|
Opracowanie: Halina Kołek
Klecza Dolna
Zadania opiekuńczo – wychowawcze współczesnej rodziny w różnych okresach rozwoju dziecka
Treścią niniejszego opracowania jest charakterystyka zadań, jakie współczesna rodzina winna spełniać w zakresie opieki i wychowania dzieci, przy uwzględnieniu ich różnych okresów rozwojowych.
Wskazuje się również na znaczenie autorytetu w wychowaniu oraz charakteryzuje różnorodność przejawianych postaw rodzicielskich, dlatego opracowanie – chociaż skierowane do nauczycieli - może okazać się pomocne również dla rodziców, ułatwiając organizowanie wychowania w duchu wartości, tolerancji i pokoju.
Kochana Mamo, drogi Tatusiu!
Przyjrzyjcie mi się, zobaczcie jak całkowicie jestem bezbronne i zależne od Was. Moje życie nie będzie możliwe, jeśli nie będziecie mnie karmić, pielęgnować i otaczać wszechstronną opieką, a przede wszystkim kochać. Przyniosłem z sobą na świat niepowtarzalny, mnie tylko właściwy, zespół wrodzonych cech i uzdolnień, upodobań i talentów, które różnić mnie będą nawet od mojego rodzeństwa. Starajcie się je dojrzeć i pielęgnować. Pozwólcie, aby w blasku Waszej miłości mogły się one rozwijać i rozkwitać, abym wzrastało w radości, spokoju i bez lęku. Pomóżcie mi w przyszłości odkrywać i wzmacniać te wartości, którymi mnie obdarzyliście.
Wasze Dziecko
1. Różne okresy życia dziecka w ujęciu psychologii rozwojowej
Rozwój każdego człowieka, wg psychologów, jest procesem przekształcania się zachowań i struktury psychicznej człowieka w wymiarze całego życia. Chociaż obejmuje okres od momentu poczęcia aż do śmierci to jednak najbardziej dynamiczne zmiany zachodzą w rozwoju człowieka w pierwszych latach jego życia. Kierując się opinią większości badaczy można przyjąć następującą periodyzację rozwoju dzieci:
- okres prenatalny – od poczęcia do narodzin,
- okres wczesnego dzieciństwa – od narodzin do 3 roku życia (wiek niemowlęcy: od narodzin do końca 1 roku życia, wiek poniemowlęcy: od 1 do 3 roku życia),
- okres średniego dzieciństwa – wiek przedszkolny – od 3 do 6 roku życia,
- okres późnego dzieciństwa – młodszy wiek szkolny – od 6 do 10 – 12 roku życia,
- okres adolescencji: od 10 – 12 do 20 roku życia ( wiek dorastania: od 10 – 12 do 15 roku życia, wiek młodzieńczy: od 15 do 20 roku życia ) .
We wszystkich tych okresach zachodzi nie tylko gwałtowny rozwój fizyczny, psychiczny i umysłowy dziecka, ale także rozwój społeczno – moralny, estetyczny, kulturalny, a dziecko jest szczególnie podatne na wpływy środowiska wychowującego i oddziaływanie bliższego i dalszego otoczenia. Aby rozwój dziecka był harmonijny i w pełni rozwijała się jego osobowość, a „nasze dziecko rozkwitało i wzrastało w radości, spokoju i bez lęku” konieczne jest stworzenie i zapewnienie mu właściwej opieki ze strony rodziny oraz wszystkich instytucji publicznych, które wpływają na wychowanie dzieci.
2. Opieka nad dzieckiem a wychowanie dziecka
Nie sposób mówić o wychowaniu dziecka czy sprawowaniu opieki nad dzieckiem bez zrozumienia znaczenia tych pojęć. „Słownik pedagogiczny” definiuje w y c h o w a n i e jako „ świadomie organizowaną działalność społeczną, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo – instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia. Proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem:
a) świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji (m. in. rodziców, nauczycieli, rodzi- ny, szkoły, organizacji społeczno – politycznych i kulturalnych),
b) systemu wychowania równoległego, a zwłaszcza działalności środków masowego przekazu,
c) wysiłków jednostki nad kształtowaniem własnej osobowości.”
Wychowanie nie polega więc na spontanicznym działaniu, jest procesem ciągłym i długofalowym, „mającym na celu ukształtowanie osobowości wychowanka według społecznie zaakceptowanego wzoru, czyli ideału wychowawczego” .
Rozwój osobowości to zadanie stojące również przed właściwie rozumianą o p i e k ą n a d d z i e c k i e m. Definicja tego pojęcia mówi, że jest to „ogół działań podejmowanych przez odpowiednie instytucje lub osoby w celu zaspokojenia codziennych potrzeb dzieci oraz wszechstronnego rozwoju ich osobowości. Szczególnie intensywnej opieki wymagają dzieci pozostające w trudnych warunkach życiowych i wychowawczych, a więc dzieci, których rozwój jest zagrożony. Osoby lub instytucje sprawujące opiekę ponoszą odpowiedzialność moralną i prawną za powierzone ich opiece dzieci. Opieka nad dzieckiem wiąże się z wychowaniem: wychowanie służy aktywizacji i usamodzielnianiu jednostek pozostających pod opieką. Do instytucji zapewniających opiekę całkowitą zalicza się: rodzinę, dom dziecka, żłobek, przedszkole, szkołę, a opiekę częściową: internat, świetlicę, klub, i inne” .
3. Rodzina jako najważniejsze środowisko wychowujące
3.1. Charakterystyka rodziny jako grupy społecznej
Każda rodzina jest złożonym mechanizmem społecznym. W. Okoń twierdzi, że „rodzina to mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie. Do głównych funkcji rodziny zalicza się:
- Funkcje prokreacyjne,
- Przygotowywanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego,
- Prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokajającego potrzeby członków rodziny,
- Sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi.
Współczesna rodzina ulega szybkim przemianom, dawny typ rodziny patriarchalnej, w której ojciec był jedynym żywicielem i autorytetem, stopniowo zastępowany jest przez rodzinę demokratyczną, w której zazwyczaj zawodowo pracuje i matka, a często i starsze dzieci. W takiej rodzinie stosunki układają się na płaszczyźnie przyjaźni, wzajemnego zrozumienia i współpracy, zapewniając bardziej korzystne warunki wychowania”.
Zdarza się również, że rodzina może być niepełna, czyli „pozbawiona ojca lub matki; dość często w takiej rodzinie powstają trudności wychowawcze, związane przede wszystkim ze zmniejszoną, bo sprawowaną tylko przez jedną osobę, opieką nad dzieckiem, jak również z brakiem normalnej atmosfery wychowawczej, w której prawidłowy układ stosunków między ojcem lub matką staje się pierwszym wzorem postępowania dla dzieci” . Wychowanie w kręgu rodzinnym obejmuje nie tylko czynności opiekuńczo- pielęgnacyjne rodziców względem dzieci oraz czynności wychowawcze z zakresu wychowania fizyczno-zdrowotnego, umysłowego, moralno-społecznego i estetycznego, ale również aktywność i samodzielną działalność dzieci. Rodzina daje więc podstawy wychowania dziecku i wytycza drogę całemu procesowi wychowawczemu. Rangę i pozycję rodziny podkreślają zarówno Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej jak i Kodeks rodzinny i opiekuńczy, które w kilkunastu paragrafach mówią o prawach i obowiązkach rodziców względem dzieci oraz zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej.
3.2. Optymalne warunki rozwoju dziecka w okresie prenatalnym
Jest wiele prawdy w powiedzeniu, że wychowanie dziecka należy rozpocząć nie tylko przed jego urodzeniem się, ale nawet przed poczęciem. Przyszli rodzice powinni bowiem przygotować się na przyjście dziecka nie tylko pod względem psychicznym, ale również materialnym, po to, aby zapewnić swemu potomkowi jak najbardziej optymalne warunki rozwoju. Rodzice, jako naturalni i prawni opiekunowie własnych dzieci, mają obowiązek i prawo kierowania nimi. Nawet w przypadku złego sprawowania władzy rodzicielskiej i sądowego jej ograniczenia lub całkowitego pozbawienia rodzice nie są zwolnieni z obowiązku łożenia na utrzymanie dziecka. Nie znaczy to jednak, że troska o stworzenie doskonałych warunków materialnych jest ważniejsza niż troska o dziecko.
„Okres przedurodzeniowego rozwoju dziecka wymaga od rodziców podjęcia działań, które optymalizują jego rozwój, a jednocześnie kształtują ich przywiązanie do niego. Są nimi:
- Troska o zdrowie dziecka i matki przez prawidłową dietę; wystrzeganie się używek, zbytecznych leków; dbałość o higienę, wypoczynek i odpowiedni tryb życia; kontakt z lekarzem, stosowanie się do jego zaleceń; przygotowanie rzeczy i mieszkania zgodnie z potrzebami dziecka; zdobycie wiedzy i kompetencji o rozwoju dziecka i wychowaniu przez czytanie książek; ćwiczenia gimnastyczne i oddechowe. Szczególnie ważna jest opieka nad matką i dzieckiem w pierwszym trymestrze rozwoju, gdyż jest to okres intensywnej organogenezy czyli kształtowania się wszystkich narządów wewnętrznych. Właśnie wtedy, w tym tzw. okresie krytycznym dla powstawania wad rozwojowych, wrażliwość na działanie szkodliwych czynników jest największa. Czynnikami, które mogą zaburzyć prenatalny rozwój dziecka są: alkohol, nikotyna, narkotyki, leki, promieniowanie, skażenie środowiska, choroby i stres matki. Przyczyniają się one do pojawienia się problemów zdrowotnych u dziecka, wpływają na powstanie komplikacji w przebiegu ciąży, porodu i laktacji.
- Nastawienie na komunikację z dzieckiem: np. rozmowy z dzieckiem, pozytywne myślenie o nim, śpiewanie mu, itp.
- Zapewnienie matce dobrego samopoczucia przez stosowanie relaksu, otaczanie się ludźmi życzliwymi, spokój i optymizm życiowy, itp.
- Wzmocnienie więzi małżeńskiej przez: wspólne rozmowy, wspólne spędzanie czasu, dzielenie obowiązków oraz odpowiedzialności za dziecko, troskę o miłą atmosferę, itp.”
Uznanie dziecka przed urodzeniem za pełnoprawną istotę ludzką jest wstępnym warunkiem rozpoznania i zaspokojenia jego psychicznych potrzeb bezpieczeństwa i miłości, a to z kolei umożliwia jego prawidłowy rozwój.”
3.3. Opieka rodziców nad dzieckiem we wczesnym dzieciństwie
Od momentu narodzin dziecko uczy się odbierać świat, uczy się nań reagować, a najważniejszym jego przewodnikiem i nauczycielem jest najbliższa mu osoba – matka. Kontakt z nią jest pierwszą i najwcześniejszą szkołą uczuć człowieka. Niedorozwój sfery uczuciowej u dzieci od maleńkości pozbawionych opieki macierzyńskiej, np. u wychowanków domów małych dzieci, prowadzi do tzw. choroby sierocej, charakteryzującej się częściową, a nierzadko całkowitą niezdolnością do wymiany uczuciowej z drugim człowiekiem. To najważniejsze zadanie wychowawcze wobec małego dziecka spoczywa na rodzicach i to oni muszą rozwinąć w nim zdolność do dawania i przyjmowania uczucia. Dziecko tylko w gronie swoich najbliższych może poznać całą bogatą gamę uczuć, bo źródłem jego emocji są kontakty z dorosłymi, a nieco później, z dziećmi. Stąd ważne staje się to, w jakiej rodzinie dziecko się wychowuje: czy żyje w rodzinie wielodzietnej, czy też jest jedynakiem, czy jest dzieckiem matki samotnej, czy też jest członkiem rodziny trój- czy dwupokoleniowej. Niezależnie jednak od tego w każdej rodzinie zapewnienie małemu dziecku opieki i wychowania stawia przed rodzicami określone zadania do wypełnienia. Zadania te obejmują między innymi:
1/ Zaspokojenie potrzeb biologicznych dziecka czyli zapewnienie:
- odpowiedniego wyżywienia począwszy od karmienia mlekiem matki, poprzez stopniowe wprowadzanie różnych składników pokarmowych do diety dziecka, aż do zapewnienia posiłków właściwych pod względem ilości i jakości ( częstotliwości, zawartości białka, witamin itd. ),
- ubrania i obuwia dostosowanego do pory roku, pory dnia i wieku dziecka,
- właściwej pielęgnacji polegającej na utrzymywaniu dziecka i jego otoczenia w czystości oraz codziennej toalecie, przestrzeganiu zasad higieny,
- prawidłowej organizacji trybu życia z zachowaniem rytmu dnia – dobór pory posiłków, długości i częstotliwości snu, itp.,
2/ Zaspokojenie potrzeb zdrowotnych dziecka czyli:
- czuwanie nad zdrowiem i rozwojem fizycznym dziecka, systematyczne kontrole u lekarza pediatry,
- leczenie dzieci chorych,
- zapobieganie chorobom przez szczepienia ochronne,
- spacery i wycieczki, hartowanie organizmu na powietrzu,
- dbanie o bezpieczeństwo dziecka w czasie pobytu w domu i poza domem,
3/ Zaspokajanie potrzeb psychicznych, a w szczególności:
- potrzeby przywiązania i bliskości, przez jak najczęstsze obcowanie z
dzieckiem,
- potrzeby miłości, życzliwości, ciepła przez stworzenie w domu atmosfery
życzliwej i spokojnej,
- potrzeby akceptacji i poczucia bezpieczeństwa,
- poczucia własnej wartości, społecznego uznania i współdziałania,
4/ Dbanie o rozwój umysłowy czyli:
- tworzenie warunków i organizowanie szeroko pojętej zabawy dziecka, a więc zapewnienie odpowiedniego miejsca, czasu, zabawek dobranych do wieku dziecka ( począwszy od najprostszych grzechotek, klocków, po trudniejsze układanki, gry, puzzle itp.), aby dziecko mogło rozwijać swoją aktywność, inwencję twórczą, pomysłowość, fantazję, lub też sprawność manualną rąk i całego ciała, albo spostrzegawczość, uwagę, czy logiczne myślenie. Ważny jest także często udział rodziców w zabawie, dostarczających wzorów zachowań czy ukierunkowujących działalność zabawową dziecka.
- uczenie i ćwiczenie zdolności porozumiewania się dziecka ze światem zewnętrznym za pomocą mowy, począwszy od naśladowania pierwszych gestów, gurzenie, gaworzenie, pierwsze słowa, aż po poprawne wypowiedzi zdaniowe. „Na formowanie się mowy dziecka wpływa bowiem jego sprawność głosowa i aktywność własna, polegająca na wielokrotnym powtarzaniu każdego brzmienia. Jednak słyszenie partnera dialogu jest warunkiem niezbędnym do dalszego rozwoju mowy, stąd tak ważna rola rodziców i rodziny dostarczających małemu dziecku wzoru do naśladowania w postaci słów oraz wpływających na bogacenie słownika dziecka” ,
- czuwanie nad rozwojem myślenia, pamięci, spostrzeżeń, w powiązaniu z bogaceniem wiedzy o otaczającym świecie.
5/ kształtowanie rozwoju społeczno – moralnego dziecka czyli:
- rozwój pozytywnych uczuć, woli, urabianie charakteru dziecka, wyrabianie nawyków kulturalnych,
- rozwijanie naturalnego u dziecka dążenia do samodzielności,
- przygotowanie do spełniania ról społecznych,
- kształtowanie postaw, stymulowanie zachowań społecznie pożądanych.
Prawidłowy rozwój dziecka w pierwszych trzech latach życia wymaga od rodziców nie tylko wypełniania zadań opiekuńczo – wychowawczych, ale także dobrej znajomości dziecka, jego psychiki, prawidłowości rozwojowych. Wprawdzie do przekazywania wiedzy o świecie małemu dziecku, nauczenia go, jak się porozumieć czy jak się bawić, nie potrzeba kończyć specjalnej szkoły, jednak ta pozorna łatwość oddziaływania wychowawczego może być przyczyną wielu pomyłek i nieporozumień. Trudność polega na tym, że „indywidualne właściwości małego dziecka zarówno w zakresie rytmu rozwojowego, jak i temperamentu, charakteru i osobowości wymagają ze strony rodziców oraz późniejszych opiekunów dziecka szczególnego przemyślenia i świadomego kierunku wychowawczego” .
3.4. Środowisko rodzinne a wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym, szkolnym i młodzieńczym.
Zadania opiekuńczo-wychowawcze rodziny względem dzieci w wieku późniejszym w zasadzie nie różnią się od zadań, które rodzice spełniają wobec małych dzieci. Rodzina więc nadal ma zasadniczy i decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, jednak większej wagi nabiera zadanie przygotowania młodego pokolenia do życia w grupie i określonej kulturze społecznej oraz do życia w społeczeństwie.
W wychowaniu starszego dziecka – jak podaje H. Smarzyński - większego znaczenia nabierają takie czynniki jak:
- władza czyli przewodzenie i autorytet rodziców lub innych członków rodziny oraz ich postawy,
- więź zewnętrzna i wewnętrzna,
- wspólne działanie, wypełnianie obowiązków i zadań .
· Autorytet rodzicielski
Rodzice, jako pierwsi wychowawcy dziecka, są dla niego autorytetem czyli wzorem do naśladowania, cieszą się powagą i uznaniem dziecka. Autorytet ten można rozumieć dwojako: jako autorytet moralny albo autorytet naukowy, związany z wyjątkową kompetencją w danej dziedzinie, z wiedzą i rozumem.
Autorytet rodzicielski nie jest wartością niezmienną w oczach dzieci i młodzieży i kształtuje się swoiście w miarę ich dorastania. Dzieciom w okresie przedszkolnym rodzice wydają się wszechmocni: matka potrafi zaradzić wszystkim niewygodom, a ojciec jest nieskończenie silny i mądry. W oparciu o ich mądrość i potęgę dziecko czuje się pewne i bezpieczne. Sytuacja ta zmienia się z chwilą pójścia dziecka do szkoły, ponieważ obok autorytetu rodziców pojawia się autorytet nauczyciela w szkole. Początkowo w świadomości dziecka oba te autorytety istnieją jakby równolegle uzupełniając się wzajemnie zwłaszcza, gdy pomiędzy rodziną i szkołą istnieje ścisła więź i współdziałanie. Jednak w miarę postępu w nauce autorytet przenosi się z rodziców na nauczycieli, którzy więcej potrafią i lepiej radzą sobie z rozwiązaniem problemów. Z czasem dzieci dochodzą do przekonania, że każdy powinien znać dokładnie tę dziedzinę wiedzy, w której pracuje i być w niej autorytetem.
Inaczej wygląda problem autorytetu moralnego. Dzieci, nie potrafią jeszcze sprecyzować dokładnie czym jest uczciwość, odwaga, humanizm, patriotyzm, czy inne cechy moralnej osobowości, jednak doskonale je już rozumieją. „Wybaczają” rodzicom ich brak wykształcenia, ale żądają od nich doskonałości moralnej wierząc, że stać na nią każdego i każdy powinien dążyć do jej osiągnięcia.
Przyczyną upadku autorytetu moralnego rodziców bywa najczęściej brak konsekwencji w stosunku do dzieci i do siebie ( np. głoszenie sprzecznych poglądów na wychowanie, stosowanie sprzecznych metod wychowawczych, podrywanie wzajemnego autorytetu przez skłóconych rodziców, nieprzemyślane posunięcia wychowawcze świadczące o braku rozsądku, itp. ). Rodzice powinni posiadać wytkniętą i przemyślaną linię postępowania, która pozwoli im zachować i utrwalić swój autorytet moralny wobec dzieci i stać się dla nich przykładem.
Na funkcjonowanie autorytetu rodziców wpływa bezpośrednio stosowany przez nich w wychowaniu system kar i nagród. Odpowiednie stosowanie kar i nagród prowadzi w dziecku do kształtowania świadomej dyscypliny, stanowi też jak gdyby system wspomagający wymagania i zakazy obowiązujące dziecko w rodzinie. Psychologowie w licznych publikacjach dowodzą, że „w wychowaniu nie można stosować surowych kar cielesnych, które doprowadzają do rozluźnienia więzi uczuciowej z dzieckiem i wywołują negatywne przeżycia emocjonalne, jak złość, poczucie skrzywdzenia, niesprawiedliwości, itp. Można natomiast, oprócz niezbędnych nagan i upomnień stosować kary naturalne, w których dziecko może samo dostrzec logikę, rację postępowania.
Nagradzanie pozytywnych zachowań dziecka pochwałą, aprobatą, okazywaniem zadowolenia, a więc nagradzanie metodami bazującymi na uczuciu miłości do dziecka, wzmacnia motywację dziecka do powtórzenia pożądanego zachowania i rozwija u niego wrażliwość moralną.”
· Postawy rodzicielskie
Budowanie autorytetu rodzicielskiego i jego wpływ na wychowanie dzieci w rodzinie zależne jest w dużej mierze od postaw przyjmowanych przez rodziców. Zależność tę oraz charakterystykę różnych niewłaściwych postaw rodzicielskich przedstawił salezjanin, o. W. Krupiński w cyklu wykładów pt. „Wychowywać miłością”. Według niego nie będzie realizacji zadań opiekuńczo – wychowawczych w rodzinie, jeżeli rodzice reprezentują swym zachowaniem jedną z następujących postaw:
- postawa autorytarna – wychowanie przez własny autorytet, ale zbyt rygorystyczne,
- postawa chłodu uczuciowego,
- postawa emocjonalnego zniewolenia,
- postawa ciągłej negacji,
- postawa zawiedzionej nadziei,
- postawa brutalno - konfliktowa
- postawa niewłaściwej rywalizacji o miłość dziecka,
- postawa niezaspokojonej ambicji,
- postawa lęku o byt materialny,
- postawa hedonistyczna .
Jaką więc postawę, najbardziej korzystną wychowawczo powinni przyjąć rodzice, aby ich dziecko rozwijało się wszechstronnie, a starania rodziców przynosiły dobre efekty wychowawcze?
Prawidłowe postawy rodzicielskie, które powstają w oparciu o umiejętność nawiązania właściwego kontaktu z dzieckiem, to postawy akceptacji, współdziałania, rozumnej swobody i uznania praw dziecka.
Autorytet rodziców nie będzie działał, jeżeli nie będzie w stosunku rodziców do dziecka dobrze pojmowanej miłości, życzliwości we wszystkich okresach jego rozwoju. „Aby bowiem dziecko brało z nas przykład musi nas lubić, a będzie nas lubiło wówczas, gdy będzie czuło z naszej strony prawdziwą sympatię i miłość. Do harmonijnego rozwoju dziecka potrzebna jest więc miłość, ale miłość rozsądna. Nie wolno nam w dziecku kochać siebie, a więc obdarzać je miłością egoistyczną, przepojoną ambicją własną. Nie wolno nam widzieć w dziecku tylko kontynuacji samego siebie i chcieć za wszelką cenę urobić je na naszą modłę.
Postawa rozumnej miłości to także postawa szacunku wobec dziecka, jako istoty wolnej. Aby wolność dziecka uszanować, nie wolno nam oddziaływać na dziecko przymusem, a raczej współdziałać z nim na stopie przyjacielskiej”
Za taką postawą rozumnej miłości i szacunku dla dziecka w wychowaniu opowiada się dziś większość pedagogów. W imię szeroko pojętego dobra dziecka postawę tą powinni więc zajmować nie tylko rodzice, ale i wszyscy wychowawcy. M. Łopatkowa w swej „Pedagogice serca” dostrzega ten problem mówiąc, że „ nie wiemy, jaki będzie świat, do którego wychowujemy dzieci; ale jeżeli postępowaniem człowieka pokieruje rozumna miłość i twórcza myśl, wtedy możemy być spokojni, że w każdej nowej sytuacji znajdzie właściwe dla siebie miejsce i dokona właściwych wyborów” .
· Więź zewnętrzna i wewnętrzna
Postawa rozumnej miłości rodzicielskiej oraz prawidłowy autorytet rodziców kształtują więź wewnętrzną rodziny czyli dodatnią atmosferę moralną.
Ta pozytywna atmosfera polega m. in. na wspólnym przeżywaniu radości i smutków oraz poczuciu łączności wszystkich członków rodziny. Następstwem dobrej atmosfery moralnej jest kształtowanie symetrycznych postaw i zachowań dzieci, charakteryzujących się wzajemną miłością i szacunkiem dzieci dla rodziców oraz wszystkich członków rodziny.
Więź zewnętrzna to poczucie łączności jakie stwarza wspólne zamieszkiwanie członków rodziny „pod jednym dachem” we własnym mieszkaniu lub domu oraz regulamin albo harmonogram dziennych czynności oparty na umowach z poszczególnymi członkami rodziny. Więź zewnętrzna kształtuje harmonię życia i jedność dzieci jako członków całej rodziny.
Czuwanie nad prawidłowością interakcji w grupie rodzinnej oraz kształtowanie się i rozwój więzi w rodzinie to także jedno z zadań wychowawczo-opiekuńczych rodziny jako grupy społecznej.
· Wspólne działanie, wypełnianie obowiązków i zadań
Na prawidłowy rozwój grupy rodzinnej wpływa także zgodne działanie i współpraca wszystkich członków rodziny w związku z wypełnianiem przyjętych obowiązków. Pierwszą pracą dziecka jest jego zabawa, jednak w toku rozwoju dziecka rodzice stopniowo uczą je wykonywania różnych użytecznych czynności i prostych prac, począwszy od prac dotyczących utrzymywania ładu i porządku, poprzez wykonywanie drobnych prac domowych, aż po wypełnianie obowiązków uczniowskich: odrabianie zadań domowych, naukę, czytanie lektur, itp. W tym przypadku zadania wychowawczo – opiekuńcze stojące przed rodzicami będą się więc wiązać zarówno z nauczeniem dzieci różnych czynności, stopniowym wdrażaniem do wypełniania obowiązków domowych i innych, jak również z zapewnieniem dzieciom warunków do nauki i pracy, mądrej pomocy dzieciom, odpowiedzialnej kontroli ich poczynań i osiągnięć. Dzięki takiej działalności rodziców dzieci nauczą się odpowiedzialności w wykonywaniu powierzonej pracy, obowiązkowości i samodzielności, dobrze przygotują się do podjęcia w przyszłości pracy zawodowej, czy wypełniania obowiązków w założonej przez siebie rodzinie.
3.5. Zaburzenia procesu wychowawczego w rodzinie
Zadania wychowawcze i opiekuńcze rodziny nie będą należycie wypełniane, jeżeli wystąpią w rodzinie jakiekolwiek zaburzenia w procesie wychowawczym. Może to być niewłaściwa postawa wychowawcza ojca lub matki w stosunku do dzieci, brak autorytetu wychowawczo-moralnego, brak taktu, kultury w odnoszeniu się do dzieci i w stosunkach rodzinnych, brak wiedzy, głównie pedagogicznej, chroniącej od popełniania błędów. W takich wypadkach proces wychowania dzieci w rodzinie najczęściej ulega zaburzeniom, ponieważ brak właściwego kierowania wychowaniem. Najczęściej sytuacja ta ma miejsce w rodzinach rozbitych, rozwiedzionych, niepełnych, ale nierzadko zdarza się i w rodzinach pełnych, gdzie oboje rodziców pracuje i brak czasu na wychowanie dziecka.
Przeżycia zaburzeń w środowisku rodzinnym wywołują ujemne następstwa w rozwoju osobowości dzieci, a zwłaszcza w postawie moralnej, bo dzieci te przyjmując negatywne wzorce zachowania w rodzinie, same zaczynają stopniowo naśladować je, co ujawnia się bardzo silnie w okresie dojrzewania w formie wykolejania się i niedostosowania społecznego młodzieży, często także jest przyczyną przestępczości wśród nieletnich.
3.6. Współpraca rodziców z instytucjami wychowującymi warunkiem jedności oddziaływań wychowawczych i gwarancją powodzenia profilaktyki pedagogicznej
Wpływ rodziny na całokształt rozwoju dziecka, choć najwyraźniej zaznacza się w okresie wczesnego dzieciństwa, nie maleje i w późniejszym okresie, warunkując zachowanie dziecka, kształtując jego charakter oraz normy i zasady postępowania. Rodzice zapewniając swemu dziecku opiekę i prawidłowe oddziaływanie wychowawcze mają na celu wszechstronny rozwój osobowości dziecka. Aby zadanie to dobrze wypełnić muszą współpracować z różnymi instytucjami, które w kolejnych okresach rozwojowych zajmują się niejako „z urzędu” wychowaniem ich dzieci, a także z tymi instytucjami, które pomagają rodzicom w rozwiązywaniu problemów wychowawczych, wspomagają ich działania wychowawcze lub prowadzą profilaktykę pedagogiczną.
Odpowiedzialni rodzice nawiązują współpracę ze żłobkiem, opiekującym się ich maluchem, z przedszkolem, do którego oddają swoje dziecko, ze szkołą, do której dziecko uczęszcza, a wszystko po to, aby zapewnić jedność oddziaływań wychowawczych domu rodzinnego i wychowania zinstytucjonalizowanego. Przedszkole i szkoła pomagają rodzicom w zapobieganiu trudnościom wychowawczym podejmując działania profilaktyczne oraz prowadząc pedagogizację w postaci odczytów, wykładów, spotkań ze specjalistami: lekarzem, psychologiem, pedagogiem, policjantem itd. Ułatwiają w razie potrzeby kontakt z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, czy poradnią zdrowia psychicznego, pomagając niejednokrotnie w reedukacji czyli „prostowaniu” procesu wychowawczego.
4. Opieka i wychowanie w świetle praw dziecka
Jednym z najważniejszych osiągnięć minionego XX wieku i wydarzeń Stulecia Dziecka jest uchwalenie przez ONZ Konwencji o Prawach Dziecka, która ustaliła status prawny i społeczny dziecka. Realizowanie założeń i postulatów tej Konwencji ma fundamentalne znaczenie dla perspektyw i jakości wychowania, indywidualnego zdrowia i rozwoju oraz jakości i opieki nad dzieckiem nie tylko w środowisku rodzinnym, ale i we współczesnych instytucjach opiekuńczo-wychowawczych.
Konieczne jest, aby w ideałach i programach wychowawczych dla XXI wieku, zwanego wiekiem edukacji planetarnej, uwzględnione zostały niepodważalne postulaty zawarte w tym historycznym dokumencie oraz prawa dzieci do najwyższego poziomu rozwoju zdrowia, odpowiedzialnego wychowania przez rodziców i instytucje wychowawcze poza rodziną, ochrony przed złym traktowaniem i zaniedbaniem, ochrony przed wyzyskiem seksualnym, do wzrastania i rozwoju bez przemocy, do swobodnego wypowiadania się i reprezentowania własnych interesów, do zabierania głosu, partycypowania i współdecydowania.
Dzieci są ludźmi, prawa dzieci są prawami człowieka; dzieci mają ludzkie potrzeby, pragnienia, poglądy – wszędzie i zawsze uniwersalne w każdej kulturze i każdej epoce historycznej. Te założenia stanowią podstawę wyzwań stojących przed pedagogiką przyszłości, której ostatecznym celem będzie pokojowe współżycie ludzkości. Niezwykle istotne jest więc wychowanie kolejnych pokoleń w duchu tolerancji wobec przekonań religijnych politycznych, społecznych, kulturowych; wychowanie w duchu wartości ogólnoludzkich, które będą wytyczały drogę postępowania w życiu młodych ludzi.
Wagę i znaczenie wychowania młodego pokolenia dla społeczeństw XXI wieku podsumowują słowa zaczerpnięte z referatu zaprezentowanego na konferencji OMEP:
„Nadejdzie kiedyś dzień, gdy miarą postępu w ocenie poszczególnych krajów świata będzie nie ich potencjał militarny czy sukces ekonomiczny, nie wspaniała panorama ich stolic i architektura budynków, ale jakość życia ich obywateli, poziom ich zdrowia oraz wartość systemów wychowawczych i ochrony zdrowia, a także jakość opieki nad rozwojem fizycznym i psychicznym ich najmłodszych obywateli.”
Bibliografia
Chrzanowska D., Dzieniszewska-Klepacka L., Kurniewicz-Witczakowa R.,
Witkowska S., Dziecko w wieku przedszkolnym, PZWL, Warszawa 1978.
Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, t. 2,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Jackowska E., Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w
Młodszym wieku szkolnym, WSiP, Warszawa 1980.
Kotłowski K., Problemy wychowania w rodzinie, PZWS, Warszawa 1966.
Kowalewska-Kantecka B., Pierwszy rok razem, Instytut Matki i Dziecka,
Warszawa 1999.
Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1980.
Łopatkowa M., Pedagogika serca, WSiP, Warszawa 1992.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1972.
Smarzyński H., Wychowanie w rodzinie, Ossolineum, Wrocław 1978.
|
