Środowisko wychowawcze jest to - ta cześć otoczenia człowieka i świata, w jakim on żyje, która tworzy układ czynników oddziałujących w sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę, tak że zostają osiągnięte określone skutki wychowawcze. Wpływ środowiska na rozwój człowieka, na jego organizm i psychikę był zauważony już przez Hipokratesa na przełomie V i VI wieku p.n.e. „Nie możemy pojąć ciała bez wiedzy o całości wszechrzeczy”. Na przełomie wieków przejawiały się filozoficzne spory na tematy związane z bytem jednostki. Teoria Galtona o dziedziczności genialności jednostek przeciw teorii Locke’a tabula rasa oraz wiele innych, które w większym lub mniejszym stopniu doceniły wpływ środowiska wychowawczego na życie i losy jednostki. Pojęcie środowiska rozwinięto przede wszystkim w naukach biologicznych, kiedy rozważano, jaką rolę pełnią czynniki genetyczne, a jaka jest rola warunków zewnętrznych, w których organizm wzrasta , i do których się przystosowuje. Z. Skorny twierdzi, że głównymi rodzajami środowiska są: środowisko bioklimatyczne, środowisko fizyczne i środowisko społeczne. Środowisko bioklimatyczne tworzą: rzeźba terenu, świat roślinny, zwierzęcy, wilgotność i temperatura powietrza itp. Środowisko fizyczne jest związane z podnietami oddziałującymi na człowieka w jego bezpośrednim otoczeniu: w domu, szkole, miejscu pracy.
Człowiek żyje w określonym środowisku społecznym, jest od niego uzależniony, a równocześnie je kształtuje. Składnikami środowiska są ludzie, z którymi dany osobnik ma bezpośrednią styczność, na których oddziałuje i którzy na niego oddziałują. Jednym ze składników środowiska społecznego jest środowisko wychowawcze.
Słownik Pedagogiczny podaje, że „wychowanie” - to świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo - instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stroną aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia”. K Sośnicki określa środowisko wychowawcze jako „ogół sytuacji życiowych, jak i wychowawczych, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne”. Natomiast R. Wroczyński mówiąc o środowisku wychowawczym kładzie akcent na środowiska pozaszkolne, wyróżniając wśród nich dwie kategorie: środowiska oddziaływań naturalnych i intencjonalnych. Środowiskiem wychowawczym nazywa on wpływy wywierane przez podstawowe grupy społeczne, placówki wychowawcze i środki masowego przekazu.
Podobnie A. Kamiński przez środowisko wychowawcze rozumie „środowisko społeczne o celowo ukierunkowanych oddziaływaniach wychowawczych”. Należy zauważyć, że środowisko społeczne ulega ciągłym zmianom i każda osoba ma odmienne środowisko społeczne. Specyficzną odmianą według wyżej wymienionego środowiska jest środowisko wychowawcze, które jest wytwarzane w celu przygotowania osoby do pozostania przez nią członkiem określonej grupy. Efektem tego przygotowania jest nabywanie cech społecznie pożądanych. Odbywa się to na drodze wytworzenia specyficznego stosunku społecznego, który nazywa się stosunkiem wychowawczym. F. Znaniecki zwraca uwagę, że rodzina otoczenie sąsiedzkie, grupa rówieśników, nauczyciel, szkoła i instytucje wychowania pośredniego nie stanowią jedynych możliwych składników środowiska wychowawczego, ale są to składniki najbardziej rozpowszechnione.
Rodzina Rodzina jest nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury. W zależności od miejsca i czasu przybierała bardzo zróżnicowane formy i dlatego istnieje wiele definicji ją określających.
Z. Tyszka definiuje rodzinę z punktu widzenia grupy i więzi łączących członków rodziny, jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji „ , natomiast psycholog społeczny M. Sherif, określa rodzinę jako „grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek, pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny.” Z kolei J. Rembowski określa rodzinę jako „małą i jednocześnie pierwotną grupę o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia, zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem.”
W. Okoń określa rodzinę jako: „..małą grupę społeczną składającą się z rodziców, ich dzieci i krewnych, rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi - więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie” R. Wroczyński określa ją zaś, jako środowisko naturalne, do którego przynależność wynika z samego faktu urodzenia. Twierdzi, że jest ona: „...instytucją równie dawną jak społeczne życie człowieka, która stanowiła zawsze główną komórkę życia społecznego. Podstawową w sensie biologicznym, zapewniająca ciągłość generacji i społeczno - kulturowym, wdrażając młodą generację w podstawy życia społeczno - kulturowego”.
Z. Tyszka dokonując przeglądu z zakresu socjologii rodziny przytacza wypowiedź J. Sirjamki, który mówi, że rodzina: „jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych i wszędzie spotykanych zadań należy: zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych, materialnych potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci”. J. Szczepański zwraca uwagę na to, iż rodzina człowiecza opiera się na biologicznych podstawach: „...stałość popędu seksualnego, jego różne formy sublimacji i powstająca wokół jego powstawania otoczka emocjonalna stanowi zespół czynników biopsychicznych stanowiących podstawę małżeństwa rodziny człowieczej”.
M . Ziemska natomiast określa rodzinę jako: „..małą, naturalną grupę społeczną, składającą się z małżonków i ich dzieci, stanowiącą ciągłość względnie trwałą, lecz jednocześnie podlegającą dynamicznym przekształceniom, związanym głównie z biegiem życia wchodzących w jej skład jednostek. Potocznie mówiąc rodzina to para małżeńska posiadająca dzieci.
Różne definicje rodziny łączy jedna wspólna cecha jej znaczenie, zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu narodu, społeczeństwa. Rodzina jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą i podstawową komórkę. Wszyscy sa zgodni do stwierdzeni, że rodzina jest najważniejszą grupą społeczną, w której człowiek przychodzi na świat i z którą łączą go wielorakie związki do końca życia. Jest grupą małą, pierwotną, o przewadze więzi osobistych, odznacza się międzypokoleniową i wielopokoleniową trwałością więzi, a członkostwo w niej jest autentyczne, dobrowolne i w zasadzie nierozerwalne (za wyjątkiem porzucenia, rozwodu).
Według Z. Zaborowskiego „rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i społecznych, w rodzinie po raz pierwszy dziecko, styka się z pojęciami dobra i zła, rzeczy dozwolonych, pochwalonych i potępionych. Rodzice swoim zachowaniem i ocenami ujawniają mu, co w życiu jest ważne, z czym należy się liczyć, w jakich warunkach i jakim stopniu.” W publikacjach pedagogicznych, socjologicznych i psychologicznych, podkreśla się ogromne znaczenie wpływów środowiska rodzinnego na jednostkę.
Do podstawowych dziedzin wychowawczego oddziaływania rodziny należy zaliczyć :
- troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie,
- troskę o rozwój intelektualny (umysłowy),
- zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym wzbogacaniu jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych i przełamywaniu dyspozycji negatywnych (egocentryzm, skłonności egoistyczne, brak wyobraźni i wrażliwości na potrzeby, krzywdy innych),
- wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się najściślej związanym, w kulturę ogólnoludzką,
- rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturowych,
- wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych (stanowią one trzon moralnej postawy jednostki),
- uspołecznienie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego świata, ścierające się tendencje, odwieczną walkę dobra ze złem, dążenia do postępu i sprawiedliwości społecznej, autentycznej równości i wolności ludzi, walkę z zacofaniem, obskurantyzmem,
- przygotowanie do samodzielnego życia,
- uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie stwarza rzeczywistość społeczna,
- uodparnianie na napotykane trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i silnej woli,
- rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności narodowej, tak ważnej i cennej zawsze, a szczególnie teraz, gdy rozszerza się sfera kontaktów z innymi krajami,
- rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie, nie popełniania tych samych błędów,
- kształtowanie ambicji i aspiracji, na poziomie własnych, potencjalnych możliwości, często niedocenianych i nie wykorzystywanych, bez równoczesnego popadania w kompleksy lub, co jest jeszcze gorsze, samouwielbienie, zarozumiałość, tzw. bufonadę, lekceważenie czy wywyższanie się ponad innych ludzi,
- uczenie umiaru i skromności, która nie jest fałszywa i pozorna, stanowi autentyczny wyznacznik wartości, określa duży format człowieka,
- uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (pod warunkiem, że nie są one szkodliwe czy groźne społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań, dążeń,
- rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku do tradycji narodowych, ich wkładu w kulturę ogólnoludzką, postawy gotowości do walki o bezpieczeństwo, dobre imię i pozycję w świecie własnego narodu, państwa.
Charakteryzując rodzinę jako składnik środowiska wychowawczego, F. Znaniecki dochodzi do wniosku, że słabnie rola wychowawcza, rodziców powierzone im zadania wychowawcze są ograniczone i ograniczają się jeszcze bardziej, a podstawowym ich zadaniem, z punktu widzenia grupy społecznej jest wychowywanie dziecka w pierwszych latach jego życia. Jest przekonany, że „tam gdzie znajdzie się rzeczywista miłość małżeńska i rodzicielska, odpowiednie usposobienie do dzieci, oraz pomyślne warunki zewnętrzne, mała rodzina dzisiejsza może osiągnąć poziom nie tylko równy, lecz wyższy niż dawniej, gdyż niezwykły indywidualny rozwój duchowy nie jest krępowany poprzez reguły społeczne”.
Jednak coraz częściej spotyka się rodziny, w których stosunek rodziców do dzieci w ogóle nie jest stosunkiem wychowawczym, ogranicza się do opieki fizycznej, jakie instynktownie daje matka w pierwszych latach. Rodzice nie stosują się do jakichkolwiek norm w zakresie wychowania, nie spełniają żadnych obowiązków względem dzieci a wręcz ignorują ich istnienie.
Jan Paweł II podczas pielgrzymki w 1999r. w Toruniu powiedział: „Rodzice, którzy jesteście pierwszymi wychowawcami waszych dzieci, bądźcie dla nich obrazem Bożej miłości i przebaczenia, starając się ze wszystkich sił budować rodzinę zjednoczoną i solidarną. Współczesna cywilizacja stwarza w miarę swych postępów coraz większe zagrożenia dla rodziny, zakłócając jej funkcjonowanie i podkopując podstawy jej egzystencji.
Organizacja Narodów Zjednoczonych / także Kościół Katolicki / proklamowała rok 1994 Międzynarodowym Rokiem Rodziny. Wynika to niewątpliwie z dostrzeżenia niebezpieczeństw, na jakie narażona jest współczesna rodzina i z chęci zwrócenia uwagi na te niebezpieczeństwa w celu zmobilizowania działań przeciw nim skierowanym.
Sprawa rodziny jest sprawą wszystkich ludzi, gdziekolwiek by oni nie egzystowali na świecie - i to bez względu na to, jaki wyznają oni światopogląd i religię. Otoczenie sąsiedzkie Jako otoczenie sąsiedzkie osobnika, F. Znaniecki uznaje ogół osób, z którymi styka się on bezpośrednio dzięki temu, że znajdują się w fizycznej bliskości jego miejsca zamieszkania i mogą się z nim często spotykać. Jednak warunek fizycznej bliskości nie musi być konieczny. Przypuszcza się, że rozwój techniki „umożliwiając widzenie, jak już umożliwił słyszenie zniesie granice.
W każdym razie, bowiem chodzi tu o możność natychmiastowej interpretacji cudzych ruchów i słów oraz bezpośredniej reakcji na nie…. Gdy takie rozszerzenie technicznych środków porozumiewania będzie dokonane, pojęcie otoczenia sąsiedzkiego równie znacznie się rozszerzy”. Otoczenie sąsiedzkie, to nie jest grupa społeczna. Osoby wchodzące w skład otoczenia sąsiedzkiego osobnika, mogą należeć do różnych grup społecznych i takich, do których dany osobnik należy lub kandyduje i takich, do których nigdy nie będzie należeć. Proces, w którym w pewnym sąsiedztwie wytwarza się i utrzymuje pewna wspólna sfera interesujących wszystkich doświadczeń, Znaniecki nazywa opinią społeczną.
Według niego jest to jeden z największych czynników uspołecznienia i wychowania. Doniosłość opinii sąsiedzkiej stąd, że niektóre z pierwotnych dążeń ludzkich znajdują w niej swój wyraz, np. chęć porozumiewania, pragnienie harmonii uczuciowej, żądza wyróżnienia się i jednocześnie konformizm. Istniejąca w każdym człowieku chęć do wyróżnienia się i dążenie do upodabniania się do innych, w otoczeniu sąsiedzkim znajduje swobodne i nieskrępowane spełnienie.
Podobnie rzecz się ma z aktami represji, jeżeli nie fizycznej, to moralnej, np. w formie słownego wyrazu potępienia. Młody osobnik może naśladować najrozmaitsze przykłady zachowań i postępowania, przy czym w opinii Znanieckiego, skłonny on będzie do naśladowania tych, których postępowanie stoi na niskim poziomie. Otoczenie sąsiedzkie może być zarówno pozytywnym jak i negatywnym czynnikiem wychowawczym. Faktycznie jednak nigdy nie wiadomo do końca, czy otoczenie sąsiedzkie dla danego osobnika stanie się pomocą czy przeszkodą do normalnego rozwoju społecznego.
Grupy rówieśnicze W ujęciu G. C. Homansa grupa rówieśnicza to „pewna ilość osób komunikujących się ze sobą przez pewien okres czasu wystarczający do tego, aby każda osoba komunikowała się z innymi nie pośrednio przy pomocy innych ludzi, lecz bezpośrednio twarzą w twarz”. Istnieją różne rodzaje grup dziecięcych i młodzieżowych. Można wyróżnić grupy formalne i nieformalne. Grupą formalna są: społeczność szkolna, wchodzące w jej skład klasy, samorząd uczniowski, organizacje dziecięce i młodzieżowe istniejące na terenie szkoły. Grupy nieformalne powstają spontanicznie. Nieformalnymi grupami rówieśniczymi są grupy podwórkowe i osiedlowe. Grupami nieformalnymi, powstającymi zarówno na tereni szkoły, jak też poza nią są tzw. paczki oraz bandy. Ze względu na brak kontroli nad ich działalnością mogą one wywierać niekorzystny wpływ na zachowanie się członków. Zaznacza się on np. w bandach chuligańskich lub grupach przestępczych.
Jednostka ludzka w ciągu swego życia należy do różnych grup społecznych. Są to małe grupy liczące po kilka osób, grupy znacznie większe obejmujące kilkanaście lub kilkadziesiąt osób i grupy bardzo duże, takie jak zrzeszenia, towarzystwa. Pojęcie grupy definiowane jest różnie przez różnych autorów. Jedni definiują ją w sposób bardzo ogólny, inni bardziej szczegółowo.Zdaniem J. Szczepańskiego „grupa społeczna jest pewną ilością osób powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadającą pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności”.
Szerszy zakres ma następująca definicja: „grupa to dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które mają wspólne normy, wspólny cel i tworzą rozwiniętą strukturę grupową”. Znaczenie grup rówieśników jako czynnika wychowawczego zależy od tego, w jakiej mierze przyczyniają się one „do urobienia” jednostki pod względem społecznym i przygotowania jej do udziału w grupach dojrzałych. Nie ulega wątpliwości, że w ogóle ich wpływ na osobowość społeczną jednostki jest potężny i w pewnym zakresie niezastąpiony. Wszędzie indziej młodociany osobnik zajmuje stanowisko podporządkowane.
W grupie rówieśników natomiast występuje w roli równouprawnionego członka, z którym inni liczą się nie tylko jako z przedmiotem swego działania, lecz również jako z podmiotem społecznym. Tam dokonuje się wyszkolenie w przewodzeniu innym, ale i w dobrowolnym podporządkowaniu się przodownikowi nienarzuconemu z góry, lecz wybranemu. Tam uczy się jednostka ustanawiać samorzutnie reguły postępowania dla siebie i dla innych i poddawać się regułom wspólnie ustanowionym. Tam uprzytamnia sobie, że pewne postępki są społecznie pożądane, inne niepożądane, nie na zasadzie decyzji starszych, lecz dlatego, że budzą u innych i u niej samej podobną reakcję pozytywną lub negatywną, ponieważ okazują się zgodne lub niezgodne z warunkami społecznego współżycia. Poleganie na pomocy starszych ustępuje poleganiu na własnych siłach, służalczość, kłamliwość, pochlebstwo są przedmiotem szyderstwa i pogardy rówieśników.
Według Znanieckiego „nie ulega jednak wątpliwości, że nawet możliwie najwyżej stawiając użyteczność wychowawczą grup młodocianych rówieśników, trudno starszym zgodzić się na to, by grupy te pozostawały bez kierownictwa i kontroli. Większa zaś, niż kiedykolwiek, potrzeba pokierowania grupami młodocianymi rówieśników dla użytkowania ich do celów wychowawczych wynika stąd, że: -zainteresowania czynne grup dzieci i młodzieży są w obecnych czasach, co do swej treści często niezgodne z tym kierunkiem, jaki działalności młodszego pokolenia, chciałoby nadać starsze pokolenie; -towarzystwo rówieśników częściej niż dawniej daje dziś poparcie buntowniczym skłonnością młodocianej jednostki wobec tych grup, które usiłują wywrzeć na nią wpływ wychowawczy.” Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju i w procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą się w małe grupy dla wspólnej zabawy, w wieku przedszkolnym staje się to regułą. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na jej członków.
Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym - przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć, w okresie dojrzewania - także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji.
Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności - wysoki. Członkowie takiej grupy oddziałują na siebie nawzajem i, jak podkreśla J. Szczepański, „grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie”. W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić.
Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie rówieśniczej - w zależności od pełnionej tam roli wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, że włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów, zachowując się zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami. Określając klasę szkolną w kategoriach psychologii społecznej można powiedzieć, że jest ona zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących, którzy różnią się zajmowanymi w nim pozycjami i rolami, oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie się w istotnych dla klasy sprawach. Każda klasa szkolna po pewnym czasie od chwili jej powstania charakteryzuje się dynamicznym układem procesów grupowych.
Miarą przystosowania społecznego w grupie rówieśniczej jest stopień popularności i uznania, jakim daną jednostkę darzą koledzy rówieśnicy w zespole.Klasę szkolną uważamy od początku jej powstania za potencjonalną grupę społeczną. Mimo przypadkowego doboru uczniów klasa nie przypomina w niczym tłumu czy innego luźnego zbiorowiska osób: składa się z dzieci w tym samym wieku, znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju fizycznego i psychicznego i zebranych do realizacji tego samego celu, co umożliwia szybką integrację izolowanych od siebie początkowo jednostek w coraz bardziej zwartą grupę o wspólnych upodobaniach, zainteresowaniach i rodzajach aktywności.
Wewnętrzna struktura tej grupy kształtuje się stopniowo, gdyż powiązania społeczne między uczniami, pozycje i ranga poszczególnych członków grupy, jak również przepisy i normy współżycia rozwijają się w ciągu dłuższego czasu. Przy charakterystyce klasy szkolnej można oprócz ogólnego pojęcia grupy społecznej zastosować podział na grupy formalne i nieformalne. Granice między tymi grupami są płynne, lecz zasadniczy kierunek rozwoju społecznej kultury klasy szkolnej polega na tym, że stopniowo następuje rozbudowa związków nieformalnych w obrębie grupy formalnej, jaką początkowo stanowi klasa.
Korzystna z wychowawczego punktu widzenia jest taka sytuacja, w której zespoły uczniów tworzą się na zasadzie dobrowolnej przynależności ich członków, ale równocześnie organizują się dla wspólnej nauki i pracy.Stosunki społeczne można określić jako unormowane określonymi rolami i wzorcami społecznymi wzajemne postawy osobników, wytwrzone w wyniku świadomego, bezpośredniego, trwalszego oddziaływania na siebie.
W zespole podstawowym jakim jest klasa szkolna, można wyodrębnić: -stosunki rzeczowe, oparte na wspólnym działaniu i poczuciu odpowiedzialności za wyniki pracy zespołowej; -stosunki osobowe, w szczególności koleżeńskie i przyjacielskie. Układ stosunków i zależności między uczniami w klasie związany jest także z rolami społecznymi dzieci, ich pozycją, popularnością, rangą w hierarchii społecznej uczniów. Układ ten można charakteryzować ponadto w wymiarach takich relacji międzyosobowych, jak dominowanie i podporządkowanie, rywalizacja i współpraca, akceptacja i odrzucanie, itp. Stosunki te i wiążące się z nimi pozycje uczniów w klasie są niezmiernie złożone.
Szczególnie przydatna do określenia pozycji ucznia w klasie jest opracowana przez Marka Pilkiewicza Socjometryczna Skala Akceptacji, która pozwala na przypisanie każdemu uczniowi w zespole określonej pozycji osoby:
- akceptowanej,
- akceptowanej przeciętnie,
- polaryzującej akceptację,
- izolowanej,
- odrzuconej.
Uczniowie należący do dwóch pierwszych grup wywołują u swoich kolegów postawę pozytywną, co sprzyja ich identyfikacji z grupą i czynnemu włączaniu się w życie klasy. Uczniowie z grupy trzeciej znajdują się w pozycji konfliktowej i cieszą się sympatią części kolegów, pozostali jednak ustosunkowują się do nich negatywnie. Uczniów izolowanych koledzy traktują obojętnie, odrzucani zaś - to ci, którzy budzą postawę negatywną w otoczeniu, co utrudnia zdecydowanie proces ich socjalizacji i współdziałanie z kolegami.
Dziecko popularne samo inicjuje wiele kontaktów społecznych. Jednocześnie wiele koleżanek czy kolegów zabiega o to, aby bawić się właśnie z dzieckiem lubianym. Tak więc zakres interakcji społecznych, w jakie wchodzi „gwiazda”, jest znacznie większy, niż dla pozostałych członków grupy. Dzieci mniej popularne nawiązują mniejszą ilość kontaktów, co nie oznacza ich izolacji od grupy. Według Znanieckiego „grupy rówieśnicze pełnią dwojaką funkcję: młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu otoczenia dorosłych, przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielnie dążenia i osiąga cele, których nie może realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego”.
Szkoła i nauczyciele Dziecko rozpoczynając naukę staje się uczniem, co wymaga wykonywania zadań wynikających z jego roli społecznej. Uczniowie są członkami społeczności szkolnej posiadającej własny system norm, zakazów i nakazów regulujących ich postępowanie w różnych sytuacjach występujących na terenie szkoły. Podstawową formą aktywności uczniów jest udział w lekcjach.
Szkoła kieruje przy tym nie tylko procesem nauczania, lecz również - za pośrednictwem oddziaływań wychowawczych nauczycieli oraz funkcjonujących na jej terenie organizacji dziecięcych i młodzieżowych – organizuje życie społeczne. Zdaniem niektórych autorów szkoła nie wpływa korzystnie na rozwój społeczny dzieci. Taki krytyczny stosunek ma np. Znaniecki do szkoły. Stawiał on ostre wymagania przełamania izolacji szkoły od życia społeczeństwa, przejawiającej się w oderwaniu treści nauczania od rzeczywistego życia i jego rzeczywistych problemów czynności szkolne osądzał bardzo surowo.
Uważał on, że odosobnienie społeczne szkoły wyrażające się w charakterze doświadczeń i czynności stanowiących treść społeczna szkoły jest źródłem jej małej efektywności wychowawczej. Znaniecki postuluje, więc rozszerzenie udziału dzieci i młodzieży w realnym życiu dorosłych. Szkoła izolowana od życia dorosłych jest nie tylko nieefektywna społecznie, jest także czynnikiem hamującym rozwój. Zauważa on, że późniejsze niepowodzenia życiowe wzorowych uczniów szkolnych, wynikają, stąd, że szkoła jest cieplarnią, „ale cieplarniana atmosfera nie przygotowuje do życia na otwartym powietrzu. Wpływy wychowawcze tylko po części są uświadamiane. Spotkanie ucznia z nauczycielem może jednak powodować również zakłócenia. Dotyczy to również bardzo wrażliwej sfery emocjonalnej dziecka. W kontaktach nauczyciel z osoba mniej dojrzałą, jaką jest uczeń łatwo o błąd, przeoczenie problemu nie docenienie czegoś lub nad interpretację. Z tego powodu nauczyciel powinien mieć, świadomość jak złożony jest proces wzrastania ucznia i służebnego charakteru własnej roli wobec tego procesu.
Ważniejsze od treści wychowawczych przekazywanych przez nauczyciela, jest to, kim jest sam nauczyciel. Wychowawcza rola szkoły pod pewnymi względami pozostaje niezastąpiona. To właśnie szkoła, dzięki istnieniu zbiorowości uczniowskiej ma możliwość wprowadzania dziecka w tajniki życia społecznego.
W niej obserwować zachowania ucznia w kręgu rówieśników, w razie konieczności udzielać mu pomocy i w przezwyciężaniu trudności w kontaktach z innymi. Tutaj kształtują się poczuciem odpowiedzialności za grupę, umiejętności pracy zespołowej oraz organizacyjne uczniów. Tu budowana jest samorządność. W szkole również uczeń zdobywa podstawę rozwoju osobowości – samoocenę. W jaki zatem sposób poszczególne składniki środowiska wychowawczego szkoły wpływają na siebie wzajemnie?
Najlepiej relacje te przedstawić przy pomocy wymiarów tzw. subiektywnego środowiska wychowawczego szkoły. Według K. Konarzewskiego subiektywne środowisko jest to subiektywny obraz wyodrębnionego zbioru miejsc, relacji, zdarzeń oparte na tzw. dominujących schematach interpretacyjnych, czyli własnych narzędziach podmiotu służących do nadawania znaczenie sytuacjom, zdarzeniom czy też ogólnie mówiąc rzeczywistości.
Według wspomnianego autora środowisko szkolne ująć można w trzech wymiarach:
- Życzliwość – wrogość.
- Sensowność – bezsensowność.
- Kontrola – brak kontroli.
W wymiarze pierwszym podmiot określa, czy dane środowisko szkolne jest w stanie zaspokoić jego potrzeby, czy czuje się w nim bezpieczny. W wymiarze drugim uczeń odnosi się do osiągania przez niego celów edukacyjnych, społecznych, itp. Natomiast trzeci wymiar odnosi się do możliwości wpływania przez ucznia na zmianę środowiska (lub na jego część – nauczycieli, rówieśników, itp.) Samo zachowanie ucznia natomiast odnoszące się do ujmowania przez niego środowiska szkolnego można określić przy pomocy trzech cech:
- uczestnictwa (miara nie wymuszonego uczestnictwa w życiu szkoły);
- aspiracji (ukierunkowanie działań ucznia na zachowania będące w zgodzie z przyjętymi normami);
- wytrwałości (miara ilości wysiłku ucznia inwestowanego w osiąganie celów wytycznych przez system szkolny).
W świetle założeń reformy edukacji szkoła ma stać się środowiskiem, w którym dążenie do wszechstronnego rozwoju ucznia stanowi płaszczyznę całej działalności edukacyjnej nauczycieli. Planując prace szkoły jako środowiska wychowawczego należy myśleć perspektywicznie tzn. brać pod uwagę indywidualność potrzeb ucznia, ale też nie odrywać ucznia od rzeczywistości i codzienności, bowiem wpływ czynników zewnętrznych ma zasadnicze znaczenie na jego wychowanie, ale też na to, jaką ocenę postawi on szkole.
Szkoła jako środowisko wychowawcze spełnia wobec młodzieży następujące funkcje:
- kształcącą-przekazywania wiedzy z różnych dziedzin,
- wychowawczą-kształtowania postaw zgodnych z akceptowanym przez społeczeństwo systemem wartości,
- opiekuńczą-zaspokajanie potrzeb niezbędnych do prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego uczniów, wyrównywanie szans rozwojowych,
- społeczną-wprowadzanie młodych w życie społeczne.
We współczesnych szkołach na ogół najwięcej uwagi poświęca się funkcji kształcącej, mniej natomiast wychowawczej i pozostałym. Jednakże młody człowiek po ukończeniu kilkunastoletniej edukacji musi być przygotowany do życia w społeczeństwie, a wiedza, którą zdobył ma mu tylko w tym pomóc.
Często dziś zapomina się, że:
- wiedza sama w sobie Nie ma żadnej wartości.
- Cenną czyni ją jej zastosowanie.
- Świat nie odpłaca Ci za to, co wiesz,
- Świat odpłaca Ci za to, co robisz.
(Less Gibelin)
Aby szkoła mogła prawidłowo spełniać wszystkie funkcje, a nie pozostawać tylko miejscem przekazywania i egzekwowania wiedzy, niezbędna jest profesjonalna, wykwalifikowana kadra pedagogiczna. W tym zakresie największe pole do popisu mają sami nauczyciele, bez względu na to czy są to nauczyciele młodzi, zaczynający dopiero pracę w zawodzie, czy też doświadczeni, z wieloletnim stażem pracy. Zaznacza się to szczególnie wyraźnie w pierwszych latach nauki szkolnej, gdy wszystkie zajęcia w klasie prowadzi jeden nauczyciel, będący dla dzieci osobą, która dysponuje wiedzą, wydaje polecenia, tworzy zakazy i nakazy oraz egzekwuje ich wykonanie. W starszych klasach szkoły podstawowej oraz w szkole średniej uczniowie maja kontakty z licznymi nauczycielami, co ogranicza wpływ każdego z nich. Skuteczność pracy wychowawczej nauczyciela jest uzależniona od właściwości jego osobowości.
Nauczycieli powinna cechować:
- Umiejętność nauczania (jasno tłumaczy, podaje przykłady, dobrze zorganizowany itp.).
- Pogoda, łagodność, cierpliwość, (nie daje się byle, czym zirytować).
- Przyjacielskość, koleżeńskość,(nie trzyma się na uboczu).
- Zainteresowanie uczniami, rozumie ich.
- Bezstronność (nie ma swoich pupilków).
- Sprawiedliwość przy stawianiu stopni i ocenianiu.
F. Znaniecki dokonując analizy znaczenia nauczyciela w procesie wychowania krytycznie wypowiada się w tej materii. Pisze, że dawniej, pierwotny nauczyciel, znachor, wojownik, rzemieślnik, prawnik, rolnik przysposabiał swych uczniów – praktykantów do takiego samego stanowiska, jakie sam zajmował. Natomiast nauczyciel w dzisiejszej szkole najczęściej jest już tylko specjalistą i nie spełnia praktycznie tych funkcji zawodowych, do których przygotowuje swych uczniów.
Podkreśla, że styczność ucznia i nauczyciela jest ograniczona i rzeczowo i czasowo i większa część ich osobowości wcale nie uczestniczy w ich stosunku społecznym. Uczeń większą część życia spędza całkowicie poza wpływem danego nauczyciela pod zupełnie innymi wpływami, o których nauczyciel zwykle nie wie nic lub bardzo mało. Działalność jego ogranicza się do wykonania pewnego programu rzeczowego, ograniczonego najczęściej do pewnej tylko dziedziny wiedzy teoretycznej stosowanej, do pewnego specjalnego „przedmiotu”. Instytucje wychowania pośredniego
Dotychczas omawiane składniki środowiska wychowawczego, miały charakter bezpośredniego oddziaływania na osobę wychowanka. F. Znaniecki zauważa jednak, że na wychowanie osobnika wpływ ma również działanie szerszego świata, nie poprzez osobiste porozumienie, ale przez oddziaływanie symboli rzeczowych, jak np. pisma, druku, obrazów, telegrafu, telefonu, kina, radia, czy teatru.
Rozwój tego rodzaju styczności pośrednich powoduje przenikanie wpływów z zewnątrz w tych stycznościach widzi nie tylko pozytywne, elementy mogące np. wspomagać samokształcenie, ale również płynące z tego zagrożenia. Nowe formy porozumienia pośredniego z taką sama łatwością docierają, bowiem zarówno do umysłów nieprzygotowanych i niewyszkolonych w ich odbiorze i stąd powstają trudności wychowawcze, których nie znały wcześniejsze czasy. Za wychowanie odpowiedzialni są głównie rodzice i szkoła.To rodzina i nauczyciele powinni kształtować młode charaktery, tak by były przyszłością , której można ufać.
Nikt jednak nie zwalnia z wychowania pozostałych członków społeczeństwa. Każdy może mieć wpływ na wychowanie zarówno młodego pokolenia jak dorosłych. Ważne, by robić to umiejętnie, nie krzywdząc nikogo. Simone Weil mówi „wychowywać kogoś, dziecko lub dorosłego, to przede wszystkim podnosić go w jego własnych oczach.”Ludzie zajmujący się zawodowo wychowaniem powinni rozważyć w swoim sercu następujące zasady: Dziecko krytykowane uczy się potępiać. Dziecko żyjące w nieprzyjaźni uczy się agresji. Dziecko wyśmiewane uczy się nieśmiałości. Dziecko zawstydzane uczy się poczucia winy. Dziecko żyjące w tolerancji nabiera cierpliwości. Dziecko zachęcane uczy się wiary w siebie. Dziecko rozumiane uczy się oceniać. Dziecko traktowane uczciwie uczy się sprawiedliwości. Dziecko żyjące w bezpieczeństwie uczy się ufać. Dziecko przyjmowane takim, jakim jest uczy się akceptować. Dziecko traktowane uczciwie uczy się prawdy. Dziecko otoczone przyjaźnią uczy się szukać w świecie miłości. CDorothy Law Nolte, 1982 r.
Literatura:
- Kawula S., Brągiel J., Janke, Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999.
- Łobocki M.: Wychowanie w klasie szkolnej. Mika S.: Wstęp do psychologii społecznej.
- Passini B. i T. Pilch – „Wychowanie i środowisko”
- Pilch T., Leparczyk I. (red.), Pedagogika społeczna, Wydawnictwo „Żak”,Warszawa 1995.
- Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.
- Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie, WSiP, Warszawa 1972. Skorny Z. – „Psychologia wychowawcza”
- Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Tyszka Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1976
- Wroczyński R.: Wychowanie w klasie szkolnej. Zaborowski Z.: Stosunki społeczne w klasie szkolnej.
- Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986.
- Znaniecki F. – „Składniki środowiska wychowawczego”
Edwarda Domaradzka |
