Współczesna epoka sprawdza i potwierdza w sposób wręcz dosadny przekonanie, że rodzina stanowi jedno z najcenniejszych dóbr ludzkości. Na wielu bowiem płaszczyznach potwierdzona jest wartość rodziny oraz jej wyjątkowa rola w wychowaniu również dziecka specjalnej troski. Ta rola ujawnia się przede wszystkim w życiu i rozwoju człowieka.
Według teorii współczesnej pedagogiki, rozwój człowieka w każdym momencie pozostaje pod wpływem czterech czynników:
- potencjału genetycznego
- środowiska
- wychowawcy
- aktywności własnej.
Potencjał genetyczny to podstawowa siła do naturalnego, psychobiologicznego rozwoju organizmu, który wyraża się w zdrowiu, rozmachu życiowym, który może być od przyjścia dziecka na świat bardzo silny, intensywny, odporny na czynniki stresowe, żywotny i plastyczny, albo przeciwnie – może być słaby i nikły. Potencjał genetyczny jest zatem fundamentalną siłą napędową procesu rozwojowego i wychowawczego. Wyznacza to, co nazywamy potencjalnością człowieka, określa jego możliwości, wyznacza pułap w rozwoju osobowości.
Człowiek przez całe życie znajduje się pod wpływem wielu środowisk, które przekazując treści poznawcze, wolitywne i wzruszeniowe, kształtują sposób myślenia, przezywania i zachowania się. Spośród tych środowisk najważniejsze znaczenie ma rodzina jako środowisko wyjątkowe, odpowiadające naturze człowieka i charakteryzujące się szczególnymi więzami. Wszystko, co można powiedzieć zatem o oddziaływaniu środowiska na rozwój człowieka, należy w szczególny sposób odnieść do rodziny. Drogi przenikania wpływu środowiska rodzinnego mogą być następujące:
- sympatia – jako zdolność wzajemnego, psychicznego dostrajania się – dziecko dąży do tego, by tak chcieć, myśleć, odczuwać, jak ci, z którymi sympatyzuje,
- naśladownictwo – polega na powtarzaniu czynności dorosłych oraz ich indywidualnych cech ,
- sugestia – jako umiejętność przekonywającego przekazywania drugiej osobie własnych wyobrażeń, pojęć i uczuć,
- procesy poznawcze – jest to szczególnie droga wpływu wykorzystywana przez szkołę, ale posługuje się nim również rodzina poprzez wyjaśnianie dziecku różnych sytuacji czy wymagań.
Pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami są dla dziecka jego rodzice. Przez więzy krwi, jakie łączą ich z dzieckiem, stają się dla niego przewodnikami o niezwykle dużej sile oddziaływania. Pomoc wychowawcza niesiona przez rodziców podczas rozwoju dziecka specjalnej troski przyjmuje postać coraz nowych funkcji:
- opiekę nad życiem i zdrowiem dziecka
- ochronę wychowawczą nad wpływem środowiska na dziecko,
- opiekę nad duchowością dziecka i przygotowanie go do spotkania z sensem jego życia.
Dziecko rodzi się z chęcią do podmiotowego działania, przez które ujawnia własną niepowtarzalność. Tn pęd do własnej aktywności w swoich początkach potrzebuje pokierowania tak, by służył dobru dziecka. Rodzina zatem ma za zadanie wspomagać podmiotowe przejawy działania i aktywności dziecka, stwarzać ku temu odpowiednie warunki, kierować, stymulować jej przejawy, jednak w taki sposób, aby w miarę rozwoju poszerzała się przestrzeń samodzielnego rozwoju dziecka także specjalnej troski. Dom rodzinny pełni role pierwszego naturalnego środowiska wychowawczego. Jest on miejscem zaspokajania potrzeb, kształtowania wzorów postępowania oraz tworzenia zasadniczych elementów osobowości.Przyjecie wiec przez rodziców pewnych typow postaw dotyczących wychowania, odgrywa wielką rolę w kształtowaniu osobowości dziecka także tego wymagającego specjalnej troski.
Postawa rodzicielska jest to całościową forma ustosunkowania się rodziców do dzieci, do zagadnień wychowawczych, ukształtowana podczas pełnienia funkcji rodzicielskich. Powstawanie postaw rodzicielskich jest uzależnione od pewnych czynnikow. Powstają one przez emocjonalny wpływ pewnego rodzaju doświadczeń. Na proces kształtowania się postaw rodzicielskich wpływają: kultura narodowa, grupy społeczne, osoby znaczące, inteligencja, płeć, wiek. Wśród polskich autorów zajmujących się problemami postaw rodzicielskich warto wyróżnić M.ziemską. Wyróżnia ona postawy prawidłowe: akceptacja, współdziałanie, dawanie rozumnej swobody, uznawanie praw dziecka. Każdej z wymienionych postaw właściwych, odpowiada postawa przeciwna, wychowawczo niewłaściwą. Wśród tych postaw wyróżnia się: odtrącanie, unikanie, nadmierne wymagania oraz nadmierna ochrona. Podobny model przedstawiła M. Braun – Gałkowska. Wg. Niej postawy pozytywne przy nadmiernym ich wzroście przechodzą w negatywne na zasadzie nadmiaru. Wg. Niej najwasciwsze SA postawy pośrednie – mieszczące się pomiędzy skrajnościami. Są to: właściwą bliskość, odpowiednia pomoc, rozumna swoboda, stosowne wymagania. Postawy te nie lokują się w jednym punkcie, ale w przestrzeni bliskiej centrum, w ramach którego przesuwają się w jednym lub drugim kierunku – w zależności od wieku dziecka oraz zmieniającej się sytuacji.
Postawy rodzicielskie w ogromnej mierze decydują o stylu wychowania i o doborze środków wychowawczych. Ze względu na skutki, postawy rodzicielskie można podzielić na pozytywne i negatywne. Akceptacja dziecka sprzyja kształtowaniu się zdolności do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej oraz wyrazania uczuć. Współdziałanie powoduje, że dziecko staje się ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po pomoc i radę. Jest zadowolone z własnej pracy. Dziecku właściwa jest wytrwałość i zdolność do współdziałania. Uznanie swobody i aktywności, rozwija zdolność do kontaktu z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, radosne usposobienie, dążenie do pokonywania przeszkód. Poszanowanie praw dziecka, rozwija jego lojalność i solidarność z innymi członkami rodziny.
Rodzice o właściwych postawach wychowawczych spontanicznie zaspokajają potrzeby dziecka. Do tych potrzeb należą: potrzeba miłości, częsty kontakt dziecka z rodzicami, potrzeba samourzeczywistnienia, potrzeba godności i szacunku. Rodzice o niewłaściwych postawach nie są zdolni do pełnego zaspokajania owych potrzeb, a ich niezaspokojenie prowadzi najpierw do zaburzeń w zachowaniu dziecka a po jakimś czase do trwałych, ujemnych rysów osobowości. Postawy negatywne to przewaznie wypaczone postawy miłości i akceptacji. Do nich należą: natroskliwość, postawa krytykująca braki dziecka bez dostatecznej oceny pozytywnej jego zalet, negacja całkowita , nadmierne wymagania, unikanie kontaktów z dzieckiem. Przy postawie nadtroskliwości powstaje u dziecka opóżnienie dojrzałości.
Ponadto nadtroskliwość może odbierać dziecku poczucie pewności siebie we wszystkich sytuacjach gdy nie towarzyszą mu rodzice. Może więc maleć odporność dziecka na trudne sytuacje. Stałe niezadowolenie rodziców dzieckiem, postawa krytykująca i poprawiająca, powoduje u dziecka brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje. Postawa odtrącania przejawiająca się w surowych karach powoduje u dziecka przejawy agresji i zahamowanie uczuć wyższych. Taka postawa sprzyja powstawaniu różnych dewiacji osobowościowych.
Nadmierne wymagania od dziecka sprzyjają kształtowaniu się takich cech jak: brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, brak zdolności do koncentracji. Czasem dziecko może przejawiać niskie aspiracje i być podatne na frustrację. Postawa unikająca sprawia, że dziecko staje się nieufne i może czuć się niepotrzebne. Istnieje jednak pogląd, że w sprzyjających warunkach, postawy zimne wobec dziecka mogą być czynnikiem hartującym dziecko, sprawiając, że będzie bardziej odporne na trudności i mniej zależne emocjonalnie.
Podsumowując należy powiedzieć, że istnieje zgodność co do tego, że postawy rodzicielskie odgrywają znaczacą rolę w procesie wychowawczym. Postawy właściwe konstrukcyjnie wpływają na rozwój psychospołeczny dziecka, sprzyjają rozwojowi pozytywnych cech osobowości. Niewłaściwe postawy rodzicielskie są bardzo niekorzystne dla dziecka i jego rozwoju. Prowadza one do nędzy uczuciowej a nieraz są przyczyną różnego typu nieprzystosowania społecznego i zaburzeń psychicznych.
Opracowała: Maria Zaprzalska. |
