Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Zespół wypalenia zawodowego wśród pedagogów szkolnych - przyczyny i możliwości zapobiegania

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 1548 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

Wypalenie zawodowe, którego doświadcza wiele osób profesjonalnie zajmujących się pomaganiem (pielęgniarek, pracowników socjalnych, nauczycieli) jest konsekwencją chronicznego emocjonalnego przeciążenia wynikającego z ciągłego zajmowania się innymi osobami.

Mianem wypalenia określa się stan, na który składają się trzy elementy:
a) wyczerpanie emocjonalne manifestujące się lękiem, napięciem, zniechęceniem, poczuciem krzywdy, winy, depresyjnością, bezsennością, poczuciem fizycznego zmęczenia oraz objawami psychosomatycznymi stanowiącymi próbę fizycznej ucieczki z emocjonalnie trudnej sytuacji; charakterystyczny jest brak wglądu w przyczyny takiego stanu rzeczy (Maslach, 1978, cyt. za: Zimbardo, Ruch, 1994),
b) depersonalizacja, czyli traktowanie innych osób w sposób przedmiotowy w celu uniknięcia nawiązywania z nimi bliższych kontaktów psychicznych, okazywania współczucia, przełamania poczucia powinności zajmowania się nimi, co w konsekwencji prowadzi do utraty identyfikacji z zawodem i zaniku poczucia sensu wykonywanej pracy (Przybyła, 1998, cyt. za: Wojciechowska, 1990),
c) obniżenie potrzeby osiągnięć oraz brak satysfakcji i efektów w pracy mimo dużego osobistego wysiłku wkładanego w wykonywane czynności; doświadczaniu omawianej trudności towarzyszą dwie zasadnicze strategie zachowania: przedłużanie czasu i intensywności pracy pomimo jej małej skuteczności lub systematyczne uchylanie się od obowiązków (Maslach, 1978, cyt. za: Zimbardo, Ruch, 1994).

Powszechność występowania omawianego zjawiska spowodowała, że od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku jest ono szeroko opisywane w literaturze psychologicznej. Wśród publikacji poświęconych omawianemu zagadnieniu nie udało mi się jednak odnaleźć informacji na temat doświadczania syndromu wypalenia przez pedagogów szkolnych, a ta właśnie grupa nauczycieli ze względu na specyfikę swojej pracy wydaje się być na niego szczególnie narażona.

Analiza dostępnej mi literatury dotyczącej stresu i wypalenia w zawodzie nauczyciela pozwala na wyróżnienie kilku najczęściej powtarzających się czynników powodujących jego powstawanie. W. Bogusz podkreśla znaczenie pracy w sytuacji ciągłej ekspozycji społecznej, permanentnego oceniania, opiniowania i porównywania działań poszczególnych osób, a także poczucia napięcia wewnętrznego wynikającego z nadmiaru samokontroli (Bogusz, 1998).

H. Sęk na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań stwierdza, że najbardziej destrukcyjnie wpływają na nauczycieli niewspółmierne do ich wysiłku i wkładu pracy zarobki, niski prestiż społeczny zawodu, niektóre cechy i zachowania uczniów, nadmierne i sprzeczne wymagania przełożonych, a także sztywny system wymagań (Sęk, 1993). H. Przybyła wskazuje na nieodpowiedni styl zarządzania szkołą, niewłaściwe relacje interpersonalne w szkole, zbyt duży wysiłek fizyczny i psychiczny potrzebny w zawodzie oraz konieczność podejmowania dodatkowej pracy w związku z niskimi zarobkami (Przybyła, 1998).

Wydaje się jednak, że pedagodzy szkolni ze względu na charakter wykonywanych przez siebie czynności zawodowych podlegają dodatkowym obciążeniom. Obowiązujący model pracy pedagoga szkolnego zakłada pełnienie przez niego funkcji organizatorskiej, inspirującej i koordynującej zindywidualizowane czynności opiekuńczo-wychowawcze szkoły, skupiające się na działaniach profilaktycznych, terapeutycznych, poradnictwie oraz współpracy z instytucjami zewnętrznymi, wspierającymi działania szkoły (A. Zawiślak, 2000).

Obowiązujące podstawy prawne nie do końca ściśle określają zadania pedagogów, co z jednej strony jest dla nich korzystne, gdyż umożliwia dostosowanie działań do charakteru szkoły, środowiska, możliwości kadrowych i organizacyjnych, a także do niepowtarzalnej osobowości samego pedagoga, z drugiej zaś nastręcza trudności wynikających z funkcjonowania w roli przeciążonej, o niejasnych lub sprzecznych nakazach (Borucki, 1988).

Przeciążenie pedagogów szkolnych - stanowiące zasadniczy powód wypalenia zawodowego - jest efektem przemian społeczno-ekonomicznych, których jesteśmy świadkami oraz warunków organizacyjnych i interpersonalnych, w jakich przychodzi im realizować swoje zadania w konkretnych placówkach. Wzrastające bezrobocie i towarzyszące mu ubożenie społeczeństwa, proces marginalizacji, narastające zagrożenie alkoholizmem, narkomanią są zjawiskami wyznaczającymi obszar pracy pedagoga. Koncentracja oddziaływań zawodowych na przeciwdziałaniu wymienionym elementom rzeczywistości wymaga dobrego przygotowania merytorycznego, konstruktywnych relacji w miejscu pracy oraz umiejętności współdziałania z instytucjami istniejącymi w środowisku lokalnym. Długotrwałe zaburzenie jednej lub kilku z wymienionych płaszczyzn funkcjonowania pedagoga sprzyja jego zawodowemu wypaleniu.

Przygotowanie merytoryczne pedagogów do wykonywanej pracy wydaje się odpowiadać potrzebom ich klientów oraz zadaniom, które mają realizować. Oferta szkoleń na rynku edukacyjnym pozwala na bieżąco uzupełniać wiedzę, a konieczność sprostania coraz bardziej złożonym problemom motywuje do korzystania z niej.

Znacznie bardziej problematyczne i stresogenne wydaje się być funkcjonowanie pedagogów w relacjach z innymi pracownikami szkoły. Powody takiego stanu rzeczy są różnorodne. W relacjach z dyrektorami najczęściej pojawiającymi się problemami są nierealistyczne oczekiwania co do zakresu i efektywności działań pedagogów szkolnych oraz nie uwzględnianie faktu, że efekty ich pracy są pośrednie, nieprzedmiotowe i zazwyczaj odroczone w czasie. Znajduje to swój wyraz w obciążaniu pedagogów zadaniami wykraczającymi poza zakres ich obowiązków. Zgodnie z wynikami badań W. Dąbek zadania zlecane tej grupie w ramach obowiązków pracowniczych nakreślone zostały zdecydowanie za szeroko (Dąbek, 1988). Dyrektorzy często nie uwzględniają czasu koniecznego do ich realizacji, szczególnie, gdy chodzi o kontakty indywidualne z uczniami i ich rodzicami. Oczekują również, że pedagog będzie podejmował działania o "charakterze masowym", czego najczęstszym przejawem są pytania o liczbę uczniów deklarujących gotowość do korzystania z pomocy indywidualnej oraz rozmiary przeprowadzanych przez niego działań zmierzających do pedagogizacji szeroko rozumianego środowiska wychowawczego uczniów.

Szczególnie niekorzystne, bo prowadzące do funkcjonowania pedagoga w rolach konfliktowych, wydaje się być cedowanie na pedagogów obowiązków przypisanych dyrektorom, jak choćby dyscyplinowanie uczniów, informowanie policji o zagrożeniach na terenie szkoły (np. o obecności handlarzy narkotyków) lub naruszaniu przez uczniów prawa. Postępowanie takie powoduje, że pedagog przestaje być postrzegany przez młodzież jako osoba, u której można znaleźć wsparcie w trudnych sytuacjach życiowych, a związku z tym traci możliwość psychokorekcyjnego oddziaływania na zagrożonych niedostosowaniem społecznym uczniów.

W kontaktach z nauczycielami czynnikami sprzyjającymi powstawaniu wyplenia są zdystansowane relacje w gronie, brak zrozumienia dla roli pedagoga jako mediatora między nauczycielami i uczniami, brak akceptacji dla ograniczonych efektów działań wynikających z samej specyfiki pracy pedagoga oraz sposobów ich realizacji. Nauczyciele bywają mało otwarci na alternatywną wobec własnej wizję pracy wychowawczej z uczniem i często nie biorą pod uwagę czasu jako istotnego czynnika w zachodzeniu zmiany w funkcjonowaniu młodego człowieka.

Kontakty z rodzicami doświadczającymi trudności w relacjach z dziećmi, przejawiających cechy niewydolności wychowawczej lub dotkniętymi patologiami społecznymi stanowią stały element pracy pedagoga. Głównymi trudnościami, które się z nimi wiążą są brak gotowości rodziców do współpracy i wzięcia odpowiedzialności za rozwój dziecka, uchylanie się od pełnienia opieki nad nim oraz roszczeniowa postawa wobec szkoły i instytucji pomocowych.

Współpraca z instytucjami lokalnymi zorientowanymi na wspieranie rodziny również bywa źródłem kosztów psychologicznych ponoszonych przez pedagogów szkolnych. Czynnikami powodującymi powstawanie owych kosztów bywają przede wszystkim trudności z przepływem informacji, ograniczone możliwości oddziaływania wynikające z braków finansowych, kadrowych, organizacyjnych, ale również niekonstruktywne przekonania i postawy osób reprezentujących te instytucje, wobec których pedagog szkolny pozostaje często zupełnie bezradny, a jego - niejednokrotnie długotrwałe - wysiłki ulegają zaprzepaszczeniu.

O stopniu narażenia pedagoga szkolnego na wypalenie zawodowe bez wątpienia decyduje jego własna postawa wobec powierzonych mu zadań oraz umiejętność radzenia sobie z chronicznym stresem, którego dostarcza praca. Zjawiskiem często spotykanym wśród pedagogów jest tendencja do obarczania się kolejnymi obowiązkami, do brania na siebie nadmiernej odpowiedzialności za rozwiązywanie problemów podopiecznych oraz trudności organizacyjnych w miejscu pracy. Owa specyficzna nadodpowiedzialność połączona ze skłonnością do uzależniania poczucia własnej wartości jako pracownika od wymiernych efektów własnych działań może skutkować rozlanym przekonaniem o własnej niekompetencji, wyczerpaniem emocjonalnym oraz brakiem motywacji do dalszej pracy.

Celem dokonanego wyżej opisu trudności będących udziałem pedagogów szkolnych nie jest przekonanie czytelnika o beznadziejności położenia tej grupy pracowników szkolnictwa, lecz dokonanie refleksji nad sposobami zapobiegania doświadczaniu przez nich syndromu wypalenia zawodowego. Wydaje się, że znaczenie zasadnicze w procesie radzenia sobie z omówionymi trudnościami ma przejęcie przez pedagogów odpowiedzialności za zmianę swojej sytuacji oraz podjęcie aktywnych działań zmierzających w tym kierunku.

Na czym miałyby owe działania polegać? Odpowiadając na to pytanie wykorzystam zarówno własne doświadczenia zawodowe, jaki i informacje zasłyszane od inny pedagogów.

Odnoszę wrażenie, że szczególne znaczenie dla poprawy położenia pedagogów szkolnych ma wypracowanie przez nich strategii informowania dyrekcji i rad pedagogicznych o zakresie, formach i efektach podejmowanych działań. W tym celu można wykorzystać spotkania zespołu wychowawczego, zespołów nauczycieli uczących w poszczególnych klasach lub wygospodarować czas na posiedzeniach rad pedagogicznych. Zacieśnienie współpracy z nauczycielami pozwoli na dokonanie bardziej adekwatnej oceny wysiłków pedagoga oraz zrozumienie istoty zjawisk, z którymi się boryka. Zaznajamianie grona ze sposobami rozwiązywania skomplikowanych niejednokrotnie problemów opiekuńczo-wychowawczych może również służyć podnoszeniu kompetencji wychowawczych młodszych stażem nauczycieli, a starszych zachęcać do weryfikacji dotychczasowych metod działania.

Czynnikiem wymiernie podnoszących efektywność pracy pedagoga szkolnego jest dobra znajomość środowiska lokalnego oraz tkwiących w nim zasobów ludzkich, materialnych i instytucjonalnych. Wnikliwemu poznaniu owych zasobów sprzyjają systematyczne i bezpośrednie kontakty przedstawicieli instytucji i organizacji zajmujących się pomaganiem.

Świetnym przykładem tego rodzaju kontaktów są spotkania tzw. zespołów interdyscyplinarnych funkcjonujących w niektórych dzielnicach Rudy Śląskiej. W skład wspomnianych zespołów wchodzą pedagodzy szkolni, pracownicy socjalni, wychowawcy ze świetlic terapeutycznych, kuratorzy sądowi, dzielnicowi, księża, przedstawiciele organizacji charytatywnych i struktur samorządowych. Na zebraniach omawiane są zarówno możliwości usprawnienia zasad i procedur współpracy pomiędzy poszczególnymi instytucjami, jak również analizowane są działania podejmowane przez ich przedstawicieli wobec konkretnych osób lub rodzin. Dzięki temu spostrzeganie problemów klientów nie jest fragmentaryczne, przepływ informacji na ich temat powoduje, że proponowana im pomoc jest bardziej wszechstronna i skoordynowana, a w związku z tym jej skuteczność wyraźnie wzrasta. Dodatkowym efektem opisanych spotkań jest doświadczanie przez ich uczestników skuteczności własnych działań, co wyraźnie motywuje "pomagaczy" do dalszej, twórczej pracy.

Podobną rolę odgrywają systematyczne spotkania stałej grupy pedagogów szkolnych na terenie Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, prowadzone przez zatrudnionych w niej psychologów. Część tych spotkań ma charakter szkoleniowy i pozwala na aktualizowanie wiedzy na temat sposobów realizowania zadań leżących w kompetencjach pedagogów szkolnych, część odbywa się na zasadach "grupy wsparcia" i umożliwia dzielenie się osobistymi trudnościami wynikającymi z działań podejmowanych w ramach czynności zawodowych. Spotkania te są cennym źródłem pomysłów i informacji wzbogacających warsztat pracy oraz umożliwiających pedagogom nabycie umiejętności konstruktywnego radzenia sobie z sytuacjami stresowymi wynikającymi z relacji pomagania.

Wydaje się jednak, ze najbardziej uniwersalnymi sposobami zapobiegania wypaleniu zawodowemu są realistyczne nastawienie i zdrowy dystans do podejmowanych przez siebie działań oraz umiejętność zapewnienia sobie odpoczynku i zaspokojenia podstawowych potrzeb fizycznych i psychicznych. Powyższe stwierdzenie może wydać się truizmem, ale jego realizacja wielu osobom profesjonalnie zajmującym się pomaganiem sprawia poważne trudności. Wynika to ze swoistego przyzwyczajenia do zwiększonej koncentracji na innych z jednoczesną tendencją do redukowania potrzeb własnych. Niestety pomagacze często zapominają o tym, że najważniejszym narzędziem w ich pracy są oni sami, a efektywność ich poczynań w dużej mierze zależy od sposobu, w jaki nawiązują kontakt z podopiecznymi.

Zatem świadomość własnych stanów emocjonalnych i potrzeb oraz odpowiedzialne ich zaspokajanie, a także dbałość o poziom kwalifikacji i zacieśnienie współpracy z innymi osobami oraz instytucjami wydają się w istotny sposób chronić przed wypaleniem zawodowym.

Bibliografia
Bogusz W., Badania empiryczne kondycji psychicznej nauczycieli na przykładzie miasta Legnicy, [w:] T. Rongińska, W. Gaida, U. Schaarschmidt (red.), Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim, Zielona Góra - Potsdam, 1998.
Borucki Z., Stress organizacyjny, Wyd.UG, 1988.
Dąbek W., Czynniki warunkujące wykonywanie zadań zawodowych przez nauczycieli - pedagogów szkolnych, PWN, Wrocław 1988.
Maslach CH., Wypalanie się: utrata troski człowieka, [w:] G. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie, PWN, Warszawa, 1994.
Przybyła H., Psychologiczne koszty zespołu wypalenia zawodowego wśród nauczycieli a kierunki pomocy psychologicznej, [w:] T. Rongińska, W. Gaida, U. Schaarschmidt (red.), Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim, Zielona Góra - Potsdam, 1998.
Sęk H., Specyfika wypalenia u nauczycieli, [w:] H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe - psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania, Zakład Wydawniczy K. Domke, Poznań, 1996
Słoma M., Nowa rola pedagoga szkolnego, Edukacja i Dialog, 2001, nr 6.
Wojciechowska J., Syndrom wypalenia zawodowego, Nowiny Psychologiczne, 1990, nr 5-6.
Zierkiewicz E., Relacje pedagoga szkolnego. Raport z badań. Teraźniejszość-Człowiek- Edukacja, Kwartalnik Myśli Społeczno-Pedagogicznej, 1998, nr 1-3.

mgr Joanna Panek
Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2 w Rudzie Śląskiej

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie