Wzrost rozmiarów sieroctwa w ostatnim czasie stanowi istotny problem dla ogółu społeczeństwa. Niestety wiedza większości ludzi o dzieciach odrzuconych, opuszczonych przez własnych rodziców jest bardzo ograniczona. Poprzez niniejszą pracę chciałabym przedstawić jakie zmiany w fizycznym, psychicznym i społecznym rozwoju dziecka pociąga za sobą sieroctwo społeczne i w jaki sposób zastępcze formy opieki, takie jak domy dziecka, starają się niwelować te zaburzenia.
Do niedawna sieroctwo społeczne było terminem jednoznacznym. Oznaczało sytuację dziecka pozbawionego opieki rodziców. Obecnie w literaturze pojawił się termin – sieroctwo społeczne oznaczający pozbawienie opieki rodziców z różnych przyczyn. Ze względu na rodzaj i nasilenie kontaktów społecznych można wyróżnić – przyjmując za A. Szymborską następujące typy sytuacji sierocych:
- gdy dziecko zachowuje stały kontakt z rodzicami poprzez fakt wspólnego zamieszkania z nimi, lecz pozbawione jest ich właściwej opieki;
- gdy dziecko pozbawione jest nie tylko opieki rodziców, ale i kontaktu z nimi, wystarczającego do utrzymania więzi rodzinnej.
Drugi termin dotyczy dziecka wychowującego się poza domem swoich rodziców i pozbawionego wystarczającego, czyli częstego, systematycznego i intensywnego kontaktu z nim. Sierota społeczny to najczęściej wychowanek zakładów opiekuńczo-wychowawczych, a ściślej Domów Dziecka. Przez sieroctwo naturalne dziecka rozumie się powszechnie sytuację życiową dziecka, które utraciło rodziców na skutek śmierci. Sierota społeczny zaś- to dziecko pozbawione odpowiedniej opieki rodzicielskiej, choć oboje rodzice żyją.
Spotkać też można inny termin sieroctwa społecznego, kiedy głównym wyznacznikiem jest brak lub niedobór opieki rodzicielskiej, a raczej przeżywanie przez dziecko poczucia sieroctwa, które w silnym stopniu odczuwa fakt odtrącenia emocjonalnego przez rodziców. Sieroctwo społeczne jest konsekwencją patologii rodziny, która jest niewydolna opiekuńczo i wychowawczo. Rodzina taka powinna być otoczona specjalną opieką (pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków materialnych, mieszkaniowych i organizacyjnych). Społeczeństwo pragnie z różnym powodzeniem przyjść z pomocą sierotom społecznym, zapewniając zastępcze środowisko wychowawcze.
Według M. Łopatkowej „Dzieci rozłączone z rodzicami lub innymi najbliższymi osobami, mają subiektywne poczucie osamotnienia wzmożone utratą domu i koniecznością przebywania w zakładzie opiekuńczym- to rzeczywiście sieroty społeczne”. Autorka przypisuje wielką wagę do posiadania przez dziecko domu, nawet wówczas, kiedy odczuwa ono całkowite odtrącenie uczuciowe przez rodziców, brak z ich strony opieki i zainteresowania własnym potomstwem. Nie mieć rodziców i nie mieć domu – to wyznaczniki świadczące o sieroctwie dziecka. Niewątpliwie posiadanie domu, choćby skazującego na głód i poniżenie, czy lęk przed przemocą daje jakąś namiastkę normalności, szczególnie wobec rówieśników, którzy w swym sadyzmie piętnują, a nieraz izolują kolegów, którzy są dziećmi niczyimi i mieszkają poza domem rodzinnym. Jednakże dzieci żyjące w ciągłym strachu, nienawidzące wyrodnych rodziców, którym nie są w stanie pomóc (odwrócenie ról) są sierotami społecznymi. Ich samotność jest równie bolesna jak wychowanków domu dziecka żyjących bez codziennych stresów i jako tako zadbanych. Jest to nieco inny stopień opuszczenia, ale jest.
Najcięższą postać sieroctwa przejawiają dzieci, których rodzice z własnej winy zrywają całkowicie kontakty z nimi. Jeśli zaś kontakty są spowodowane odosobnieniem rodziców, wówczas dziecko ma nadzieję, że jest przez nich kochane i gdyby mogli przyszliby po nie. Sieroctwo społeczne może być jawne i ukryte. Ujawnione jest kompensowane przez zapewnienie zastępczego środowiska wychowawczego. Często sytuacja jest jednoznaczna, kiedy rodzice dobrowolnie zrzekają się praw do dziecka, a ono, jeśli jest starsze, akceptuje konieczność przejścia z domu do placówki opiekuńczej lub rodziny zastępczej. Znacznie bardziej skomplikowana jest sytuacja wówczas, kiedy ze względu na demoralizację dzieci lub brak opieki nad nimi, sąd pozbawia rodziców ich praw rodzicielskich, dzieci mimo przeżywanych tragedii, głodu, lęku i upokorzenia nie chcą dobrowolnie opuścić ojca i matki, odczuwając irracjonalną nadzieję, że mogą ich wyprowadzić z moralnego upadku.
Za nim sąd wkroczy by ratować dzieci, ukrywają one starannie swoją niedolę, aby nie dopuścić do ujawnienia rzeczywistej sytuacji. Ten rodzaj sieroctwa absorbuje uwagę pedagogów, wymiar sprawiedliwości, opiekunów społecznych czy nauczycieli, aby przyjść dzieciom z jak najbardziej skuteczną pomocą. Trudniejsza, a wręcz niemożliwa jest pomoc w sieroctwie społecznym ukrytym. Tragedia dziecka nie ujawnia się na zewnątrz.
Może być ono zadbane, żyć w dobrych warunkach ekonomicznych, ale jednocześnie odczuwać obojętność, a nawet wrogość rodziców w stosunku do niego. Rodzice mają do dziecka postawę wyraźnie odtrącającą, a swoje obowiązki traktują w sposób formalny. Zwykle tego typu postawa łączy się z rygoryzmem, wygórowanymi wymaganiami i silną represję wobec wszelkich uchybień; może też wystąpić zupełna beztroska i dawanie dzieciom nieograniczonej swobody.
Może powstać tez sytuacja rzutująca na rodzaj sieroctwa subiektywnego, kiedy rodzice popełniają błąd ukrywając rzeczywistą miłość do dziecka w obawie, aby nie wykorzystało tego faktu lekceważąc ich autorytet, licząc na pobłażliwość i daleko idącą tolerancję. Będzie to subiektywne odczucie odtrącenia równie bolesne jak wówczas, kiedy rodzice jawnie wyrażają brak akceptacji swojego dziecka. Wielce krzywdząca i bardzo trudna jest sytuacja w rodzinach z kilkorgiem rodzeństwa, w których odrzuca się jedno z nich (często jest to dziecko ze związku pozamałżeńskiego, upośledzone umysłowo itp.), a reszcie stwarza się warunki korzystniejsze. Zdarza się też możliwość zaistnienia sieroctwa wtórnego lub nawet wielokrotnego, kiedy dziecko przysposobione przez rodzinę adopcyjną lub zastępczą po pewnym czasie jest odrzucane przez opiekunów. Może to wystąpić nawet kilkakrotnie, a wówczas odbudowanie uszkodzonej sfery emocjonalnej staje się zwykle niemożliwe.
Działalność kompensacyjną na rzecz sierot społecznych podejmują rodzinne formy opieki oraz placówki opieki nad dzieckiem. Prowadzą je różne resorty instytucje i organizacje społeczne. Najpowszechniejszymi i najbardziej znanymi instytucjami opieki całkowitej są Domy Dziecka. Są to placówki zastępujące dom rodzicielski. Zapewniają wychowankom mieszkanie, wyżywienie, wyposażenie w odzież, rzeczy osobiste, a także opiekę wychowawczą, zdrowotną oraz realizację obowiązku szkolnego. Domy dziecka z założenia są placówkami dla dzieci w normie rozwojowej.
W rzeczywistości około 90% wychowanków przejawia deficyty i wady rozwojowe, zaburzenia osobowości oraz zaburzenia zachowania. Zarówno dzieci przebywające w domu dziecka, jak i wychowawcy wnoszą do placówki własny sposób myślenia, przeżywania i działania, który składa się na klimat społeczny. Klimat społeczny domu dziecka to jeden z ważnych elementów prawidłowego środowiska wychowawczego.
Według L. Pytki wyodrębnia się trzy podstawowe wymiary klimatu społecznego:
- Stosunki interpersonalne w obrębie instytucji (zaangażowanie emocjonalne, podtrzymywanie- pomoc wzajemna, ekspresja – spontaniczność).
- Nastawienie kadry pedagogicznej na zaspokojenie potrzeb i aspiracji wychowanków (autonomia, samodzielność, swoboda myślenia i działania, samorealizacja).
- Porządek organizacyjny, wyrażający się w strukturalnych i funkcjonalnych aspektach działania instytucji (sposób komunikowania, jawność informacji, rodzaj kontroli, system kar i nagród).
N. Han-Ilgiewicz, używając określenia „klimat psychiczny” wiąże z nim następujące elementy: poczucie bezpieczeństwa, poczucie godności, dodatnią perspektywę (bliższą i dalszą), życzliwość, ład, porządek, konsekwencję w działaniu, wzajemne zrozumienie, współpracę i zgodne współżycie. Nastrój, klimat, atmosfera oznaczają pewien układ stosunków i sytuacji w domu dziecka. Prezentowane przez wychowawców działania i wymagania znajdują łatwy oddźwięk, są aprobowane i zgodne z przekonaniami wychowanków.
Z. Dąbrowski wyodrębnił cztery rodzaje atmosfery: opieki, wychowania partnerstwa i osobopochodnej, łącząc je w jedną atmosferę życia, wyróżniając w niej potrzeby:
- bezpieczeństwa i oparcia w sytuacjach trudnych,
- stabilizacji, zachowania i utrwalania wartości życiowych,
- dobrej perspektywy (bliższej i dalszej),
- wzajemnej życzliwości i pozytywnych rozwiązań emocjonalnych,
- ładu, porządku i konsekwencji w życiu i działaniu,
- solidarności, wzajemnego zrozumienia, współpracy i współżycia,
- akceptacji i uznania norm współżycia,
- samorealizacji, dodatniej samooceny i dobrego samopoczucia.
Szczególne znaczenie w odniesieniu do wychowanków domów dziecka ma właściwa atmosfera i klimat emocjonalny, gdyż to właśnie one z racji wieku, traumatycznych przeżyć braku umiejętności i doświadczenia nie powinny być pozbawione pomocy opiekunów. Do wypełnienia swych zadań domy dziecka mają celowo ukształtowaną strukturę organizacyjną, przyznane przez państwo środki materialne i odpowiednio wykwalifikowany personel.
Instytucja ta pełni wyspecjalizowaną funkcję opiekuńczo-wychowawczą: kompensuje i wyrównuje niedostatki w opiece i wychowaniu dzieci nie posiadających prawidłowo funkcjonującego środowiska rodzinnego. Taki dom jest środowiskiem zastępczym, które przyjmuje w sytuacjach tego wymagających, podstawowe funkcje rodziny w zakresie realizacji potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych dziecka. Właśnie w tej placówce dziecko ma zdobyć takie umiejętności , jak: współżycie w grupie, poszanowanie własności osobistej i społecznej, racjonalne zagospodarowanie czasu wolnego, zdobywanie wiedzy o świecie i samym sobie.
W domu dziecka , dzięki w miarę stabilnemu środowisku powinno odzyskać poczucie bezpieczeństwa, zaspokoić potrzebę kontaktu emocjonalnego, uczyć się akceptacji siebie i innych. Żaden dom dziecka nie zastąpi naturalnej rodziny, ale dysponuje on wieloma środkami, które umożliwiają realizację niektórych potrzeb dzieci i często może stać się dla nich oazą ciszy i spokoju miejscem normalnego życia, chroniącym przed demoralizującym wpływem niewłaściwie funkcjonującej rodziny. Najlepiej dom dziecka zaspokaja potrzeby biologiczne swoich podopiecznych. Zapewnia im godziwe warunki bytowe, materialne i kulturalne, na ogół lepsze niż w rodzinie.
Pewną trudność może sprawiać dzieciom przyswojenie sobie nawyków z dziedziny życia codziennego. Dom dziecka stara się kompensować te braki poprzez tworzenie odpowiednich sytuacji opiekuńczo-wychowawczych, umożliwiających dziecku odnalezienie się w nowej sytuacji.
Do form kompensacji psychicznych i intelektualnych w domach dziecka należą między innymi:
- Współpraca z psychologami i pedagogami w poradniach.
- Prowadzenie zajęć integrujących (uroczystości urodzinowe, wspólne przygotowywanie posiłków, prace na rzecz domu itp.).
- Objęcie terapią niedostosowanych społecznie.
- Praca w kółkach teatralnych, muzycznych.
- Zajęcia zorganizowane np.: pogłębiające wiedzę o świecie.
- Pomoc w nauce – zajęcia indywidualne.
- Ćwiczenia logopedyczne, zajęcia manualne.
- Objęcie dzieci opieką specjalistów.
Formy te mogą być bardziej urozmaicone w zależności od możliwości placówek. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych wywołuje liczne urazy psychiczne, wpływa na obniżanie się aspiracji u dzieci. Rola domu dziecka w kompensowaniu sieroctwa społecznego jest więc ogromna, jednakże aby stał się on autentycznym środowiskiem opiekuńczo – wychowawczym konieczne jest wprowadzenie jeszcze wielu zmian w jego działalności, ponieważ jego wychowankowie często przejawiają deficyty w rozwoju fizycznym, intelektualnym, społecznym i uczuciowym. Prawdziwego domu rodzinnego nie jest w stanie zapewnić żadna placówka, ale dobra i życzliwa atmosfera, prawidłowa praca wychowawcza i właściwy klimat społeczny, mogą choć w pewnym stopniu kompensować jego brak.
Opracowała: Halina Eliasz
LIIERATURA
- Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne: przyczyny, objawy, skutki i sposoby jego zapobiegania w aktualnej rzeczywistości kraju: materiały z ogólnopolskiej konferencji(...). Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, 1998.
- Szymborska A.: Sieroctwo społeczne. Warszawa, 1969.
- Pawłowska R.: Ośrodki Adopcyjno-Opiekuńcze, a kompensacja sieroctwa dziecięcego. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1993.
- Kozak S.: Sieroctwo społeczne. Warszawa 1986.
- Łopatkowa M.: Samotność dziecka. Warszawa 1983
- Maciaszkowa, M. Turosowa: Potrzeby intensyfikowania działań profilaktycznych i kompensacyjnych w zakresie sieroctwa społecznego. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, nr 5, 1989.
- Pytka L.:Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa 1991
- Han-Ilgiewicz N.: Potrzeby psychiczne dzieci. Warszawa 1963
- Dąbrowski Z.: Podstawowe wyznaczniki, założenia i elementy modelu-wzorca domu dziecka. Olsztyn. 1994
- Czeredecka B.: Klimat i atmosfera w domu dziecka, a zaburzenia rozwoju i zachowania sierot społecznych. Rzeszów: WSP, 1999
