Jak można rozumieć pojęcie sprawiedliwości społecznej?
Małgorzata Marczak SCENARIUSZ LEKCJI ETYKI W III KLASIE LICEUM Temat lekcji: Jak można rozumieć pojęcie sprawiedliwości społecznej? Cele W czasie zajęć uczniowie:
- Dowiadują się, że istnieją różne koncepcje sprawiedliwości społecznej,
- Uczą się je nazywać i rozpoznawać,
- Powinni zrozumieć, że nie ma jednej, uniwersalnej definicji sprawiedliwości społecznej, * Mogą sprawdzić, czy dostatecznie opanowali nowy materiał.
Środki dydaktyczne 1. Tekst "Jak można rozumieć pojęcie sprawiedliwości społecznej?" 2. Zestaw tekstów "Koncepcje sprawiedliwości społecznej" wg Chaima Perelmana. Metody:
- wykład
- analiza tekstu
- praca w grupach
Czas lekcji: 90 minut Przebieg zajęć 1 . Nauczyciel podaje temat lekcji i przedstawia krótkie wprowadzenie do tematu na podstawie tekstu źródłowego nr 1 (5 minut), 2. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy liczące po 6 osób (osoby w zespole oznacza symbolami: A, B, C, D, E, F), uczniowie o symbolu A otrzymują tekst pomocniczy nr 2A, uczniowie B-2B, uczniowie C2C, itd. 3. Uczniowie zapoznają się z tekstami tak, aby móc później zreferować ich treść pozostałym członkom swojego zespołu (5 minut), 4. Uczniowie kolejno referują kolegom w zespole to, czego dowiedzieli się ze swoich tekstów tak, aby ich koledzy nauczyli się tej partii materiału - nauczyciel uprzedza uczniów, że po tym etapie pracy odbędzie się test sprawdzający jak opanowali nowy materiał. (6 razy 4 minuty = 24 minuty). Należy go wcześniej przygotować. 5.'1Jczniowie rozwiązują test sprawdzający (6 minut). 6. Nauczyciel podsumowuje lekcję zwracając uwagę, że nie ma jednej, uniwersalnej definicji sprawiedliwości społecznej, a stwierdzenie, która z nich jest lepsza, czy gorsza będzie zawsze dyskusyjne. Można tu także przeprowadzić głosowanie, ilu uczniów jest zwolennikami poszczególnych koncepcji sprawiedliwości społecznej (przed ostatecznymi wnioskami). (5 minut). Pojęcia i terminy: sprawiedliwość społeczna, sprawiedliwe prawd MATERIAŁY ROMOCNICZE Materiał pomocniczy nr 1 Jak można rozumieć pojęcie sprawiedliwości społecznej? "(...) klasycy wyraziliby swoja podstawową ideę mówiąc, że jedynym zadaniem etyki jest nauczać, co należy robić w imię sprawiedliwości, a czego w imię sprawiedliwości należy się wyrzekać. Powiedzieliby także, iż rozum powinien nas nauczyć odróżniania tego, co sprawiedliwe, od tego, co niesprawiedliwe, a to właśnie stanowi całą wiedzę dobra i zła. Tak więc sprawiedliwość, która z jednej strony jest jedną z wielu cnót, z drugiej strony ogarnia całą moralność"1. Wzięta w tym drugim znaczeniu sprawiedliwość równoważy wszystkie inne wartości. Pereat mundus, fiat justitia. *) Dla Proudhona "sprawiedliwość pod różnymi nazwami rządzi światem, przyrodą i ludzkością, nauką i świadomością, logiką i moralnością, ekonomią polityczną, polityką, historią, literaturą i sztuką. Sprawiedliwość jest tym, co jest najbardziej pierwotne w duszy ludzkiej, najbardziej podstawowe w społeczeństwie; jest najświętszym z pojęć, tym, czego masy domagają się obecnie z największym żarem. To istota wszystkich religii, a zarazem forma rozumu, tajemny przedmiot wiary,. a zarazem początek, środek i ostateczny cel wiedzy. Cóż można sobie wyobrazić bardziej powszechnego, mocniejszego, pełniejszego od Sprawiedliwości?"2 Ważne to dla nas i pożyteczne, byśmy mogli scharakteryzować poglądy społeczne, które głosimy jako sprawiedliwe. Wszystkie rewolucje, wszystkie wojny, wszystkie przewroty dokonywały się zawsze w imię Sprawiedliwości. I - rzecz dziwna - zarówno zwolennicy nowego porządku rzeczy, jak i obrońcy dawnego, gorąco pragną zawsze panowania Sprawiedliwości. A kiedy jakiś głos neutralny mówi o konieczności sprawiedliwego pokoju, wszystkie państwa wojujące przyznają mu rację i każde z nich twierdzi, że sprawiedliwy pokój może nastąpić tylko po unicestwieniu jego przeciwnika. Zauważamy, że w tych sprzecznych twierdzeniach może nie być żadnego skłamania. Każdy z antagonistów może być szczery i uważać, że tylko on walczy w imię sprawiedliwości. I nikt się nie myli, bo każdy mówi o innej sprawiedliwości. "Pojęcie moralne - powiada E. Dupreel- nie odpowiada ani rzeczy, którą wystarczy obserwować, by sprawdzić to, co się twierdzi, ani dowodowi, wobec którego trzeba ustąpić, ale pewnej umownej definicji. Toteż kiedy jeden ?przeciwników rozpoczął ofensywę ukazując po swojej stronie pozory Sprawiedliwości, druga strona skłania się do takiej definicji sprawiedliwości, która odpowiada jej sprawie"3 Każdy będzie bronił koncepcji sprawiedliwości, która przyznaje mu rację i podważa pozycję przeciwnika. A jeśli przypomnimy sobie, że od tysięcy lat wszyscy antagoniści we wszystkich konfliktach publicznych i prywatnych, wojnach, rewolucjach, procesach sądowych, sporach pieniężnych głoszą zawsze i usiłują dowieść, że sprawiedliwość jest po ich stronie, że wszyscy domagają się zawsze sprawiedliwości, uciekając się do jakiegokolwiek arbitrażu, zdamy sobie natychmiast sprawę z nieprawdopodobnej mnogości znaczeń, jakie się nadaje temu pojęciu, i z niezwykłego zamieszania wywołującego przez jego używanie. 1 E.Dupreel, Traite de Morale, Bruksela 1932, Ul, str. 483. 2 Proudhon, De laJustice dans la Revolution et dans l'Eglise, nowe wyd., Bruksela 1868, str. 44. 3 Traite de Morale, Ul, str. 484. Materiał pomocniczy nr 2 (A, B, C, D, E, F) Źródło: Chaim Perelman "O sprawiedliwości" PWN Warszawa 1959 r Daremnie usiłowalibyśmy wymienić wszystkie możliwe znaczenia pojęcia sprawiedliwości. Podajmy jednak kilka przykładów odpowiadających najpowszechniejszym koncepcjom sprawiedliwości, a zobaczymy natychmiast, że są nie do pogodzenia. Sprecyzujmy znaczenie każdej z tych koncepcji.
- Każdemu to samo Zgodnie z tą koncepcją wszystkie istoty, które się bierze pod uwagę, powinny być traktowane jednakowo, niezależnie od właściwości szczególnych, którymi się różnią. Młody czy stary, chory czy zdrowy, bogaty czy biedny, cnotliwy czy występny, szlachetnie urodzony czy człowiek z gminu, biały czy czarny, winowajca czy niewinny, wszyscy mają być w imię sprawiedliwości traktowani jednakowo, bez żadnej różnicy, bez żadnego odróżnienia. W sztuce ludowej istota doskonale sprawiedliwa to śmierć, której ciosy godzą we wszystkich ludzi i która nie ma względów dla żadnego z ich przywilejów.
- Każdemu według jego zasług Oto koncepcja sprawiedliwości, która żąda już nie równości wszystkich, ale traktowania zależnego od pewnej własności immanentnej - zasługi danej osoby. Jak określić tę zasługę? Jaką wspólną marę znaleźć między zasługami i brakiem zasług różnych istot? I czy jest w ogóle taka wspólna miara? Jakie są kryteria, które należy uwzględnić, chcąc określić zasługę człowieka? czy trzeba brać pod uwagę rezultat jego działalności, jego intencje, poświęcenie, jakie poniósł, i w jakim stopniu? Zazwyczaj nie tylko nie daje się odpowiedzi na wszystkie te pytania, ale nikt w ogóle ich nie stawia. Źycie pozagrobowe, raj i piekło to sprawiedliwa nagroda albo sprawiedliwa kara za życie ziemskie. Tylko wewnętrzna wartość moralna jednostki będzie kryterium dla sędziego, ślepego na wszystkie inne względy.
- Każdemu według jego dzieł Ta koncepcja sprawiedliwości żąda także nie jednakowego traktowania, ale traktowania proporcjonalnego. Tylko w tym wypadku kryterium nie jest już moralne, nie bierze bowiem pod uwagę ani intencji, ani poświęcenia człowieka, ale jedynie wynik jego działalności. Kryterium, które nie stawia żadnych wymagań osobie działającej, zadowala nas mniej z punktu widzenia moralnego, ale jest znacznie łatwiejsze do zastosowania w praktyce. Zamiast tworzyć ideał prawie nieosiągalny ta formuła sprawiedliwości pozwala w większości wypadków brać pod uwagę tylko czynniki, które można obliczyć, zważyć albo wymierzyć. na tej właśnie koncepcji, która dopuszcza zresztą wiele wariantów, opiera się np. wymiar wynagrodzenia robotnikom od godziny albo od sztuki czy wyniki egzaminów i konkursów; z pominięciem dokonanych wysiłków bierze się pod uwagę tylko rezultat - odpowiedź egzaminowanego czy pracę wykonaną przez osobę zainteresowaną. D. Każdemu według jego potrzeb Ta formuła sprawiedliwości, zamiast brać pod uwagę zasługi człowieka albo wyniki jego pracy, usiłuje przede wszystkim zmniejszyć cierpienia, jakie mu sprawia niemożność zaspokojenia jego podstawowych potrzeb. Z tego właśnie względu ta formuła sprawiedliwości zbliża się najbardziej do naszej koncepcji miłosierdzia. Formuła ta - rzecz jasna - jest możliwa do zastosowania w społeczeństwo tylko wówczas, kiedy się opiera na formalnych kryteriach potrzeb każdego; rozbieżność między kryteriami prowadzi do różnych wariantów formuły. Tak więc będzie się brało pod uwagę pewne minimum życiowe, które należy zapewnić każdemu człowiekowi, jego sytuację rodzinną, gorsze lub lepsze zdrowie, opiekę, jakiej wymaga jego młody albo podeszły wiek itp. Ta właśnie formuła sprawiedliwości, opanowując coraz bardziej nowoczesne prawdopodobieństwo socjalne, doprowadziła do upadku ekonomii liberalnej, w której praca, traktowana jako towar, podlega fluktuacjom zgodnie z prawem podaży i popytu. Opieka nad pracą i pracownikiem, wszystkie ustawy dotyczące najniższego wynagrodzenia, godzin pracy, ubezpieczeń na wypadek bezrobocia, choroby i starości, dodatki rodzinne itd., wszystko to wynika z dążności zapewnienia każdej istocie ludzkiej możliwości zaspokojenia najważniejszych potrzeb.
- Każdemu według jego pozycji Oto arystokratyczna formuła sprawiedliwości. W myśl jej traktuje się ludzi nie na podstawie kryteriów właściwych jednostce, ale zależnie od przynależności jej do tej czy innej określonej kategorii ludzi. Quod licet Jovi non licet bovi - głosi stare przysłowie łacińskie. Te same normy sprawiedliwości nie stosują się do istot należących do nazbyt różnych kategorii. Tak więc formuła "każdemu według pozycji" różni się od innych formuł sprawiedliwości tym, że nie jest powszechna, ale dzieli ludzi na różne kategorie, które mają być traktowane w odmienny sposób. W starożytności inaczej traktowano obywateli państwa i cudzoziemców, ludzi wolnych i niewolników; na początku średniowiecza inaczej traktowano panów frankońskich i autochtonów galo-romańskich; później wprowadzono podział społeczeństwa na szlachtę, mieszczaństwo, duchowieństwo i chłopów przywiązanych do roli. Obecnie odmiennie traktuje się w koloniach białych i czarnych; w wojsku inny regulamin obowiązuje oficerów, a inny podoficerów i żołnierzy. Znane są różnice oparte na kryteriach rasy, religii, majątku itd., itd. Cecha stanowiąca kryterium ma charakter społeczny i jest najczęściej dziedziczna, a więc niezależna od woli jednostki. Uważamy tę formułę sprawiedliwości za arystokratyczną, bo głoszą ją zawsze i zaciekle jej bronią ci, którzy z niej korzystają. Przedstawiając osoby należące do pewnej kategorii jako wyjątkowe, domagają się dla nich przywilejów albo je narzucają. A żądanie to bywa zazwyczaj poparte siłą - czy to siłą zbrojną, czy też przewagą, jaką ma większość nad bezbronną mniejszością.
- Każdemu według tego, co przyznaje mu prawo Ta formuła jest parafrazą słynnego cuique suum Rzymian. Jeśli być sprawiedliwym, to przyznawać każdemu to, co mu się należy, trzeba - by nie wpaść w błędne koło - móc określić, co się należy każdemu człowiekowi. Jeśli nadamy wyrażeniu "co się należy każdemu człowiekowi" sens prawny, dojdziemy do wniosku, że być sprawiedliwym to przyznawać każdemu człowiekowi to, co mu przyznaje prawo. Koncepcja ta pozwala nam powiedzieć, że sędzia jest sprawiedliwy, tzn. nieskazitelny, kiedy w tych samych sytuacjach stosuje te same prawa (in paribus causis paria jura). Być sprawiedliwym to stosować prawa danego kraju. Ta koncepcja sprawiedliwości, w przeciwieństwie do wszystkich poprzednich, nie ocenia prawa pozytywnego, ale zadowala się jego stosowaniem. Formuła ta - rzecz jasna - dopuszcza w praktyce tyle wariantów, ile jest różnych prawodawstw. Każdy system prawny dopuszcza sprawiedliwość odnoszącą się do tego systemu. To, co jest sprawiedliwe według jednego prawodawstwa, może nie być sprawiedliwe według innego: być sprawiedliwym bowiem to stosować, a być niesprawiedliwym to łamać w praktyce normy określonego systemu prawnego.
Jak można rozumieć pojęcie sprawiedliwości społecznej? Cele W czasie zajęć uczniowie:
- Dowiadują się, że istnieją różne koncepcje sprawiedliwości społecznej,
- Uczą się je nazywać i rozpoznawać,
- Powinni zrozumieć, że nie ma jednej, uniwersalnej definicji sprawiedliwości społecznej,
- Mogą sprawdzić, czy dostatecznie opanowali nowy materiał.
Środki dydaktyczne 1. Tekst "Jak można rozumieć pojęcie sprawiedliwości społecznej?" 2. Zestaw tekstów "Koncepcje sprawiedliwości społecznej" wg Cha ima Perelmana. Przebieg zajęć 1. Nauczyciel podaje temat lekcji i przedstawia krótkie wprowadzenie do tematu na podstawie tekstu źródłowego nr 1 (5 minut), 2. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy liczące po 6 osób (osoby w zespole oznacza symbolami: A, B, C, D, E, F), uczniowie o symbolu A otrzymują tekst pomocniczy nr 2A, uczniowie B-28, uczniowie C2C, itd. 3. Uczniowie zapoznają się z tekstami tak, aby móc później zreferować ich treść pozostałym członkom swojego zespołu (5 minut), 4. Uczniowie kolejno referują kolegom w zespole to, czego dowiedzieli się ze swoich tekstów tak, aby ich koledzy nauczyli się tej partii materiału - nauczyciel uprzedza uczniów, że po tym etapie pracy odbędzie się test sprawdzający jak opanowali nowy materiał. (6 razy 4 minuty = 24 minuty). Należy go wcześniej przygotować. 5. Uczniowie rozwiązują test sprawdzający (6 minut). 6. Nauczyciel podsumowuje lekcję zwracając uwagę, że nie ma jednej, uniwersalnej definicji sprawiedliwości społecznej, a stwierdzenie, która z nich jest lepsza, czy gorsza będzie zawsze dyskusyjne. Można tu także przeprowadzić głosowanie, ilu uczniów jest zwolennikami poszczególnych koncepcji sprawiedliwości społecznej (przed ostatecznymi wnioskami). (5 minut). |
