Recenzja książki Danuty Waloszek "Program w edukacji dzieci. Geneza, istota, kryteria."
Warszawskie Wydawnictwo Akademickie "Żak" wydało kolejną książkę prof. Danuty Waloszek - wybitnego specjalisty oddanego sprawie dziecka, twórcy wielu wspaniałych pozycji, które chętnie biorą w swe ręce nie tylko nauczyciele, ale także rodzice.
Przez całą książkę przewija się troska o dobro dziecka, o szanowanie jego podmiotowości, a nie traktowanie jak przedmiot, na, którym testowane są kolejne programy nauczania. Troska ta ma tym większe znaczenie, że dotyczy jednego z ważniejszych okresów w życiu człowieka - wieku przedszkolnego. To właśnie w tym okresie życia młody człowiek rozpoczyna swą "instytucjonalną" naukę. Wbrew pozorom nauka to nie tylko lekcje czytania, pisania, rachunków, to także, a może przede wszystkim zdobywanie wiedzy o życiu, poznawanie istniejących w nim współzależności, stosunków panujących między ludźmi. Wszystkie te informacje, które ma poznać i zgłębić przedszkolak są przekazywane w oparciu o programy, o których realizację dba nauczyciel.
Niestety, zdaniem autorki ok. 90% nauczycieli przedszkoli i szkoły podstawowej I - III klasy nie podejmuje próby poprzedzenia wyboru programu rozpoznaniem dzieci, środowiska ich życia, kontaktem z rodzicami i jakąkolwiek refleksją na temat tego, że program powinien dziecko wspierać, pomagać mu i ukierunkowywać je w zdobywaniu wiedzy.
Od momentu rozpoczęcia w 1999 roku reformy szkolnictwa na rynku pojawiła się ogromna ilość programów, które mimo posiadanego atestu MENiS nie zawsze odpowiadają kryteriom poprawności. Dla większości nauczycieli sprawa jest prosta. Jak pisze autorka twierdzą oni, że program trzeba wybrać i zrealizować, traktować jako spis haseł podlegający przymusowej realizacji. Tylko niektórzy nauczyciele widzą w programie ukierunkowanie, czy zarys obszaru możliwości działania edukacyjnego z dzieckiem.
Zatwierdzane przez MENiS programy to wielostronicowe zapisy wymagań i rezultatów w sensie: dziecko wie, umie, zna, potrafi. Odpowiedzialność nauczyciela za wybór programu jest o tyle ważna, że skutki tego są bezpośrednio związane ze zmianami, jakie wprowadza do wnętrza dziecka, zmianami, których nie można usunąć, ani cofnąć. Nauczyciel ponosi odpowiedzialność, gdyż jest świadom swych zadań, a także posiada zdolności niezbędne do ich realizacji. Program musi być dla dziecka i powinien być modyfikowany jego potrzebami rozwojowymi i koniecznymi regulacjami społecznymi.
Autorka twierdzi, że ze względu na dynamizm rozwoju dziecka o skuteczności programu decyduje jego podatność na zmianę, możliwość modyfikacji, odstąpienia od jego ścisłej reguły lub uzupełnienia innymi treściami w przypadku zauważenia braku. Niemniej ważne jest, aby program był tak skonstruowany, że osiągnięte przez ucznia rezultaty będą adekwatne do włożonej przez niego pracy.
W jaki zatem sposób dokonać wyboru zasadniczych treści, odpowiednio zintegrowanych i uporządkowanych wedle jasnych kryteriów? Jak skonstruować program?
W swej pracy "Program w edukacji dzieci" rozważania nad właściwym tworzeniem programu i osiąganiu pożądanych efektów Autorka rozpoczyna od wędrówki poprzez wieki. Przedstawia nam idee wielkich myślicieli, ich opinie, poglądy, propozycje dotyczące nauczania i wychowania dzieci. Swą wędrówkę rozpoczyna 2300 lat temu, kiedy to w Starożytności wymyślono wzorzec wychowania i zauważono potrzebę planowania, konstruowania programów, które miały zapewnić prawidłowe kierowanie młodym człowiekiem. Wiele wieków naszej historii pokazuje ustawiczne poszukiwania człowieka w sferze edukacji - wychowania. Autorka w poszukiwaniu argumentów na rzecz programowania edukacji w okresie dzieciństwa wspiera się między innymi takimi autorytetami jak; Arystoteles, Platon, św. Augustyn, I. Kant, Konfucjusz, Sokrates, Przedstawicielami Renesansu, Oświecenia, Pozytywizmu, oraz bliższej i dalszej współczesności.W rozważaniach tych nie brak żadnego z wielkich uczonych, którzy niezależnie od uprawianej dziedziny nauki, sztuki,wierzyli "w możliwość rozjaśniania egzystencji człowieka".
Następnym etapem ku tworzeniu programu jest zapoznanie się ze wszystkimi kryteriami jego poprawności.
Kryterium filozoficzno - aksjologiczne zawiera cztery podstawowe koncepcje człowieka, na których każdy program edukacyjny czy wychowawczy musi się opierać. To właśnie wybór określonej koncepcji musi być ogólnie i szczegółowo skierowany ku adresacie, czyli dziecku w jego czasie teraźniejszym i obecnej przestrzeni życia.
Psychologiczne kryterium poprawności programu sugeruje treści związane z konkretnym okresem rozwojowym człowieka Kryterium to pomaga zapobiegać stawianiu nadmiernych wymagań wobec dziecka, wobec jego indywidualnych możliwości.
Socjologiczne kryterium poprawności programu zwraca uwagę na to, że program musi dotyczyć specyfiki społeczności, z której dzieci się wywodzą. Powinien uwzględniać prawa i mechanizmy społeczne w taki, sposob, aby dziecko poddane jego działaniu nie zagubiło się w otaczającej je rzeczywistości.
Pedagogiczne kryterium poprawności programu to łączenie teorii z praktyką, budowanie na wiedzy naukowej, a nie potocznej. Pedagog budujący program jest odpowiedzialny za dziecko we wszystkich sferach jego aktywności, za jego całościową formę. Każda teoria wykorzystana do budowy programu misi mieć potwierdzoną jakość, oraz być poddana krytycznej analizie logicznej i empirycznej pod względem zawartości treści.
Formalne kryteria poprawności programu przedstawione w formie tabelarycznej są przejrzystym uzupełnieniem wszystkich kryteriów.
W kolejnej części książki Autorka w sposób bardzo dokładny przedstawia poszczególne etapy konstruowania programu.
Pierwszym z nich jest poznanie dzieci i ich środowiska życia. Jest to proces gromadzenia i pogłębiania informacji o dziecku, nauczyciel identyfikuje się z dzieckiem jako przedmiotem poznania, gdyż tego chce i zależy mu na tym, aby wiedzieć i zrozumieć, aby wspierać dziecko w jego rozwoju i prowadzić ku postępowi.
Kolejny etap to projektowanie treści, ich wybór i uzasadnienie. Treści te to przewidywany rezultat końcowy, ostateczny stan umiejętności, wiedzy, kompetencji, jaki posiada dziecko po zrealizowaniu programu. Skuteczny program to jasno opisane cele, które odnoszą się do źródeł zmian w dziecku, samej zmiany i warunków jej tworzenia.
Ostatnim etapem konstruowania programu jest wartościowanie wywołanej nim zmiany. Jest to jeden z najtrudniejszych etapów, gdyż wiąże się z tym, co możliwe do uzyskania po określonym,lub nie, czasie. Konieczne jest tutaj opisanie standardów, które dziecko powinno, musi lub może osiągnąć. Jednakże jest to bardzo trudne z punktu widzenia osoby dorosłej, posiadającej określony zakres wiedzy, doświadczenia zawodowego i życiowego. Dodatkowa trudność wynika również stąd, że według badań psychosocjologicznych, medycznych, pedagogicznych i tak każdy człowiek rozwija się sobie tylko właściwym rytmem i w odpowiednim dla siebie czasie. Autorka podaje określone warunki, które musi spełniać program, aby mógł podlegać szacowaniu w przyszłości. Podanych jest również 6 zasad, których bezwzględnie należy przestrzegać w ocenie wartości programu.
Struktura - układ treści programowych to kolejny rozdział, podzielony na cztery części. W pierwszej z nich autorka przedstawia główne cele działania edukacyjnego, jako obrazy, wizje, urzeczywistniane przez zadania edukacyjne ujęte w strukturze programu. Zwraca uwagę na to, że celów nie realizuje się, co często błędnie podają nauczyciele, lecz realizuje się zadania wynikające z celów, dotyczące rozwoju dzieci i formułowane w postaci zdań orzekających. Drugą częścią programu jest układ treści, który wynika, z najtarszych teorii pedagogicznych aktualnych do dziś, czyli: liniowy, koncentryczny, spiralny. Nauczyciele realizują najczęściej programy skonstruowane liniowo, dla uniwersalnego odbiorcy. Największą jednak korzyścią dla rozwoju dziecka charakteryzują się układy spiralne, rzadko tworzone przez nauczyciela, gdyż musiałby on znać dzieci, ich wielostronny rozwój i różną aktywność. Kolejna część i jednocześnie bardzo ważna zasada to korelacja i integracja podczas budowania programu. Korelacja to "współzależność, wzajemna zmienność, powiązanie przyczynowo - skutkowe zdarzeń, cech i właściwości podmiotu i przedmiotu edukacji". Treści są dla siebie przyczynami - wspieranie dziecka w rozwoju i skutkami - dobór treści umożliwiający jak najlepszy rozwój. Integracja pomaga dziecku pokonywać kolejne szczeble edukacji i jest uzasadniona potrzebą reakcji dziecka na bodźce. Dziecko musi działać wielostronnie, mieć zróżnicowane cele swego działania, różne możliwości, zadania zróżnicowane treściami i formami. Wszystkie wyżej wymienione części struktury programu narzucają automatycznie główne metody i zasady edukacji, wynikające z założeń i celów rozwojowych. Autorka przedstawia propozycję czterech zasad, jej własnych propozycji dotyczących pedagogiki przedszkolnej.
Trzy ostatnie rozdziały książki zachęcają nauczycieli do budowania autorskich programów wychowawczych i edukacyjnych. Ukazują słabość sformułowanej przez MENiS podstawy programowej - ustawowego dokumentu obowiązującego wszystkich nauczycieli w Polsce. Przedstawiają rodzaje programów według różnych kryteriów oraz argumenty, które udowadniają, że mimo dokonanej reformy edukacja polska nadal nie jest w najlepszej kondycji, nadal jej pomysłodawcy nie doceniają zależności wynikających z poszczególnych etapów rozwojowych człowieka i konieczności ich zastosowania przy budowie programów edukacyjnych.
Polecam tą pozycję wszystkim nauczycielom oraz rodzicom, tym, dla których dobro dziecka jest ważne, którzy w swej pracy respektując etapy rozwoju człowieka potrafią i chcą dziecko skutecznie wspierać w jego wielostronnym i ustawicznym rozwoju.
mgr Sabina Kurzawa
Zespół Szkół w Dominkowicach |
