Współczesna szkoła coraz częściej boryka się z problemem agresji wśród uczniów, którzy wręcz manifestują aroganckie zachowanie wobec nauczycieli i swoich kolegów. Referat ten poświęciłam teoretycznej analizie pojęcia agresji, rodzajów i przyczyn jej powstawania.
Zachowania agresywne uczniów stanowią ciągle problem otwarty dla licznych badań. Zagadnienie to jest szczególnie ważne ze względu na fakt, że skuteczne zapobieganie agresji uczniów możliwe jest dzięki ustaleniu przyczyn, które wpłynęły na jej pojawienie się. Problemem tym zajmowali się w Polsce tacy pedagodzy jak: M.Dąbrowska-Bąk, A.Frątczak, J.Grochulska, Z.Skorny, M.Wawrzak-Chodaczek.
Jak wskazuje literatura przedmiotu, przyczyny uwarunkowania agresywności jako względnie trwałej cechy osobowości są bardzo różnorodne i złożone. Główną rolę odgrywają cztery czynniki, a mianowicie:
1) frustracje wywołane restryktywnością i odrzuceniem,
2) wzorowanie się na agresywnych postawach w otoczeniu,
3) normy lub wzmocnienia związane z agresywnym zachowaniem się sprzyjające wyuczeniu reakcji agresywnych,
4) czynniki temperamentalne, takie zwłaszcza jak impulsywność, poziom aktywności, reaktywności i niezależności (por. J.Ranschburg, 1980, s. 18).
1. Pojęcie agresji
Zjawiskiem budzącym coraz większe zagrożenie społeczne jest szerząca się w różnych kręgach i środowiskach społecznych agresja. Wiele jej przejawów obserwujemy w szkołach.
Człowiek ma bardzo dużo możliwości doboru zachowań. Może w sposób subtelny regulować swoje stosunki z otoczeniem, ale może to robić także w sposób budzący niepokój innych – tak jest w przypadku agresji. Jej przejawem są zarówno obraźliwe słowa, groźby, oskarżenia, jak i zadawanie bólu, ranienie, zabijanie. Są to tylko przykłady zachowań należących do kategorii agresywnych. Ich pełny repertuar jest o wiele „bogatszy” (por. B.Kobusińska, 1997, s.114).
Agresja jest zjawiskiem, które interesuje badaczy wielu dyscyplin naukowych, w tym również pedagogów. W związku z tym istnieje wiele jej definicji. Spotyka się między innymi pogląd, że „agresja jest zjawiskiem reaktywnym związanym z popędami” (J. Kalisz, 1983, s.416 ).
Z. Skorny określa mianem agresywnych dzieci, „u których występują częste i liczne zachowania agresywne, zaś agresywność jest istotnym składnikiem ich osobowości” (Z. Skorny, 1987, s. 97).
Uważa też, że „agresywność jest swoistym odpowiednikiem ujemnych emocji, takich jak: gniew, lęk, złość, chęć dokuczania i szkodzenia innym” (tamże, s.98). Agresja może być słowna lub fizyczna. Przejawami agresji fizycznej, według Z. Skornego jest „wszczynanie przez dziecko bójek, uderzenia, kopnięcia lub ukłucia, zamierzone niszczenie przedmiotów, znęcanie się nad zwierzętami, łamanie roślin. Przejawem agresji słownej są: kłótnie, przezywanie, wyśmiewanie, dokuczanie innym, skarżenie, plotkowanie” (Z. Skorny, 1987, s.97).
Agresji swoją uwagę poświęcił również J.Ranschburg. Dokonał on podziału postaw agresywnych według następujących kryteriów: - moralna treść zachowania; rozróżnienie, czy agresja jest celem, czy narzędziem; rozróżnienie, czy agresja ma charakter atakujący, czy obronny (por. J. Ranschburg, 1993, s.79).
Z kolei w Słowniku Psychologicznym definiuje się ją jako „wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej lub symbolicznej – jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości” (W.Szewczuk, 1985, s. 11).
Podobną definicję podaje W.Okoń, który uważa, że „agresja jest to działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrządzenie szkody” (W.Okoń, 1984, s. 13 ).
W literaturze przedmiotu często pojęcie agresji używane jest zamiennie z pojęciem przemocy. Takie stanowisko reprezentuje A.Frątczak. Autor ten wskazuje, iż pojęcia agresja czy przemoc są używane również dla określenia aktywności grup społecznych (na przykład wymuszanie przez starszych uczniów różnych usług ze strony kolegów, walk pomiędzy gangami); opisywanych w makroskali relacji miedzy dużymi zbiorowościami społecznymi (na przykład walki plemienne czy wojny między grupami etnicznymi i narodami). Te różne aspekty czy poziomy organizacji zjawisk nazywamy agresją i przemocą, „to jest agresja interpersonalna, agresja jako zjawisko społeczne, wojna, są charakterystyczne i objaśnione w odmiennych kategoriach poznawczych. Dlatego agresja bądź przemoc ujmowane jako zjawisko społeczne odnoszone są nie tyle do osobistych skłonności konkretnych jednostek, co do standardów, norm i procesów regulujących zachowanie grupy, a o wojnach mówi się, pokazując procesy dziejowe i socjo-ekonomiczne, że są uwarunkowane interesami dużych zbiorowości społecznych” (A. Frątczak, 1996, s. 37).
Zdefiniowanie pojęcia agresji jest zadaniem dość złożonym. Obok pojęcia „agresja” używa się czasem również takich terminów jak: „wrogość”, „wojowniczość” lub „destruktywność”. Terminy te służą do określenia tendencji czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś (por. J. Grochulska, 1993, s. 8).
2. Przyczyny zachowań agresywnych
Podobnie jak w wielu innych dziedzinach, dociekania nad przyczynami agresji i przemocy koncentrowały się z jednej strony nad wyjaśnieniem roli czynników biopsychicznych, a z drugiej nad interakcjami społecznymi i wpływem środowiska. Spośród tych pierwszych, w historii nauki o ludzkim zachowaniu utrwaliły się poglądy Z.Freuda i D.Lombroso, oryginalna teoria K.Lorenza i badania z lat sześćdziesiątych nad chromosomami. Z drugiego nurtu należy wymienić psychologię społecznego uczenia się (L.Bandura) akcentującą rolę nagradzania oraz wpływ „osób znaczących” w modelowaniu zachowań agresywnych (por. za B.Urban, 1998, s.9). Od wielu lat prowadzone są badania w ramach koncepcji tak zwanego przestępczego rdzenia osobowości, według której w osobowości przestępcy, zwłaszcza agresywnego, utrwalił się zespół swoistych cech motywujących do zachowania przestępczego. Okazało się jednak, że badania te nie dały spodziewanych rezultatów.
Pewne nadzieje wiązane są z badaniami opartymi na śledzeniu zachowania jednostki od najwcześniejszych okresów życia do dojrzałości. Według tego podejścia, wystąpienie agresywności około 6 roku życia dziecka, utrzymywanie się jej przez następne lata oraz współwystępowanie z innymi dewiacjami (na przykład kradzieżami), jest prognostykiem późniejszej chronicznej agresywności i przemocy. Prognostyczność ta zwiększa się, gdy agresywność występuje w różnych układach warunków (dom, szkoła, grupa rówieśnicza). Z badań tych wynika postulat wczesnej diagnozy i terapii (por. tamże, s.10).
Tak jak nie ma zgodności w rozumieniu pojęcia agresji, tak też nie ma jednej tylko teorii dotyczącej jej genezy.
J.Grochulska przytacza podział, którego dokonali Ch.N.Cofer i M.H.Appley. Wyróżnili oni cztery koncepcje genezy agresji. Według nich agresja może być:
- instynktem,
- reakcją na frustrację,
- nabytym popędem,
- zachowaniem wyuczonym przez wzmocnienie.
Przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku – jako napęd działania. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem, nazywanym przez niektórych instynktem walki, niezbędnym do życia, tak jak na przykład instynkt głodu (por. za J.Grochulska, 1993, s. 9).
Do zwolenników tego stanowiska należy na przykład wspomniany już Z.Freud. Sugerował on, że człowiek rodzi się z instynktem śmierci „Thanatos”. Zwrócony do wewnątrz, „Thanatos” przejawia się w karaniu samego siebie, co w skrajnym przypadku przybiera formę samobójstwa; zwrócony na zewnątrz, instynkt ten przejawia się we wrogości, skłonności do niszczenia i mordowania. Z.Freud był przekonany, że ta agresywna energia musi jakoś się wyładować, gdyż w przeciwnym wypadku kumuluje się i powoduje chorobę (por. za E.Aronson, 1995, s.304).
Agresja może być także reakcją na frustrację. Powstawanie i utrwalanie się zachowań agresywnych w wyniku frustracji można wyjaśnić, opierając się na podstawowych twierdzeniach dotyczących zmian w zachowaniu się osobnika pod wpływem uprzednich doświadczeń.
Jednym z przykładów może być pełnienie przez dziecko różnych ról społecznych, ponieważ należy ono do różnych grup społecznych, a to stwarza pewne trudności adaptacyjne. Jeżeli dziecko nie potrafi ich pokonać, jeśli nie umie zachować się zgodnie z oczekiwaniem grupy, na przykład nie rozumie tych oczekiwań lub nie domyśla się ich, może spotkać je ze strony grupy kara. Na skutek miedzy innymi takich doświadczeń i negatywnych doznań emocjonalnych, towarzyszących niepowodzeniu w pokonywaniu trudności związanych z pełnieniem roli społecznej, chwiejna jeszcze równowaga procesów psychicznych dziecka zostaje zakłócona. W pewnych sytuacjach zaczyna ono reagować stanem frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami, dezorganizującymi działanie i hamującymi, a czasem uniemożliwiającymi, rozwój postaw społecznie pozytywnych.
Agresję jako nabyty popęd psychologowie tłumaczą natomiast tym, iż gniew jest wyuczalnym popędem, to znaczy że szarpanie, bicie, drapanie są nabytymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje.
I wreszcie agresja jako nawyk (wyuczony przez wzmacnianie) to tendencja do ujawnienia zachowań destruktywnych czy wrogich, to po prostu nawyk napastowania. Agresywność w tym przypadku może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka (por. za J.Grochulska, 1993, s. 14-24).
Podobny pogląd głosił już w 1762 roku J.J.Rousseau, który wprowadził pojęcie „szlachetnego dzikusa” sugerując, że człowiek w swym naturalnym stanie jest istotą łagodną, szczęśliwą i dobrą, i że to właśnie społeczeństwo przez swoje restrykcje wyzwala w nim agresywność i deprawuje go. Oznacz to, że uczy ono człowieka agresywnych reakcji, które utrwalają się wtedy jako stały rodzaj zachowania czyli nawyk (por. za E.Aronson, 1995. s. 304).
Trudno rozstrzygnąć, które z omawianych stanowisk dotyczących genezy agresji jest najważniejsze. Wszystkie one jednak pomagają badaczom lepiej poznać to zagadnienie.
3. Rodzaje agresji.
Przyjmując jako podstawę rozmaite interpretacje badań nad genezą agresji można wyróżnić jej rodzaje.
W badaniach psychologicznych wyodrębniono trzy rodzaje agresji:
- frustracyjną,
- naśladowczą,
- instrumentalną.
W badaniach fizjologicznych zwrócono uwagę na czwarty rodzaj agresji, a mianowicie agresję patologiczną.
Agresja frustracyjna tłumaczy nam, że frustracja zawsze prowadzi do jakiś form agresji.
Agresja naśladowcza jest wyrazem mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu. Pod ich wpływem agresja może wystąpić u osób, które uprzednio nie były narażone na frustrację. Badania psychologiczne dowiodły, że większość agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, w których jedno lub oboje rodziców, to osoby agresywne. Takie dziecko przenosi swoją agresję do szkoły, na swych kolegów i podczas, gdy bije swojego rówieśnika, realizuje zachowanie modelu agresywnego rodziców (por. A.Bandura, 1968, s.85).
Jak zauważa Z.Skorny (1976) modele wpływają na zachowanie się przede wszystkim wtedy, gdy są nimi osoby znaczące (na przykład rodzice). W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujący wystąpienie dążenia do upodobania się do ubioru, sposobu mówienia lub zachowania się modela (por. za A.Frątczak, 1996, s.136).
Agresja instrumentalna zaś jest sposobem, narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu, natomiast agresja patologiczna jest uwarunkowana procesami chorobowymi zachodzącymi w układzie nerwowym. Zachowania agresywne są wówczas symptomami niektórych chorób i zaburzeń zachowania. Występuje mimo braku frustracji, modeli agresywnego zachowania się lub celów działania realizowanych za pośrednictwem agresji. Patologiczne podłoże agresji można zauważyć u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów (por. K.Dąbrowski, 1964, s. 7).
4. Postawy agresywne
J.Ranschburg prowadził badania na temat agresji i na ich podstawie pogrupował postawy agresywne według kilku kryteriów. Jednym jest moralna treść zachowania. Ze względu na nią właśnie wyróżnia agresję społeczną, niszczącą, występującą przeciw społeczności oraz agresję prospołeczną – służącą interesom jednostki i społeczeństwa.
Drugim kryterium jest to, czy agresja jest narzędziem czy celem zachowania.
W pierwszym przypadku jednostka zachowuje się agresywnie, gdyż w inny sposób nie może zrealizować planów, zamiarów i celów – jest to agresja instrumentalna. W drugim przypadku powodem agresji jest jakaś wewnętrzna pobudka, która sprawia, że czynimy komuś przykrość czy też sprawiamy ból – jest to agresja afektywna.
Wyróżnione przez J.Ranschburga dwie formy agresji: instrumentalna i afektywna różnią się między sobą tym, że agresja instrumentalna powstaje wcześniej niż afektywna. Pierwsza pojawia się, gdy dziecko zauważa, że wybuchy złości z jego strony prowadzą do pożądanych przez nie zmian w otoczeniu, na przykład dorośli zaspokajają jakąś jego potrzebę. Agresja afektywna powstaje wówczas, gdy dziecko zauważa, że jego spontaniczne reakcje złości, takie jak kopanie, gryzienie, szczypanie sprawiają rodzicom ból.
Kolejnym kryterium, według którego można porządkować postawy agresywne, jest to, czy mają one charakter obronny czy atakujący. Agresja atakująca jest instynktowna i jest charakterystyczna dla zwierząt; opisali ją etolodzy (por. J.Ranschburg, 1993, s.95).
Wielu autorów podkreśla, że nie każda agresja ma charakter negatywny, w niektórych warunkach pewne formy agresji nie tylko są formami akceptowanymi, ale także koniecznymi (na przykład dla samoobrony). W procesie socjalizacji nie chodzi więc o hamowanie wszelkich przejawów agresji dziecka, lecz o skierowanie ich z drogi aspołecznej na prospołeczną, a w miejsce prymitywnych form agresji wytworzenie takich, które są akceptowane przez społeczeństwo (por. A.Frączek, 1975, s.18).
Dotychczasowe rozważania dowodzą, że już u dzieci w wieku szkolnym trzeba brać pod uwagę występowanie złożonych postaci agresji. Przecież każdy człowiek przeżywa rozmaite frustracje, każdy w ciągu życia stale obserwuje zachowania innych ludzi i wreszcie każdy jest poddany świadomym oddziaływaniom wychowawczym oraz wpływom grup społecznych (rówieśniczych). Prawdopodobnie więc jeśli chodzi o agresję, jej siła, częstość występowania, rodzaj manifestowanych zachowań zależą, tak jak w ogóle osobowość człowieka, od zadatków wrodzonych, aktywności własnej, wpływów środowiska i od wychowania (por. J.Grochulska, 1993, s.27).
Współcześnie szkoła jest dość bezradna wobec agresji dzieci i młodzieży, a bez koordynacji działań profilaktycznych i interdyscyplinarnego podejścia do tego zagadnienia, niewiele da się zrobić. Czynniki osobowościowe, subiektywne, prowadzące do agresji, są aktywizowane i wyzwalane przez szersze uwarunkowania społeczne. W związku ze zmianami społeczno-gospodarczymi załamały się struktury społeczne i kulturowe, w których ludzie tkwili przez lata, upadły uznawane autorytety. Jako niewiarygodne odbierane są rodziny, szkoły, partie polityczne a nawet Kościół. Osłabło oddziaływanie dotychczasowych mechanizmów i instytucji kontroli społecznej, co doprowadziło do pewnego chaosu normatywnego.
Na te procesy nakładają się uboczne skutki przemian społeczno- ekonomicznych. Należy do nich głęboka recesja i związane z nią bezrobocie. Pogłębiają się także różnice społeczne, tworząc ostre kontrasty, na przykład 1/3 rodzin posiada dochód na poziomie minimum socjalnego, a jednocześnie pojawiły się grupy ludzi o bardzo wysokim i szybko zdobytym bogactwie (por. A.Frączek, 1993, s.60). Duży wpływ na zwiększającą się liczbę zachowań agresywnych ma także poczucie bezkarności sprawców.
Źródło tkwi nie tylko w słabości działań policji i innych służb zobowiązanych do egzekwowania ładu i porządku społecznego, ale też w słabych lub obojętnych reakcjach świadków i obserwatorów bezprawia i agresji.
Wśród dzieci i młodzieży relatywnie mało jest na przykład przestępstw agresywnych popełnianych indywidualnie. Najczęściej mamy tu do czynienia z małymi, współdziałającymi grupami, których członkowie nawzajem dostarczają sobie źródeł agresywnych emocji i postaw oraz przekonań o skuteczności przemocy w posługiwaniu się nią w kontaktach interpersonalnych. Największym niebezpieczeństwem jest zjawisko podniesienia agresji do rangi ideologii w takich relacjach, jak na przykład w grupach nacjonalistycznych, neofaszystowskich czy skinheadów (por. H.Pietrzak, 1992, s.28).
B.Urban uważa, iż „przeciwdziałanie przemocy i agresji wymaga
oczywiście upowszechnienia wartościowej ogólnej filozofii wychowania, ale również tworzenia racjonalnego systemu profilaktyczno-resocjalizacyjnego, w którym jednostki uporczywie i świadomie odrzucające cele resocjalizacji podlegałyby surowym sankcjom, a te, których dewiacja jest wynikiem obiektywnie negatywnych wpływów, poddane byłyby profilaktyce i terapii” (B.Urban, 1998, s. 11).
Bibliografia:
Dąbrowski K. ,Społeczno-wychowawcza psychiatria dziecięca, Warszawa 1964
Frączek A. (red.) ,Z zagadnień psychologii agresji, Warszawa 1975
Frączek A. ,Socjalizacja a agresja, Warszawa 1993
Frątczak A. ,Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna, Kielce 1996
Grochulska J. ,Agresja u dzieci, Warszawa 1993
Kalisz I. ,Dzieci agresywne wymagają szczególnej troski, w: Wychowanie w Przedszkolu 1983 nr 7-8
Kobusińska B. ,Co powinniśmy wiedzieć o agresji ? w: Warsztaty Polonistyczne 1997 nr 1
Okoń W. ,Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1984
Pietrzak H. ,Agresja indywidualna i zbiorowa w sytuacji napięć i konfliktów społecznych, Rzeszów 1992
Ranschburg J. ,Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993
Skorny Z. ,Dziecko agresywne – objawy, przyczyny, przeciwdziałanie, w: W.Pomykało (red.),
Vademecum dla rodziców, Warszawa 1987
Szewczuk W. (red.) ,Słownik psychologiczny, Warszawa 1985
Urban B. ,Dlaczego zabił ?, w: Wychowawca 1998 nr 5
Aronson E. ,Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995
Bandura A. ,Agresja w okresie dorastania, Warszawa 1968
Agnieszka Szostak
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy
