Niezależnie od tego, jakimi metodami planowania pracy dydaktyczno-wychowawczej posługuje się nauczyciel, jest on zmuszony do skontrolowania i oceny stopnia realizacji określonych przez siebie celów. Są to czynności, których główne zadanie stanowi zebranie informacji pozwalających określić osiągnięcia ucznia, opanowanie przez niego materiału programowego oraz stopnia przyswojenia wiadomości i umiejętności.
Kontrola pełni przede wszystkim funkcję diagnostyczną, która polega na opisaniu i wyjaśnieniu metod rozpoznawania sytuacji dydaktyczno-wychowawczej ucznia, ze szczególnym uwzględnieniem zmian zachodzących w nim pod wpływem oddziaływania pedagogicznego. Etap ten jest dość złożony i zależny od precyzyjności wymagań stawianych przez pedagoga, możliwości intelektualnych ucznia oraz sytuacji, w jakiej odbywa się proces uczenia i nauczania. Programy nauczania wyznaczają określone cele dla poszczególnych przedmiotów, a taksonomia tych celów wylicza je bardzo szczegółowo i umożliwia opracowanie dokładnej instrukcji poszczególnych czynności, koniecznych do rozwiązania kolejnych zadań. Obowiązkiem ucznia jest zatem przyswojenie sobie określonych treści nauczania, zrozumienie ich, oraz zastosowanie w różnorodnych ćwiczeniach teoretycznych i praktyce. Podczas tych działań uczeń ćwiczy jednocześnie indywidualne, a więc twórcze, myślenie oraz zdobywa umiejętności samodzielnego uczenia się. Zarazem wytwarzany jest odpowiedni stosunek ucznia do poznawanych treści, a także zostają rozbudzone jego zainteresowania i ulegają wzmocnieniu motywy ucznia się. Niestety może zdarzyć się, iż u ucznia powstanie odraza do prezentowanego tematu, zniechęcenie ćwiczeniami bądź ogólne znudzenie nauką. Nauczyciel, sprawdzając postępy ucznia powinien zwrócić uwagę na realizację szczegółowych zadań i na tej podstawie ocenić poszczególnych uczniów. Szczególnie uwzględnione powinny zostać wszelkie, nawet najdrobniejsze, osiągnięcia edukacyjne ucznia.
Należy zwrócić uwagę na to, iż diagnoza dydaktyczna, którą posługuje się pedagog, nie sprowadza się jedynie do sprawdzania i oceniania poziomu osiągnięć ucznia. Obejmuje ona również wyjaśnienie genezy tego stanu oraz prognozę rozwoju osiągnięć. Daje to możliwość wprowadzenia korekty do procesu nauczania. W przypadku, gdy wyniki okażą się niewystarczające, diagnoza dydaktyczna umożliwia udzielanie uczniom wskazówek dotyczących uzupełniania luk i poprawę błędów w już opanowanych umiejętnościach i wiedzy. Rozważenie następujących elementów sytuacji (warunki uczenia się, programy, metody, wymagania, osiągnięcia poznawcze i motywacyjne) może uzupełnić kontrolę i ocenę diagnostyczną, która będzie sprawiedliwa jedynie wówczas, gdy będzie obiektywna, a nie subiektywna.
Poza scharakteryzowaną powyżej funkcją diagnostyczną, kontrola i ocena szkolna spełnia również, już wspomnianą, funkcję wychowawczą, a dokładniej motywacyjną. Obie funkcje oceny są ze sobą ściśle powiązane, a wręcz uzależnione od siebie. Im wyższa będzie motywacja ucznia do nauki, tym wyższa ocena jego osiągnięć edukacyjnych i odwrotnie. Tak więc funkcja wychowawcza może powodować modyfikację motywacji zewnętrznej, a także tworzenie się motywacji wewnętrznej oraz samooceny.
Wzbudzenie zainteresowania jest niezmiernie ważne w nauczaniu i znajduje się tuż obok umiejętności zrozumiałego przedstawiania treści dydaktycznych, a do tego jest często trudniejsze. Sprawne nauczanie jest w dużej mierze sztuką kierowania uwagi, pobudzania motywacji i wywoływania aktywności poznawczej i umysłowej słuchaczy [Pomykało Wojciech]. Dowodem tego może być szybkość i trafność zapamiętywania wiadomości budzących zainteresowanie albo skłaniających uczniów do samodzielnej aktywności poznawczej. Zatem stosowanie bodźców zwiększających siłę motywacji może mieć ogromne znaczenie w zwiększeniu osiągnięć szkolnych ucznia.
W procesie dydaktycznym ważne jest nie tylko sprawne nauczanie, lecz przede wszystkim umiejętność oceniania i kontrolowania. Pozytywna ocena stanowi dla ucznia zachętę do dalszego uczenia się oraz wzmacnia motywację zarówno zewnętrzną i wewnętrzną. Ocena negatywna może być dla uczącego się ostrzeżeniem. Gdy częstotliwość jej występowania jest bardzo rzadka, wówczas może stanowić również bodziec motywujący do intensywniejszej pracy. W przypadku, gdy jednak ocena negatywna stale się powtarza, może następować wyraźne zniechęcenie do nauki danego przedmiotu, bądź w ogóle do nauki. Może to prowadzić w ostateczności do niepowodzeń szkolnych. Skupienie się na indywidualnej rywalizacji oraz przedkładanie karania nad nagradzanie pociągają za sobą negatywne skutki w sferze motywacyjnej. Poprzez stosowanie kar można wprawdzie wymusić pożądane zachowania, ale tylko chwilowo. Z kolei rywalizacja powoduje efekty motywujące tylko tym uczniom, którzy zwyciężają, natomiast u innych wywołuje lęk lub zniechęcenie.
Niepokój, bezradność bądź bezsilność, to tylko niektóre z objawów lęku pojawiającego się u ucznia przed wystąpieniem publicznym, często w trakcie odpowiedzi ustnej, przed nieżyczliwym nauczycielem, przed niepowodzeniem w nauce, karą lub złą oceną. Tym podobne objawy mogą występować na tle sytuacji szkolnej. Niektórzy nauczyciele formułują swoim uczniom stałe i realistyczne standardy, zachęcają ich do ignorowania porażek i namawiają do tego, aby z ufnością podejmowali się zadań niezależnych i wymagających odpowiedzialności. Inni nauczyciele wysyłają uczniom sygnały całkiem przeciwne i pozostawiają ich z negatywnymi odczuciami zarówno na własny temat jak i na temat swoich możliwości. Tacy nauczyciele zapominają, że przede wszystkim nie powinni zajmować się porównywaniem dzieci i stawiać im wymagań na tej podstawie, ale powinni wyraźnie wskazywać każdemu uczniowi w klasie, że ma on taką samą wartość jak ktokolwiek inny oraz może pochwalić się zaletami i zdolnościami, które można rozwinąć i które mogą pomóc w cieszeniu się pozytywnymi stronami życia i radzeniu sobie z problemami i trudnościami [Kępiński Antoni].
Objawy lękowe wzrastają z wiekiem ucznia i zależą w dużym stopniu od tego w jaki sposób nauczyciel i rodzice ustosunkowują się do jego osiągnięć szkolnych i otrzymywanych ocen. Młodzież obawia się otrzymania negatywnej oceny lub nieotrzymania promocji do klasy następnej, uwagi w dzienniczku, krytycznej uwagi nauczyciela. Lęk narasta przed klasówką, w związku z trudna lekcją, niezrozumiałymi treściami, niektórymi przedmiotami nauczania oraz przed wywołaniem do odpowiedzi i odpytywaniem na lekcji [Strelau Jan]. Konflikty wynikające pomiędzy dzieckiem, a jego prawnymi opiekunami bądź trudna sytuacja rodzinna ucznia stanowią często społeczne źródło lęku, które stopniowo zostaje przeniesione na sytuacje szkolną.
Pomiędzy lękiem a motywacją do uczenia się istnieje pewna zależność. Uczniowie posiadający silną motywację i charakteryzujący się wysokim poziomem lęku osiągają z reguły wyniki gorsze niż uczniowie o tym samym poziomie lęku, ale słabej motywacji. Osoby o wysokim poziomie lęku nie znoszą nacisku, popędzania, a nawet przerywania pracy, gdyż to im ogromnie przeszkadza, gubią się w zagadnieniach i osiągają gorsze wyniki [Strelau Jan]. Podczas odczuwania silnego lęku uczniowie zdobywają wiedzę uboczną, która nie jest związana z tematem i stanowi przeszkodę w skupieniu uwagi na tym, co istotne. Wysoki poziom lęku towarzyszący uczniowi podczas lekcji stanowi nie tylko czynnik dezorganizujący jego pracę, ale również zmusza go do poszukiwania sposobów osłabienia tego lęku. Nasilanie się wspomnianego czynnika afektywnego może powodować w uczniach niechęć i wrogość w stosunku do nauczyciela, odcinanie się od innych uczniów oraz brak zaangażowania w jakiekolwiek pozytywne działanie. Uczniowie mogą być bardziej przejęci własnym niepokojem, niż nauką, co uniemożliwia im obiektywną ocenę faktów, hamuje twórczą działalność i przeszkadza w skutecznym porozumieniu się z nauczycielem [Strelau Jan]. Lęk u jednego ucznia udziela się innym dezorganizując tym samym pracę w całej klasie.
Pośrednią przyczyną pojawiania się tego rodzaju lęku może stanowić kontrola i ocenianie, a co się z tym wiąże, kara i nagroda. Z oceną negatywną wiążą się natychmiastowe nieprzyjemności, jak krytyczne uwagi ze strony nauczyciela i kolegów, poczucie wstydu lub bezradności. Ocena powoduje również swoje dalsze przykrości, takie jak nieprzyjemne uwagi rodziców albo utratę drobnych przyjemności.
Kara będzie spełniała swoje funkcje wówczas, gdy nauczyciel będzie brać pod uwagę całość sytuacji, w której miało miejsce negatywne zachowanie. Konieczne jest również przewidywanie konsekwencji karania oraz udzielenie uczniowi wskazówek, jak powinien zmodyfikować swoje zachowanie. Aby ocena negatywna zmobilizowała ucznia do bardziej wytężonej pracy, powinna zostać zaakceptowana zarówno przez niego, zespół klasowy i rodziców. Na ogół taka ocena uważana jest za wystawianą niesprawiedliwie, a takie przekonanie rodzi sprzeciw, bunt i agresywne zachowanie. Akceptacja proponowanej przez nauczyciela oceny będzie możliwa jedynie wówczas, gdy w miarę precyzyjnie określać będzie wiedzę i umiejętności ucznia. Dlatego też nauczyciele stawiają uczniom mało uzdolnionym łatwiejsze pytania, by również oni odczuli sukces i wytrwali w pilności w zdobywaniu nowych wiadomości i umiejętności [Pomykało Wojciech]. Równie ważny jest sposób zakomunikowania oceny uczniowi, który powinien wesprzeć jego rozwój, a nie hamować. Niezmiernie ważne jest odpowiednie skomentowanie wystawianej oceny oraz wskazanie uczniowi sposobu uzyskania lepszej oceny lub bardziej precyzyjnego wykonania zadania. Zachęcanie ucznia do pracy nad sobą oraz częste chwalenie mogą zredukować lęk przed oceną. Należy przy tym pamiętać, aby nagroda była jedynie środkiem do celu, a nie tylko bodźcem do działania.
Inny rodzaj trudności związanych z nauczaniem wywołują zahamowania psychiczne uczących się. Obowiązkiem nauczyciela jest wówczas opanowanie się w czasie oceniania uczniów oraz wykazanie maksymalnej cierpliwości, ponieważ denerwowanie się i stosowanie ironii w stosunku do ucznia hamują jego umysł. Na ograniczenie tego typu trudności ma wpływ stworzenie podczas zajęć przyjaznej atmosfery. Uruchamianie refleksji nad działaniami, osiągnięciami i możliwościami zmiany w sposobie wykonywania czynności, dostarczanie informacji zwrotnych oraz wymaganie jasno sprecyzowanych kryteriów działania, może stanowić o efektywnym ocenianiu.
Jedną z dwóch kategorii ocen szkolnych stanowi ocena wspierająca, która stymuluje rozwój intelektualny ucznia, a za swoje podstawowe kryteria stawia opracowanie instrukcji postępowania dla ucznia oraz sformułowanie oceny w sposób przyjazny. Głównym zadaniem oceniania wspierającego jest kontrola osiągnięć uczniów, a nie ich niedostatków. Wówczas uczeń z zupełnie innym nastawieniem przyjmie krytykę, kiedy na początek usłyszy o zaletach swojego postępowania lub wykonywanego zadania. Nauczyciel powinien zatem starać się zwrócić uwagę na chęci ucznia i jego wysiłek włożony w pracę i tym samym uzasadnić wiarę w możliwości ucznia.
Ocenę wspierającą korzystnie należałoby wyrazić w sposób słowny lub opisowy. Ocena słowna jest bardzo istotna dla ucznia, ponieważ otrzymuje on informację o swojej pracy na bieżąco i stanowi pewnego rodzaju mobilizację ucznia do przemyśleń na temat swojej nauki. Z kolei ocena opisowa zwiększa psychiczne bezpieczeństwo dziecka, a nawet najdrobniejszy wysiłek ucznia zostaje zauważony i doceniony, co zwiększa jego samoocenę. Ocena ta umożliwia szybkie określenie np. skali niepowodzeń dziecka oraz likwidację ich przyczyn, poprzez całościową analizę zarówno intelektualnego, jak też emocjonalnego rozwoju ucznia.
Istotną kwestią w posługiwaniu się oceną opisową jest znajomość celów kształcenia, z którymi są powiązane cele oceniania, właściwości psychiczne i fizyczne ucznia. Ważne jest uświadomienie sobie, co oceniać, po co, kogo, za co, na jakiej podstawie, kiedy i jak. W czasie oceny należy patrzeć na dziecko pod różnym kątem, nie można traktować ucznia tu i teraz, trzeba znać jego kształtującą się osobowość, znać jego predyspozycje, a także środowisko, w którym żyje. Jeśli wiemy więcej o dziecku, ocena nauczyciela wobec ucznia jest bardziej adekwatna, sprawiedliwa, dająca możliwości korzystnych zmian [Czarnecki Marek].
Ocenianie, które spełnia wymienione powyżej funkcje, nie stanowi jedynie procesu wartościowania i osądzania aktywności uczniów oraz ich wiedzy i umiejętności. Proces ten staje się metodą opisywania i planowania optymalnej drogi rozwoju każdego ucznia pod różnym kątem. Istotną rolę odgrywa tutaj stopniowe przygotowanie uczniów do samodzielnego oceniania efektów swojej pracy. Jest to związane z wykorzystaniem idei Janusza Korczaka [Kwieciński Zbigniew, Śliwerski Bogusław] o prawie dziecka dla niewiedzy, niepowodzeń, błędu i uczeniu się na błędach. Efektywna dydaktyka wiąże się z umożliwianiem uczniom rozwijanie umiejętności samokontroli.
Zespół sądów i opinii, jakie jednostka odnosi do własnej osoby, dotyczy jej właściwości fizycznych, psychicznych i społecznych. Uczeń, ocenia siebie i swoje właściwości głównie z punktu widzenia zaspokojenia własnych potrzeb albo spełnienia wymagań stawianych przez otoczenie. Znaczenie samooceny dla zachowania się jednostki jest widoczne również w tym, iż na jej gruncie powstaje wiara w swoją osobę i swoje możliwości. "Istnienie wiary w siebie łączy się z pozytywna i raczej wysoką oceną swoich sił i możliwości, a postępowanie człowieka w tym przypadku będzie wyrazem jego przeświadczeni o posiadanych zdolnościach i umiejętnościach. Brak wiary w swoje możliwości i umiejętności jest następstwem niedoceniania siebie.
Umiejętna analiza własnych poczynionych postępów oraz osiągnięć ma ogromny wpływ na wzmocnienie wewnętrznej motywacji uczenia się. Ten rodzaj oceniania można sukcesywnie stosować po lekcjach z wykorzystaniem metod aktywizujących lub zabaw i gier dydaktycznych. Stwarzanie różnorodnych sytuacji dydaktycznych, w których uczniowie przejmują częściową odpowiedzialność za własną naukę może być dodatkowym bodźcem do pracy. Samoocena ucznia powinna rozpoczynać się z inicjatywy nauczyciela oraz przy jego wsparciu. Aby miała ona autentyczną wartość dla uczącego się, powinna być dokonana przez niego samego. Nie należy samooceny sprowadzać tylko do konkretnych zajęć dydaktycznych albo przedmiotu. Aby była skuteczna, należy przeprowadzać ją na różnych płaszczyznach i w różnym czasie, na bieżąco i okresowo.
Powyższy sposób oceniania i kontrolowania pracy uczniów nie oznacza wcale, że nauczyciel nie powinien stosować krytyki na swoich zajęciach lub skłaniać podopiecznych do wzmożonej pracy. Wręcz przeciwnie, nauczyciel powinien możliwie często udzielać pomocy dziecku w osiągnięciu jego potencjału. Jednak czynność ta powinna być wykonywana w taki sposób, aby przy tym chronić samoocenę dziecka i przydzielać mu zadania adekwatne do kompetencji. Wiąże się to ze zwracaniem uwagi raczej na sukcesy niż porażki danego ucznia oraz udzielaniu pomocy w zrozumieniu i naprawieniu błędów. Uważne traktowanie słów krytyki oraz upewnianie się, że słowa te są skierowane do ich pracy, a nie do nich samych, są niezbędnym elementem efektywnej komunikacji. Słowne i czynne podkreślanie przez nauczyciela na każdym kroku, że każde dziecko może liczyć na szacunek, zainteresowanie oraz pomoc, dodatkowo zwiększa wiarę w swoje możliwości.
Tak więc, dobre ocenianie to takie, które daje dziecku informację o tym, nad czym musi popracować, jak daleko jest na drodze do osiągnięcia celu; uwzględnia możliwości dziecka; bierze pod uwagę wkład pracy dziecka, jego wysiłek włożony w wykonanie jakiegoś zadania; nie etykietuje dzieci; zachęca do dalszej pracy, uświadamia, że wysiłek się opłaca; nie pełni funkcji kary czy nagrody; nie zawiera krytyki osoby; uwzględnia postęp, jaki dokonał się w dziecku [Moroz Danuta].
Opracowanie na podstawie:
1. Czarnecki Marek: "Ocenianie słowne i opisowe"; Edukacja i Dialog Nr 4/2003
2. Kępiński Antoni: "Lęk"; Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1977
3. Kwieciński Zbigniew, Śliwerski Bogusław (red.): "Pedagogika 1. Podręcznik akademicki"; PWN, Warszawa 2004
4. Moroz Danuta: "Ocenianie opisowe - dobre czy złe?"; Edukacja i Dialog Nr 5/2000
5. Pomykało Wojciech (red.): "Encyklopedia pedagogiczna"; Fundacja Innowacja, Warszawa 1993
6. Strelau Jan (red.): "Podstawy psychologii dla nauczycieli"; PWN, Warszawa 1975
mgr Karolina Walczykowska |
