www.szkolnictwo.pl

Przedstawiam zastosowanie wybranych metod nauczania w kształceniu zawodowym osób niewidomych lub słabowidzących w szkole ogrodniczej. Metody te mają ułatwić w dużej mierze osobie z dysfunkcją wzroku przyswojenie i zapamiętanie zdobytych wiadomości.Posłużenie się odpowiednią metodą nauczania wymaga wyboru i zastosowania właściwych środków dydaktycznych i przestrzegania odpowiednich zasad nauczania.

 

Aldona Nowicka

METODY NAUCZANIA PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH OSÓB NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH (SZKOŁA OGRODNICZA)

     Współczesne kształcenie zawodowe przywiązuje dużą wagę do kształtowania takich cech osobowości jak: punktualność, dokładność, systematyczność, pilność oraz umiejętność współdziałania. Zasady te obowiązują zarówno osoby widzące jak niewidome czy słabowidzące. Ale, aby nauczyciel mógł dobrze wspomagać rozwój dziecka niewidomego lub niedowidzącego, a nie tylko uczyć, musi znać możliwości swoich uczniów i umiejętnie stawiać im wymagania. Dlatego, nauczyciel zmuszony jest do zdobycia odpowiedniej wiedzy specjalistycznej i właściwych pomocy dydaktycznych.

     Nauczycielowi nie powinny być obce cele kształcenia zawodowego oraz pojęcia związane z nauczaniem, takie jak dydaktyka czy metodyka.

Cele kształcenia zawodowego:

• kształcenie cech kierunkowych osobowości człowieka (postaw, przekonań, wartości, innych)
• rozwijanie cech instrumentalnych (opanowanie wiedzy, umiejętności, nawyków), warunkujących należyte przygotowanie do zawodu, jak też rozwijanie uzdolnień motywacji, zainteresowań, sprawności (Francuz, 1996, Okoń, 1995)

DYDAKTYKA SZCZEGÓŁOWA, czyli metodyka nauczania poszczególnych przedmiotów.

METODYKA NAUCZANIA – jest nauką zajmującą się zagadnieniami przebiegu procesu nauczania – uczenia się określonego przedmiotu, grupy przedmiotów lub nauczania w jakimś typie szkoły (np. szkoła ogrodnicza).

Metodyka zajmuje się w szczególności:

• celami nauczania
• treściami nauczania
• metodami nauczania
• stosowaniem zasad nauczania
• stosowaniem środków dydaktycznych

      Przekazywanie różnych treści wymaga stosowania zróżnicowanych metod nauczania, skutecznych i pomocnych w opanowaniu materiału a przede wszystkim zapewniających osiągnięcie założonych przez nauczyciela celów nauczania.

     Posłużenie się odpowiednią metodą nauczania wymaga wyboru i zastosowania właściwych środków dydaktycznych i przestrzegania odpowiednich zasad nauczania.

Kryterium wyboru metody nauczania stanowią najczęściej:

• charakter treści, które należy przekazać i które uczniowie powinni opanować
• wiek uczniów

      Dla osiągnięcia założonych celów kształcenia konieczne jest opracowanie odpowiednich treści kształcenia. Na treści kształcenia składa się zasób faktów, pojęć, prawidłowych związków i teorii przekazywanych przez nauczycieli oraz opanowywanych przez uczniów w procesie kształcenia ogrodniczego.

     Nauczyciel przedmiotów ogólnych jak i przedmiotów zawodowych w szkole ogrodniczej powinien dowiedzieć się jak najwięcej o:

• dysfunkcji danego ucznia (etiologia)
• jego psychofizycznych i percepcyjnych możliwościach, pozwalających mu na naukę danego przedmiotu
• możliwościach i potrzebach edukacyjnych ucznia w zakresie przedmiotów zawodowych
• warunkach domowych ucznia (Jakubowski, 2001)

A także powinien określić i poznać:

• cele kształcenia i wychowania określone dla danego kierunku i poziomu kształcenia
• bazę materialno – dydaktyczna (np. szklarnia) (Kołowski, 1985)

     Aby odnieść sukces w pracy nauczyciela ale i również wyposażyć uczniów w usystematyzowaną, trwałą i operatywną wiedzę konieczne jest przestrzeganie i stosowanie zasad nauczania w kształceniu teoretycznym i praktycznym.

ZASADY NAUCZANIA – to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im naukowy pogląd na świat i wdrażać do samokształcenia (Kupisiewicz, 1984)

Nowacki (1972) w dydaktyce rolniczej proponuje następujące zasady nauczania:

1. zasada świadomej aktywności
2. zasada wiązania teorii z praktyką
3. zasada poglądowości
4. zasada przystępności
5. zasada systematyczności
6. zasada trwałości wiedzy i umiejętności
7. zasada indywidualizacji i zespołowości

1. Zasada świadomej aktywności. Przez aktywność ucznia w procesie nauczania (uczenia się) rozumie się jego współudział w zdobywaniu wiadomości i umiejętności, samodzielne dochodzenie do nowych pojęć i uogólnień, rozwiązywanie problemów.
   
   Do sposobów aktywizowania uczniów należą:
   • poprawna organizacja procesu kształcenia
   • wdrażanie uczniów do odpowiedzialności z podejmowane prace i zadania (szczególnie w kształceniu praktycznym)
   • systematyczna kontrola wiadomości i umiejętności
   • zadawanie przemyślanych (problemowych) zadań domowych
2. Zasada wiązania teorii z praktyką – służy ona głównie przygotowaniu młodzieży do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych. Szczególny związek teorii z praktyką występuje w trakcie praktycznej nauki zawodu i praktyk zawodowych.
3. Zasada poglądowości – polega na kojarzeniu wypowiadanych słów z przedmiotami, procesami i zjawiskami, co pozwala na kształtowanie pojęć, uogólnień i praw naukowych. Przestrzeganie tej zasady polega głównie na stosowaniu środków dydaktycznych, które pozwalają zobrazować omawiane zagadnienia oraz włączyć do poznawania większą liczbę zmysłów.
4. Zasada przystępności wg Świrskiej-Kalinowskiej (1990) – polega na doborze sposobu ujęcia treści, środków i metod nauczania do poziomu rozwoju umysłowego uczniów, do ich doświadczeń życiowych i możliwości opanowania przez nich materiału nauczania.
   
   W myśl tej zasady należy tak kierować pracą uczniów, aby poznanie nowej rzeczywistości przebiegało:
   • od rzeczy łatwiejszych do trudniejszych
   • od faktów bardziej znanych do mniej znanych
   • od faktów jednostkowych do uogólnień
   Zasadę tę realizuje się także przez właściwy wybór metod nauczania i dostosowanie ich do możliwości percepcyjnych uczniów.
5. Zasada systematyczności – np. w zajęciach praktycznych –ważne jest wdrażanie uczniów do przemyślanego, planowanego i logicznie uzasadnionego organizowania pracy.
6. Zasada trwałości wiedzy i umiejętności – ważne jest tu wskazywanie na możliwości wykorzystania wiadomości teoretycznych w praktyce a w czasie zajęć praktycznych takie organizowanie zajęć, aby uczniowie widzieli sens i potrzebę ich opanowania.
7. Zasada indywidualizacji i zespołowości – zasad ta wskazuje na specyfikę zawodu rolnika, który głównie pracuje indywidualnie, będą często jednocześnie kierownikiem i pracownikiem małego gospodarstwa, fermy czy sadu. Ale rolnik pracować musi również zespołowo (współpraca z sąsiadami, służbą rolną i instytucjami rolniczymi).

ZASTOSOWANIE WYBRANYCH METOD NAUCZANIA W KSZTAŁCENIU ZAWODOWYM (SZKOŁA OGRODNICZA)

Najczęstszymi metodami pracy nauczyciela są:

• pogadanka
• pokaz (demonstracja dotykowa)
• werbalny opis przedmiotów i zjawisk
• wycieczki terenowe (aktywizacja zmysłu słuchu, węchu, dotyku czy smaku)
• dodatkowe słowne wyjaśnianie
• opis
• praca z książką
• instruktaż
• ćwiczenie

POGADANKA – metoda stosowana najczęściej w zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem nauczania. Powinna być ona prowadzona w taki sposób, by umożliwić pobudzenie uczniów do myślenia i samodzielnej pracy. Metoda ta polega na zadawaniu uczniom pytań, odpowiednio sformułowanych, w celu uzyskania odpowiedzi wynikających z procesu myślowego uczniów, opartego o wcześniej opanowane wiadomości i posiadane doświadczenie. Pogadanka uaktywnia uczniów i rozwija ich uwagę, myślenie i umiejętności wypowiadania się.

POKAZ –polega na demonstrowaniu uczniom produktów, procesów, roślin i zjawisk przy jednoczesnym umiejętnym kierowaniu ich uwagi na istotne cechy i właściwości oglądanego lub dotykanego przedmiotu lub zjawiska.
      Największą wartość dydaktyczną ma pokaz, którego przedmiotem są naturalne okazy, zjawiska występujące w naturalnym środowisku (lekcje przeprowadzone w ogrodzie botanicznym, szkolnym lub szklarni). Jeśli tych warunków nie da się spełnić np. ze względu na sezon wegetacyjny lub niepogodę, pokaz można przeprowadzić w warunkach sztucznych w klasie lub pracowni (np. przy pomocy komputera, projektora i użycia programu graficznego Power Point).
       Aby dobrze poprowadzić lekcję metodą pokazu, istotne jest, by:

• uczniowie wiedzieli, co mają obserwować
• uczniowie muszą mieć zapewnione dobrze warunki obserwacji
• usiłować włączać większą liczbę zmysłów, aby uczeń poznawał nową rzeczywistość nie tylko zmysłem wzroku lub dotyku lecz także słuchu, czy powonienia
• uczniowie w trakcie pokazu muszą mieć zapewnione warunki bezpieczeństwa

OPIS, który wiąże się ze słownym i obrazowym przedstawieniem przedmiotów, okazów, procesów i zjawisk. Warunkiem dobrego opisu jest zwięzłość, logiczność i wyrazistość (podkreślanie spraw najważniejszych). Opis najczęściej stosujemy równocześnie z pokazem.

PRACA Z KSIĄŻKĄ, czyli rozwijanie umiejętności samodzielnej pracy i samodzielnego uczenia się. Ważna umiejętnością, jaką winni osiągnąć uczniowie szkół ogrodniczych jest umiejętność samodzielnego wyszukiwania źródeł wiedzy oraz opracowywania referatów np.. dotyczących zastosowania roślin leczniczych.

INSTRUKTAŻ –(metoda towarzysząca pokazowi i ćwiczeniom) – jest to wyjaśnienie pokazywanych czynności, by uczniowie rozumieli ich znaczenie lub sposób wykonania.
Rozróżnia się instruktaż:

• wstępny – poprzedzający rozpoczęcie zajęć (wprowadzenie uczniów w czynności, które mają nastąpić), np. jak należy pikować rośliny, jak prawidłowo posługiwać się poszczególnymi narzędziami
• bieżący – ma na celu natychmiastowe usuwanie zauważonych usterek wykonawstwa. Zazwyczaj prowadzony jest indywidualnie i odnosi się do pracy jednego ucznia. Może też być prowadzony zespołowo
• końcowy – prowadzony w miejscu wykonywania prac przez uczniów, bo wtedy istnieje możliwość wskazania, co wykonano poprawnie, co zawiera błędy i na czym one polegały

ĆWICZENIE, czyli wielokrotne powtarzanie poprawnie wykonanych czynności, służące kształtowaniu i utrwalaniu umiejętności oraz podwyższaniu sprawności wykonywania danej czynności. Ćwiczenie stosujemy zarówno w zakresie teoretycznym (wykonywanie rysunków, szkiców np. projekty ogrodów) jak i praktycznym (zajęcia praktyczne).

ZNACZENIE ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH W KSZTAŁCENIU ZAWODOWYM

      W pracy nauczyciela dla prawidłowego przekazu wiadomości niezbędne są różnego rodzaju środki dydaktyczne.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE to wszelkiego rodzaju przedmioty dostarczające bodźców zmysłowych, oddziałujące głownie na wzrok a w przypadku osób niedowidzących lub niewidomych na słuch, dotyk, smak, powonienie. Środki dydaktyczne mają na celu ułatwienie uczniom bezpośrednie i pośrednie poznanie rzeczywistości (Nowakowski, 1997).

       W procesie nauczania środki dydaktyczne pełnią następujące funkcje:

• służą bezpośredniemu poznawaniu przez uczniów określonych fragmentów rzeczywistości (funkcja poznawcza)
• są narzędziem rozwijania zdolności poznawczych (funkcje kształcące)
• stanowią istotne źródło zdobywania przez uczniów wiadomości i umiejętności
• ułatwiają utrwalanie przerobionego materiału, sprawdzenie stopnia opanowania wiedzy (funkcja dydaktyczna)

Środki dydaktyczne w szkołach ogrodniczych cechuje duża różnorodność i specyfika, dlatego w tego typu szkołach środki dydaktyczne dzieli się na 4 podstawowe grupy:

1. przedmioty i okazy naturalne – obejmuje środki, które w kształceniu zawodowym, a szczególnie praktycznym odgrywają bardzo ważną rolę. Należą tu np. narzędzia, okazy roślin w naturalnym środowisku (sad, warzywnik, ogród botaniczny), zasuszone okazy roślinne, nasiona, nawozy, środki ochrony roślin
2. modelowe środki zastępcze – modele narzędzi, maszyn i budynków
3. materiały drukowane – podręczniki, rysunki i plansze, literatura fachowa (zawodowa), czasopisma („Mój piękny ogród”, „Kwietnik”, „Owoce, warzywa, kwiaty”, „Działkowiec”, „Ogrody”), instrukcje, normy, katalogi, biuletyny, które mogą być wykorzystywane w procesie nauczania i uczenia się
4. techniczne środki dydaktyczne – wykorzystywane są do przedstawiania:
   • przedmiotów, okazów, zjawisk lub procesów bardzo małych lub bardzo dużych
   • przedmiotów, okazów, zjawisk lub procesów odległych w czasie lub przestrzeni
   • zjawisk lub procesów przebiegających bardzo szybko lub bardzo wolno
   • przedmiotów, okazów, zjawisk lub procesów niemożliwych do bezpośredniej obserwacji

Techniczne środki dydaktyczne dzielą się na 3 podgrupy:

a. audytywne (słuchowe):

• magnetofon
• dyktafon
• radio (audycja)
• urządzenia liczące (liczydła, kubarytmy, głośno mówiące kalkulatory, programy komputerowe)
• urządzenia do nagrywania i odtwarzania informacji dźwiękowych (elektroniczne notatniki dźwiękowe, mówiące notesy - „Kajetek”)
• sprzęt komputerowy i urządzenia do obsługi komputera (urządzenia do czytania z użyciem mowy syntetycznej, "Czytak" czyli mówiąca książka dla niewidomych - jest wyspecjalizowanym odtwarzaczem plików dźwiękowych w formacie mp3)

b. wizualne (wzrokowe) i dotykowe:

• projektory
• pisma
• przeźrocza
• komputery (Power Point)
• wielofunkcyjne maszyny do pisania i urządzenia do edycji tekstów oraz notatniki brajlowskie
• pomoce do pisania i rysowania (tabliczki i rysiki brajlowskie, modele sześciopunktów do nauki pisma brajlowskiego, papier brajlowski lub folia plastikowa - klisza)
• rzutniki klasyczne i multimedialne
• skanery
• monitory brajlowskie oraz drukarki czarnodrukowe i brajlowskie

c. audio – wizualne (słuchowo – wzrokowe):

• magnetowidy
• telewizory

      Aby móc dobrze wykorzystać wyżej wymienione pomoce dydaktyczne, ważne jest również zapewnienie uczniom niewidomym lub słabowidzącycm możliwość z korzystania z odpowiednich pomocy optycznych i nieoptycznych:

a. pomoce optyczne

• powiększalniki (stacjonarne, komputerowe, przenośne, telewizyjne)
• lupy
• liniały optyczne
• folie optyczne
• lunetki
• soczewki
• monookulary, okulary lornetowe
• filtry koloru, filtry na okulary

b. pomoce nieoptyczne

• źródła światła o różnym natężeniu
• lampy z regulowaną wysokością i katem nachylenia
• latarki
• dla osób ze światłowstrętem – osłony

      W szkole ogrodniczej ważne jest również, aby korzystano z:

a. w zakresie przedmiotów ogrodniczych czy też biologicznych:

• prezentacji okazów naturalnych (żywe rośliny czy zwierzęta)
• prezentacji okazów spreparowanych (ususzone okazy roślinne, nasiona)

b. zastępczych środków dydaktycznych:

• rysunki, foliogramy, matryce, zdjęcia, przeźrocza, modele (osoby widzące i niedowidzące)
• rysunek: punktowy, na papierze „puchnącym”, na folii(Jakubowski, 2001)

       W zależności od tego jak uczniowie posługują się w różny sposób wzrokiem, należy uwzględnić, z jakich pomocy dydaktycznych będą korzystali. Ponadto ważne jest dostosowanie i poszerzenie programu edukacyjnego o dodatkowe zajęcia. Dla uczniów niewidomych będzie to nauka brajla oraz samodzielnego poruszania się, a dla uczniów słabo widzących - usprawnianie wzroku.

     Niektóre pomoce dydaktyczne można przystosować dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Są to m. in. ekierki lub linijki z wypukłą podziałką, modele roślin i zwierząt, wypukłe rysunki i mapy, książki o powiększonym druku czy książki brajlowskie. Dla uczniów słabo widzących i dla uczniów niewidomych z resztkami wzroku ważne jest, aby elementy pokazywanych im przedmiotów były zróżnicowane pod względem kolorystycznym.

      Należy pamiętać o tym, że rysunek brajlowski powinien zawierać małą ilość szczegółów i być wykonany jak najbardziej schematycznie. Podobnie wszelkiego rodzaju matryce, tabele czy rysunki powinny być odpowiednio większe, by mogły być odpowiednio wykorzystane przez uczniów z dysfunkcja wzroku.

      Poprzez liczne obserwacje nauczyciel powinien sam dokonać wyboru metody i pomocy naukowych takich, by skutecznie trafiły do ucznia. Najlepiej, żeby były to metody aktywne, które pozwalają na pełne zaangażowanie zmysłów ucznia oraz stymulują jego aktywność.

     Podczas pracy dydaktycznej z dziećmi i młodzieżą z dysfunkcją wzroku istotne jest, żeby brać pod uwagę również wolniejsze tempo pracy tych uczniów. Pomóc im mogą zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze.

      Nauczyciele pracujący z dziećmi z uszkodzeniami wzroku muszą w swej pracy kierować się następującymi zasadami:

• dziecko z uszkodzonym wzrokiem, które nie ma dodatkowych defektów jest zdolne do osiągnięcia normalnego rozwoju psychicznego i społecznego;
• takie dziecko może osiągnąć normalny rozwój psychiczny i społeczny w tym samym czasie co dzieci widzące;
• wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem istnieją indywidualne różnice, które są biologicznie uwarunkowane;
• procesy poznawcze i działania dzieci z uszkodzonym wzrokiem są ze swej natury wolniejsze niż dzieci widzących;
• dzieci z uszkodzonym wzrokiem wymagają większego zaangażowania, pracy i cierpliwości oraz współpracy nauczycieli i rodziców.

      Podsumowując, należy stwierdzić, że efektywność kształcenia jest funkcją różnorodności stosowanych form, metod i środków dydaktycznych.

     Biorąc pod uwagę wszystkie wyżej wymienione aspekty, nauczyciel jest w stanie pełnić rolę przewodnika dla dziecka niewidomego lub słabowidzącego nie tylko podczas zajęć z orientacji w przestrzeni, ale przede wszystkim podczas zdobywania nowych szerokich horyzontów wiedzy. Współczesna technika jest daleko rozwinięta i bardzo pomocna w kształceniu osób niepełnosprawnych. Należy tylko wiedzieć skąd ją czerpać i jak w prawidłowy sposób z niej korzystać, aby stała się ona w pełni użyteczna również dla osób z problemami wzrokowymi.

Literatura:

• http://www.dzieci.org.pl/internet/kszspec/t_pacula.html
• http://fakty.interia.pl/nauka/news?inf=484253
• Francuz W., M., Dydaktyka przedmiotów zawodowych, Kraków 1996
• Jakubowski S., Poradnik dydaktyczny: dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabowidzącymi, MEN, Warszawa 2001
• Kołowski E., Wybrane zagadnienia z dydaktyki rolniczej, Poznań 1985
• Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1984
• Nowacki T., Podstawy dydaktyki zawodowej, Warszawa 1972
• Nowakowski W., Metodyka nauczania przedmiotów zawodowych w szkołach rolniczych, Poznań 1997
• Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1995
• Świrska – Kalinowska J., Metodyka nauczania produkcji zwierzęcej, Warszawa 1990