);
-umiejętność tworzenia uczniom możliwości samodzielnego uczenia się przerabianego materiału.
Z badań nad nauczaniem wynika, że „ nauczyciel efektywny to taki, który jest w stanie wykazać zdolność do osiągania zamierzonych celów nauki. Dwa kluczowe elementy skutecznego nauczania, to zamiar i osiągnięcie. Gdy nie ma jasnego zamiaru, osiągnięcia uczniów są przypadkowe i nieokreślone, a powinny być planowane i dać się przewidzieć. (…) Nauczyciel nie może być nazwany skutecznym, jeśli nie osiąga zamierzonych celów nauki. B. O. Smith uważa, że aby skutecznie realizować zamierzone cele nauki, nauczyciel powinien być przygotowany w następujących zakresach:
1. Znajomość wiedzy teoretycznej na temat ludzkiego uczenia się i zachowania.
2.Kształtowanie postaw ułatwiających uczenie się i sprzyjających tworzeniu właściwych stosunków międzyludzkich.
3. Wiedza przedmiotowa dotycząca dziedziny, jaka ma być nauczana.
4. Opanowanie technicznych umiejętności nauczania ułatwiających uczniowskie uczenie się”.
Ważną funkcję pełnią oczekiwania nauczyciela wobec uczniów. Oczekiwania nauczyciela, to „ sądy, które tworzy on sobie o przyszłych osiągnięciach szkolnych uczniów i / lub ich zachowaniu w klasie.” Mogą one prowadzić do różnego traktowania uczniów, odmiennego zachowania się wobec nich, czasami do takiego stopnia, który wywołuje efekty samospełniającego się proroctwa.
„ Ważną kwestią jest trafność i plastyczność oczekiwań, czyli otwartość na napływające informacje i ich modyfikowanie stosownie do otrzymanych informacji. Niedokładne, nietrafne oczekiwania powodują, że nauczyciel nieustannie traktuje ucznia w niewłaściwy sposób, zachowując się wobec niego tak, jakby był kimś innym, niż jest. Jeśli taka sytuacja trwa przez dłuższy okres, wówczas wywiera wpływ na ucznia, powodując, iż zaczyna on ulegać oczekiwaniom nauczyciela i zachowuje się w taki sposób, w jaki oczekuje nauczyciel. To z kolei, wzmacnia jeszcze bardziej oczekiwania nauczyciela i w ten sposób powstaje samoregenerujące się błędne koło.
Oczekiwania nauczyciela przejawiają się we wzorach interakcji: nauczyciel –uczeń. Produktem tych zróżnicowanych wzorów interakcji są osiągnięcia szkolne ucznia”.
Uczeń, to rozwijająca się jednostka, w życiu, której ma miejsce spotykania się natury ( wyposażenia genetycznego człowieka), kultury
( społecznego i materialnego kontekstu rozwoju) i aktywności własnej osoby . „Oddziaływania edukacyjne zmieniają dziecko, pozostawiają trwały, nieusuwalny ślad w jego rozwoju, dlatego ich przygotowanie wymaga szczególnej ostrożności i troski. Z punktu widzenia rozwoju człowieka najbardziej pożądane jest takie nauczanie, które dopasowuje się do poziomu kompetencji prezentowanych przez dziecko. Dzięki temu może ono facylitować nowy, nieznany dziecku, ale pozostający w jego zasięgu sposób funkcjonowania. Kolejny krok na drodze ku pełni rozwoju nauczanie osiąga poprzez angażowanie dziecka w sytuacje problemowe, umożliwiające mu aktywne ustosunkowanie się do nich i przepracowanie przy pomocy dorosłego. Najważniejszą konsekwencją uwzględniania logiki rozwoju człowieka w nauczaniu jest zmiana kryterium sukcesu szkolnego ucznia. Sam efekt końcowy pracy niewiele mówi o działaniach podjętych przez ucznia w celu jego uzyskania. Odkrycie jakościowych zmian w funkcjonowaniu dziecka dokonuje się podczas obserwowania procesu dochodzenia przez nie do rozwiązania zadania, które przed nim stoi. Trzeba umieć być blisko dziecka, aby dokonać takiego odkrycia. To pierwszy i niezbędny warunek. Drugim jest wiedza o rodzaju oczekiwanych zmian i o sposobach pracy z dzieckiem, a trzecim świadomość celu” , jakim jest rozwój ucznia.
W czasie lekcji nauczyciel ma zrealizować określone zadania. Może je osiągnąć przez zespół swoich działań, zabiegów i czynności skierowanych na uczniów. Również uczeń może wykonać swoje zadania stosując odpowiednie działania, zabiegi poznawcze i praktyczne. Tak, więc działaniom nauczyciela muszą towarzyszyć odpowiednia działania uczniów, żeby wyznaczone zadania mogły być zrealizowane na lekcji. Zadania nauczyciela można sprowadzić do kierowania uczeniem się uczniów, organizowania tego procesu, tzn. do informowania, motywowania, naprowadzania, kontroli i korygowania wyników. Uczeń opracowuje wyznaczone treści i zadania, sam kontroluje ich wykonanie i koryguje uzyskane rezultaty. Musi poznać opracowywane informacje, zrozumieć je, zapamiętać i zastosować. Sposób zorganizowania tej działalności ucznia leży w gestii nauczyciela.
„Dzięki czynnościom opracowania informacji –zaleconych i wskazywanych przez nauczyciela na lekcji –uczeń opanowuje wiedzę, poznaje ją, stara się zrozumieć, zapamiętać i ewentualnie zastosować w praktyce oraz kształtuje swoje postawy. Uczenie się jest łatwiejsze, jeśli nauczyciel zachowuje pewne zasady, szczególnie dotyczące wyrównywania poziomu uczniów w klasie, stopniowania zadań pod względem złożoności, aktywizowania uczniów, wywoływania stanu ciągłej ich aktywności poznawczej i praktycznej, stosowania stałej kontroli postępów, wykrywania zastojów, regulowania tempa pracy, unikania silnego napięcia na lekcji, poczucia zagrożenia, podziału pracy na lekcyjną i domową, rozwijania motywacji do uczenia się, nie przeciążania uczniów”
Warunkiem uczenia się jest aktywność. „Uczyć się uczeń musi sam. Uczenie się wymaga skoncentrowanego wysiłku ucznia, a o efekcie uczenia się decyduje to, co uczeń robi z materiałem w toku uczenia się; efektowniejsze jest wykonywanie samodzielnych ćwiczeń, demonstracji, notatek.”
Po opracowaniu informacji uczeń powinien sprawdzić stopień ich opanowania, poprawić zaistniałe pomyłki, a luki uzupełnić. W ten sposób zarysowuje się podział czynności uczniowskich na czynności związane z opracowaniem informacji, samokontrolą i autokorektą. Wykonując zadania lekcyjne uczeń powinien kierować się wskazówkami nauczyciela. Czynności informujące nauczyciela pomagają uczniom w opracowywaniu informacji, a czynności kontrolne nauczyciela regulują wykonywanie czynności samokontrolnych. Czynności korektywne zaprawiają uczniów w nabywaniu umiejętności i nawyku wykonywania czynności autokorektywnych. Powiązania pomiędzy poszczególnymi czynnościami nauczyciela i ucznia są bardzo dokładne i dlatego uczeń znacznie łatwiej uczy się wykonywania różnorodnych czynności, sprawniej je wykonuje i zwiększa w ten sposób efekty swej pracy. Aktywizowanie uczniów w czasie lekcji, a więc skłanianie ich do wykonywania różnorodnych czynności w opracowywaniu informacji, samokontroli i autokorekty sprzyja efektywnemu uczeniu się. W toku wykonywania czynności poznawczych uczeń musi przypomnieć sobie potrzebne wiadomości i analogiczne zadania, brać udział w doświadczeniach, sporządzać notatki, przetwarzać –wykonując zadania –wiadomości usłyszane od nauczyciela i wydobyte ze źródeł.
Wykonywanie przez ucznia jego czynności w toku lekcji, przesądza o wynikach uczenia się. Uczeń ma rozwijać się umysłowo i moralnie przy pomocy nauczyciela. Nauczyciel jest stale do dyspozycji ucznia, aby kierować jego czynnościami, pomagać, zwracać uwagę, informować, jeżeli w danym momencie, uczeń nie może uzyskać potrzebnej wiadomości.
W stosunku do każdego szczegółowego zadania czynności ucznia powinny stale występować w układzie czynności opracowania informacji, samokontrolne, autokorektywne. Zróżnicowane w zależności od typu zadania będą czynności opracowania informacji. Inny układ tych czynności występuje np. w opracowaniu opisów, wyjaśnień, a inny w przypadku rozwiązywania problemów, jak również w przypadku pracy z tekstem, demonstracji czy wykonywania doświadczeń.
Każda czynność uczniów może być realizowana w różnym układz9ie zależnie od zadania, warunków oraz ich umiejętności. Pod tym względem nauczyciel ogranicza swoje zabiegi i nie ingeruje w przebieg czynności ucznia, jeśli prowadzi do właściwego skutku. Zbyt duża ingerencja w czynności ucznia byłaby utrudnieniem hamującym rozwój. Do rozwiązania zadania uczeń może dochodzić różnymi drogami w zależności od wiedzy, zdolności, doświadczenia w uczeniu, ogólnych właściwości psychicznych. Dlatego też nauczyciel ogranicza swoją ingerencję w toku pracy ucznia do momentów wymagających pomocy, zachęty, porady, zwrócenia na coś uwagi.
Nauczyciel ma pokierować ucznia w uczeniu się. Czynnikami wyznaczającymi efekty uczenia się są prawidłowości procesu uczenia się, zapamiętywania, poznawania, rozumienia, stosowania wiedzy w praktyce, nauczyciel i konstrukcja jego czynności, wiedza obiektywna, warunki organizacyjne lekcji. Nauczyciel nie powinien wyręczać ucznia w uczeniu się, jak również swoimi czynnościami, nie może zdominować czynności ucznia, a więc krępować go w pracy. Znacznie trwalej zapamiętane, lepiej zrozumiane, bardziej ujawniane w działaniu jest to, co uczeń sam odkryje, wykona, nauczy się od tego, co usłyszy i powinien zapamiętać. Aktywne działanie ucznia powoduje dokładniejsze opracowywanie nowych informacji i umiejętności. Znacznie szybciej i wszechstronniej rozwijają się jego procesy poznawcze.
Nauczyciel, który ma dokładnie przygotowany plan pracy na lekcji, uświadamia uczniom kolejne zadania wynikające z tematu i oddziałuje na nich inicjowanymi przez siebie czynnościami odpowiadającymi zadaniom. Czynności uczniów są następstwem czynności nauczyciela.
W ramach czynności wykonawczych ucznia wyróżnić trzeba czynności opracowania opisu, wyjaśnienia, umiejętności i problemu. Dzięki tym czynnościom uczy się on w sposób zorganizowany. W każdym momencie wie, co należy poznać, przeczytać, porównać, jaki ustalić wniosek, co odszukać w źródłach, jak sklasyfikować nowe informacje itp.
To, czy nauczanie jest skuteczne można określić przez obserwację uczniów. Wyodrębniono wskaźniki skutecznego nauczania: postępowanie i osiągnięcia uczniów, jakimi są:
1. Uczniowie wykazują wiedzę, rozumienie zjawisk, umiejętności i postawy.
2. Uczniowie przejawiają samodzielność i aktywność w uczeniu się przerabianego materiału.
3. Zachowanie uczniów świadczy o ich pozytywnym nastawieniu do nauczyciela i rówieśników.
4. Zachowanie uczniów świadczy o ich pozytywnym nastawieniu do programu nauczania i szkoły.
5. Zachowanie uczniów świadczy o ich pozytywnym nastawieniu wobec samych siebie jako osób uczących się.
6. Nie występują przejawy negatywnego, problemowego zachowania się uczniów w klasie.
7. W trakcie samodzielnej nauki przerabianego materiału uczniowie sprawiają wrażenie zaangażowanych w pracę.
Rosenshine i Berliner , w swoich badaniach wykazali, że czas przeznaczony na uczenie się jest ważnym czynnikiem wpływającym na osiągnięcia szkolne. Przez czas przeznaczony na uczenie się, autorzy rozumieją czas, „jaki uczeń poświęca na czytanie, pisanie lub inne czynności angażujące go w uczenie się materiału przewidzianego do opanowania. Zatem, im więcej czasu, tym więcej osiągnięć. Czas poświęcony na inne czynności koreluje negatywnie z osiągnięciami uczniów”.
Bibliografia:
Jabłoński S. - Być bliżej dziecka. Efektywne nauczanie w ujęciu
rozwojowym. „Forum Oświatowe” 2001, nr 2 (25)
Kulas H. - Oczekiwania nauczyciela wobec uczniów.
„Kwartalnik Pedagogiczny” 1999 nr 1 (171)
Perrott E. - Efektywne nauczanie. Praktyczny przewodnik
doskonalenia nauczania. WSiP, Warszawa 1995
Przetacznikowa M.,Włodarski Z. – Psychologia wychowawcza
Skinner Ch. E. (red.) - Psychologia wychowawcza
Strelau J. (red.) - Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: GWP
opracowała: Danuta Kidacka |
