Podstawowym czynnikiem w procesie kształtowania osobowości dziecka jest więź rodzinna. Kontakty uczuciowe w rodzinie mają olbrzymi wpływ na socjalizację dzieci.
Jeśli rodzice zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa i jeśli okażą mu przywiązanie uczuciowe, stworzą wtedy podstawy do rozwoju osobowości zrównoważonej i społecznie dobrze przystosowanej.
Badania wielu psychologów wykazały, że zaburzone kontakty z najbliższym otoczeniem datujące się od wczesnego dzieciństwa mają wpływ na niedostosowanie społeczne. Niektóre z nich przytaczam w niniejszym rejestrze.
Tematyka ta jest mi szczególnie bliska, ponieważ zawodowo zajmuję się młodzieżą niedostosowaną społecznie.
Referat zamierzam wykorzystać jako publikację w związku z awansem zawodowym.
Ryszard Rudnicki
Wpływ zaburzonej więzi rodzinnej na niedostosowanie społeczne dzieci
Rodzina, jako mała grupa społeczna posiada specyficzne dla siebie życie wewnętrzne. Przyjmuje się, iż w tej niewielkiej liczebnie grupie osób: małżonków, dzieci i często dziadków – wszyscy są sobie bliscy i współdziałają ze sobą. Utrzymywanie się takiego stanu powoduje więź rodzinną.
Wielu badaczy posługujących się tym terminem unika jednak podania jego definicji, a dokonuje tylko opisu jej przejawów ( N. Han-Ilgiewicz 1966; J. Rembowski 1973; B. Łobodzińska 1970 ). Nie jest więc termin „więź rodzinna” pojęciem jednoznacznym. Zmierzając do jego określenia przyjąłem definicję L. Dyczewskiego, wg którego „więź rodzinna (...) jest wypadkową sił, jakie istnieją między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz między rodzeństwem a także sił zewnętrznych, wypływających ze wspólnoty gospodarczej, przepisów prawnych, wymagań religii i obyczaju” ( L. Dyczewski 1981, s. 177). Najbardziej oczywistymi wskaźnikami więzi rodzinnej są więc treści, częstotliwość i różnorodność interakcji, w trakcie których członkowie rodziny ujawniają szereg wzajemnych postaw. Innymi wskaźnikami są: pozycja jednostki w rodzinie, postawy uczuciowe, itp. ( L. Dynewski 1976, s. 46 ).
Analizując więź rodzinną, przedmiotem naszego zainteresowania są głównie stosunki uczuciowe, jakie łączą dzieci z rodzicami.
Prawidłowe stosunki uczuciowe między rodzicami a dzieckiem uważane są za najważniejszy czynnik wychowawczy w rodzinie ( D. Wójcik 1977, s. 23). Słuszność powyższego stwierdzenia jest uzasadniona między innymi tym, że -jak wskazują badania – prawidłowa socjalizacja zależy w większej mierze od pozytywnych kontaktów uczuciowych niż od właściwych metod wychowawczych. Tak więc stosunki uczuciowe w rodzinie mają decydujący wpływ na postępowanie jednostki.
W wielu badaniach stwierdza się, że zaburzenie kontaktów uczuciowych z najbliższym otoczeniem (rodziną) zwłaszcza datujące się od wczesnego dzieciństwa, wpływa na powstawanie niedostosowania społecznego.
Zakłócenie stosunków uczuciowych lub też zerwanie więzi podmiotowych między dziećmi a ich rodzicami jest poprzedzone szeregiem negatywnych pod względem wychowawczym czynników, które powodują zaburzenia w życiu emocjonalnym dzieci i wpływają tym samym na ich społeczne niedostosowanie. L. Mościcka ( 1970, s. 47-48 ) do czynników tych zalicza:
moralnie szkodliwy wpływ członków rodziny mający swe źródło w obserwowaniu przez dziecko zachowań rodziców, będących w sprzeczności z akceptowanymi społecznie normami postępowania
( alkoholizm, prostytucja, oszustwa, itp. ),
ostry i narastający konflikt dziecka z rodziną,
narastanie u dziecka uczuć negatywnych, wrogich, co występuje najczęściej jako reakcja na frustrację w formie agresji,
warunki życia i traktowania dziecka w rodzinie, zagrażające jego interesom życiowym, poprzez stawianie przeszkód nie do pokonania na drodze do realizowania jego odczuwanych i podstawowych potrzeb życiowych,
brak okazywania dziecku opiekuńczych uczuć, zainteresowania jego sprawami, uczestniczenia w jego kłopotach.
Dzieci mające zaburzone stosunki uczuciowe z rodzicami, emocjonalnie odrzucane przez rodziców, wykazują często postawę lękową i wrogość. Sytuacja ta sprzyja ich nieprawidłowej socjalizacji i niewłaściwym ukształtowaniu się osobowości. Stałe poczucie zagrożenia, lęk i wrogość powodują silne napięcia emocjonalne, na które dziecko reaguje agresją lub biernością a nawet apatią.
Sposób reakcji na odrzucenie emocjonalne przez rodziców zależy między innymi od struktury stosunków w rodzinie, od wzorów zachowania, jakie rodzina przekazuje dziecku, a takie od typu układu nerwowego dziecka ( Z. Zaborowski 1969, s. 145-158 ).
W związku z tym powstaje pytanie: jaką rolę oboje rodzice odgrywają w procesie rozwoju dziecka i jakie znaczenie dla jego prawidłowego rozwoju mają zaburzone stosunki uczuciowe z ojcem lub matką? Wyniki wielu badań nie dostarczyły jednak podstaw do zdecydowanej odpowiedzi na to pytanie.
W latach 50-tych pod wpływem koncepcji J. Bowlby’ego przerażał pogląd, że zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa, ważniejsza dla rozwoju dziecka jest rola matki i związek uczuciowy dziecka z matką niż z ojcem. Podobne wyniki uzyskał Feshbach, który ustalił jednocześnie, że odrzucenie emocjonalne i brak kontaktu z matką występuje częściej u dzieci zachowujących się agresywnie niż u dzieci z innymi objawami zaburzeń w zachowaniu.
E. S. Schaeter i N. Bayley stwierdzili u rodziców dzieci agresywnych wyraźne zaburzone stosunki uczuciowe z własnymi dziećmi. Rodzice tych dzieci, a zwłaszcza matki były charakteryzowane, jako zimne uczuciowo i nie zaspokajające wyrażanej przez dzieci potrzeby kontaktów uczuciowych. Zaburzone stosunki uczuciowe w rodzinie powodowały u dzieci występowanie frustracji, co sprzyjało lub pogłębiało ich niedostosowanie społeczne ( podano za: D. Wójcik 1977, s. 24 ).
W niektórych pracach polskich ( por.: Z. Zaborowski 1969, s. 145-158 ) podkreśla się również, że najbardziej negatywne skutki dla rozwoju dziecka ma emocjonalne odrzucenie przez matkę niż przez ojca a nawet pożądane jest, aby dziecko miało silniejsze związki emocjonalne z matką niż z ojcem.
W wielu badaniach zaczęto jednak zwracać uwagę na rolę ojca w wychowaniu dzieci. Podkreślono, że zbyt mały kontakt z ojcem prowadzi do braku identyfikacji ze wzorcami męskimi u chłopców oraz do upadku autorytetu ojca. Dzieci wychowywane bez ojca ( zwłaszcza chłopcy) wykazują słabsze przystosowanie, większą zależność od otoczenia, lękliwość, wrogość i przejawiają mniej cech męskich ( podano za: D. Wójcik 1968, s.24 ).
R. G. Andry oraz N. W. Healy i A. Bronner w badaniach dotyczących nieletnich przestępców i nieprzestępców z tych samych rodzin stwierdzili, że przestępcy mają mniej kontaktów uczuciowych z ojcem, mniej identyfikują się z nim i znacznie częściej odczuwają niechęć a nawet nienawiść do ojca, niż ich bracia nieprzestępcy. Natomiast o ile w ogóle są z kimś związani uczuciowo – to tylko z matkami, podczas, gdy ich bracia nieprzestępcy mają przeważnie pozytywne kontakty z obojgiem rodziców.
Podobne wyniki dotyczące zaburzeń związku emocjonalnego dziecka z rodzicami u młodzieży niedostosowanej społecznie uzyskano w niektórych badaniach polskich ( S. Gerstmann 1956; D. Wójcik 1968; E. Żabczyńska 1974).
Na podstawie omówionych badań należy sądzić, że w procesie kształtowania osobowości dziecka ważny jest udział zarówno ojca jak i matki oraz, że właściwie trudno ustalić, które z rodziców gra tu ważniejszą rolę – odmienny jest bowiem sposób, w jaki oboje rodzice wpływają na rozwój dziecka.
Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, że niewłaściwe stosunki uczuciowe w rodzinie, brak ujawnionego zainteresowania emocjonalnego ze strony rodziców, postawa odrzucająca – jako niektóre wskaźniki zaburzonej więzi rodzinnej – sprzyjają w istotny sposób ukształtowaniu się niedostosowania społecznego dzieci.
Przy opracowywaniu referatu korzystałem z następującej literatury:
1. Dczewski L. – „Więź pokoleń w rodzinie”, W-wa 1976,
2. Gerstmann S. – „Wpływ rodziców na zaburzenia emocjonalności
uczniów”. „Praca Wydziału Filologiczno-
Filozoficznego”, Toruń 1956, t. 5, s. 2,
3. Han-Ilgiewicz N. – „Więź rodzinna w aspekcie pedagogiki specjalnej”,
W- wa 1976,
4. Mościcka L. – „Przestępczość nieletnich. Podłoże, geneza, motywy”,
Wrocław 1970,
5. Rembowski J. – „Więzi uczuciowe w rodzinie. Studium
psychologiczne, W- wa 1972,
6. Wójcik D. – „Środowisko rodzinne a poziom agresywności
młodzieży przestępczej i nieprzestępczej”, Wrocław
1977,
7. Wójcik D. – „Teorie przyczyn przestępczości”, w: L. Wołoszynowa
(Red.), Materiały do nauczania psychologii, W- wa
1968, t. 1,
8. Żabczyńska E. – „Przestępczość dzieci a szkoła i dom”, W- wa 1974.
Ryszard Rudnicki
|
