1. Pojęcie arteterapii.
Arteterapia będąc funkcją sztuki sięga do podstawowych form autoekspresji by w ten sposób zapobiegać pogłębianiu się stanów chorobowych oraz rozwijać zdolności, mające urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia twórców. Pomaga uzewnętrznić pragnienia i zamierzenia twórców oraz ich emocje, myśli i pragnienia. Daje możliwość symbolicznego wyrazu trudnych przeżyć, doświadczeń w bezpiecznych warunkach, w formie mówienia "nie wprost"
Arteterapia to twórczy trening, to terapia wykorzystująca proces tworzenia bądź jego wynik dla wzbogacenia własnej osobowości.
Arteterapia może być rozpatrywana w dwóch aspektach:
W szerokim rozumieniu jest to układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy dzieł sztuki oraz uprawianie sztuki.
W wąskim znaczeniu arteterapia to spontaniczna twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki.
Celem tak pojmowanej arteterapii jest:
ujawnianie wypartych uczuć;
ujawnianie zahamowań blokujących poznanie, uczenie się, rozwój zdolności i kształtowanie osobowości;
pomoc w przezwyciężaniu choroby;
zwalczanie skutków choroby;
zrozumienie problemów życia codziennego;
osiągnięcie spokoju psychicznego.
Arteterapia spełnia również kilka istotnych funkcji. Wśród nich wyodrębnić można:
funkcję rekreacyjną - przejawia się ona w tworzeniu warunków ułatwiających wypoczynek, oderwanie się od trudności życia codziennego, a tym samym w nabywaniu nowych chęci do podejmowania ważnych osobiście problemów życiowych;
funkcję edukacyjną - dotyczy dostarczania dodatkowych wiadomości, pełnej wiedzy i zwiększenia mądrości życiowej. Dzięki temu jednostka zaczyna pełniej orientować się w rzeczywistości, stawiać sobie nowe, ambitniejsze cele i podejmować trudniejsze problemy oraz skutecznie je rozwiązywać;
funkcję korekcyjną - odnosi się ona do przekształcania szkodliwych i mniej wartościowych mechanizmów w bardziej przydatne, wartościowe;
funkcję ekspresyjną - umożliwia ona ujawnianie tłumionych emocji, a tym samym rozładowanie nagromadzonych niekorzystnych napięć;
funkcję pragmatyczną - służy zapewnieniu podstawowych potrzeb;
funkcję kompensacyjną - dotyczy zaspokojenia nie realizowanych potrzeb jednostki;
funkcję regulacyjną - umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji i kompensacji.
Podsumowując arteterapia to nic innego, jak leczenie przez sztukę, wykorzystanie twórczości plastycznej w celach leczniczych, dla uzyskania terapeutycznej zmiany. Jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad obowiązujących podczas zajęć, techniki relaksacyjne, spokojna i życzliwa atmosfera oraz stosowanie wzmocnień pozytywnych pozwalają uczestnikom zajęć arteterapeutycznych w ułożeniu, uporządkowaniu świata fizycznego oraz duchowego, wewnętrznego. Tym samym arteterapia jest procesem umożliwiającym samopoznanie. Jest swoistą przygodą z tworzeniem oraz twórczym myśleniem
2. Pojęcie działalności plastycznej.
Szczegółową formą arteterapii jest działalność plastyczna, obejmująca działania, których efekt końcowy pozbawiony jest wartości estetycznej.
Będąc jedną z form aktywności stanowi podstawowy element rozwoju.
Łączy ze sobą procesy motoryczne, poznawcze i emocjonalne, wpływając tym samym na harmonijny rozwój osobowości dziecka. Ponadto działalność plastyczna stwarza szerokie pole do realizacji możliwości jednostki, pobudza do słownego wypowiadania swoich odczuć, daje radość i zadowolenie, wzmacnia poczucie własnej wartości i zaspokaja potrzebę działania.
Działalność ta została uznana za jedną z najważniejszych form ekspresji dziecka oraz jednym ze sposobów wypowiadania się i porozumiewania.
"Mowa symboliczna" wyrażająca uczucia i doświadczenia poprzez symboliczne obrazy może stanowić silniejszy środek komunikacji i ekspresji niż opis werbalny oraz ujawniać tłumione uczucia czy przeżycia w mniej traumatyzujący sposób.
Tak pojmowana działalność plastyczna daje pole do realizacji możliwości, pobudza do słownego wyrażania swoich odczuć, daje radość i zadowolenie, wzmacnia poczucie własnej wartości, zaspokaja potrzebę działania, rozwija wyobraźnię, korzystnie wpływa na poziom sprawności umysłowej oraz pobudza aktywność twórczą.
3. Udział w zajęciach plastycznych a rozwój osób niepełnosprawnych.
Oddziaływanie arteterapii na dziecko, człowieka polega na jej wpływie na psychikę, zachowanie się, strukturę osobowości, na regulowaniu dynamizmów życiowych, funkcjonowaniu układu nerwowego i łączących się z nim określonych systemów.
Arteterapia związana jest z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w przypadku ich występowania ze zmniejszeniem ich ciężaru i przezwyciężeniem przeszkód w wymiarze doraźnym, sytuacyjnym, ogólnożyciowym i perspektywicznym. Arteterapia oddziaływuje na określone procesy psychiczne i struktury ludzkiej osobowości oraz wpływa na procesy poznawcze, ukierunkowanie zainteresowań, hierarchię wartości i sprawność ruchową stymulującą określone formy aktywności.
Bardzo ważne i ogromne jest oddziaływanie arteterapii na stan emocjonalny. Może ona zapobiegać występowaniu emocji społecznych negatywną funkcją regulacyjną oraz stymulować emocje wywierające korzystny wpływ na stan psychiczny. Arteterapia spełnia funkcję korekcyjno - kompensacyjną, aktywizującą i odprężającą - uwalnia od nadmiaru napięć.
Zajęcia plastyczne są szansą na podjęcie działalności twórczej, na nadanie szerszego sensu swojemu istnieniu oraz na twórcze współdziałanie w grupie. Poprzez aktywne uczestnictwo w arteterapii dziecko zmniejsza napięcie psychofizyczne, odblokowuje hamowane emocje i napięcia.
Ma możliwość odprężenia się oraz wyzwolenia wewnętrznej radości. Arteterapia wyzwala aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne, pozwala zaakceptować siebie i innych oraz nadaje sens i wzbogaca życie człowieka. Czynne uczestnictwo w zajęciach plastycznych daje możliwość nauki panowania nad własnym ciałem oraz ruchami nim wykonywanymi, a stosowanie różnorodnych technik plastycznych powoduje pozytywne zmiany ustrojowe, poprawia funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego oraz mięśni, kości i więzadeł. Przede wszystkim usprawniane są mięśnie ręki. Zajęcia plastyczne mają ogromny wpływ na ćwiczenie i doskonalenie koordynacji wzrokowo - ruchowej. Dokonuje się ono podczas uświadamiania uczestnikom zajęć zależności istniejącej między kartką papieru a elementami na niej rozmieszczonymi. Tym samym usprawniana jest orientacja przestrzenna i percepcja wzrokowa.
W wyniku aktywnego uczestnictwa w zajęciach plastycznych zmienia się sposób odbioru świata - jednostka nabiera przekonania, że każde emocje nie trwają wiecznie lecz przemijają, nabiera dystansu do swoich uczuć i przeżyć. Staje się dojrzalsza, mniej zaskoczona, uspokaja się i wycisza.
Dzięki artetrapii można kształtować i rozwijać inteligencję emocjonalną, w szczególności identyfikowanie własnych stanów emocjonalnych oraz wyrażanie ich w społecznie akceptowany, nieraniący innych sposób. Wzmacnia przekonanie, iż bez poczucia winy czy lęku przed karą można przyznać się do przeżywania buntu, cierpienia i innych negatywnych emocji.
Arteterapia pomaga kształtować osobowość, stwarza możliwości ujawniania uczuć, przejmuje nad nimi kontrolę i uwalnia od napięć oraz wpływa na samoocenę, poczucie własnej wartości. Praca plastyczna jest dla arteterapeuty źródłem wiedzy o rozwoju umysłowym, emocjonalnym, estetycznym, społecznym i fizycznym. Informuje, co należy doskonalić, a co zmienić.
Reasumując powyższe informacje można stwierdzić, iż aktywne uczestnictwo w zajęciach plastycznych doprowadza do szeregu pozytywnych zmian. Między innymi dochodzi do:
usprawniania manualnego;
rozwijania koordynacji wzrokowo - ruchowej;
wydłużania okresu koncentracji uwagi;
wyrównywania braków i ograniczeń psychofizycznych;
rozwoju osobowości;
wzrostu własnej kreatywności;
leczenia oraz zapobiegania pogłębianiu się istniejących stanów chorobowych;
obniżenia napięć nerwowych, uspokojenia i wyciszenia;
łatwiejszego zrozumienia problemów życia codziennego;
pełniejszego i swobodniejszego wypowiadania się;
pobudzania i rozwoju wyobraźni;
uświadomienia sobie własnych przekonań i uczuć oraz lepszego poznania siebie;
uwolnienie od przykrych wspomnień i niepokojów;
uwolnienia i odreagowania nagromadzonych emocji;
aktywowania sfery komunikacji niewerbalnej;
rozwijania własnych działań twórczych;
pozawerbalnego porozumiewania się;
uzewnętrznienia świata własnych przeżyć i odczuć
zaspokojenia potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia rozumianym i docenianym;
pobudzenia sensorycznego - wielozmysłowego postrzegania świata;
poznawania innych, a tym samym do zmiany optyki widzenia swoich problemów;
akceptacji siebie i innych;
wzmocnienia poczucia sprawstwa i bezpieczeństwa;
zwiększenia poziomu samowiedzy i akceptacji siebie;
kreowania przestrzeni, poznawania dystansu i granic;
tworzenia pozytywnych nawyków i reakcji.
4. Cechy osobowościowe terapeuty.
Pierwszoplanową rolę w arteterapii odgrywa arteterapeuta. Koncentruje się on na uczestniku zajęć plastycznych oraz na problemach, jakie przeżywa. Stara się odkryć przed nim świat sztuki, ofiarując mu swoją wiedzę i doświadczenie. Arteterapeuta powinien być także psychoterapeutą, gdyż ma do czynienia z ludźmi z różnymi niepełnosprawnościami. Postawa terapeuty ma ogromny wpływ na utrwalenie nabytych umiejętności i sprawności w procesie uczenia się. Dlatego też konieczne jest by terapeuta pamiętał o kilku podstawowych zasadach. Przede wszystkim ze względu na duże opóźnienia rozwojowe rewalidator powinien z ogromną życzliwością i cierpliwością podchodzić do każdego uczestnika zajęć plastycznych. Zgodnie z zasadą indywidualizacji, która wymaga od prowadzącego zajęcia dokładnego poznania każdego z uczestników oraz zaakceptowania ich takimi, jakimi są.
Terapeuta nie może zapomnieć o tym, że osoby niepełnosprawne są także ludźmi, mającymi zdolność odczuwania i przeżywania. Dlatego też dobierając jakiekolwiek techniki musi on mieć na uwadze przede wszystkim dobro drugiego człowieka. Pomaga on uczestnikom w doborze metod adekwatnych do ich możliwości i umiejętności. Tylko w ten sposób będą oni mogli pokonać swoje słabości, a jednocześnie będą w stanie podejmować nowe wyzwania.
5. Wnioski końcowe.
Przedstawione materiały pozwalają na sformułowanie stwierdzenia, iż podejmowanie działań plastycznych w odniesieniu do jednostek niepełnosprawnych ma ogromne znaczenie rewalidacyjno - terapeutyczne. Widoczne to jest w usprawnianiu psychofizycznym oraz w przygotowaniu tychże jednostek do optymalnego funkcjonowania w społeczeństwie.
W przypadku tych osób ekspresja plastyczna ma właściwości niczym "czarodziejskiego leku", gdyż usprawnia zarówno ciało, jak i duszę.
Aktywne uczestnictwo w arteterapii pozytywnie wpływa na rozwój emocjonalny, motoryczny, poznawczy i społeczny osób niepełnosprawnych.
Bibliografia
1. Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. Praca zbiorowa pod red. S. Popka, Warszawa 1988
2. Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna. Praca zbiorowa pod red. D. Jankowskiego, Poznań 1996
3. King G., Umiejętności terapeutyczne nauczyciela, Gdańsk 2003
4. Kott T., Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa 2005
5. Polkowska I., Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia, Warszawa 1998
6. Sztuka, a świat dziecka. Praca zbiorowa pod red. J. Kidy, Rzeszów 1996
7. Trojanowska - Kaczmarska A., Dziecko i twórczość, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1971
Ewa Grzesik |
