Wychowywanie dzieci i młodzieży w dzisiejszych czasach nie jest łatwe. Bardzo często zachodzi sprzeczność między dążeniami osoby wychowującej a zachowaniem wychowanka. Istnieje sprzeczność celów albo sprzeczność norm i ocen -inne reprezentuje wychowawca a inne wychowanek. W takich sytuacjach mówi się o trudnościach wychowawczych.
Występowanie trudności i konfliktów w kontaktach między ludźmi jest nieuchronne i stanowi normalną część życia każdego człowieka.
Pojęcie trudności wychowawczych jest bardzo nieprecyzyjne i wieloznaczne. Funkcjonuje ono zarówno w języku potocznym, jak i w języku naukowym. Trudne jest więc dla rodziców lub nauczycieli takie dziecko, które swym zachowaniem sprawia im kłopoty większe od oczekiwanych w procesie wychowania w danym okresie rozwoju. Sporadyczne nieprzestrzeganie norm przyjętych zwyczajowo lub zawartych w regulaminie szkolnym nie świadczy jeszcze o tym, że dziecko sprawia trudności wychowawcze. Taka sytuacja zachodzi wówczas, gdy niepożądane formy zachowania się występują u dziecka często lub (i) z dużym nasileniem oraz gdy uporczywie powtarzają się mimo podjęcia przez otoczenie, a niekiedy i przez samo dziecko, starań i wysiłków w celu ich przezwyciężenia.
Sprawę kryterium trudności wychowawczych komplikuje niejednolitość norm i wymagań stawianych dziecku przez ludzi dorosłych. O ile trudności w nauce stosunkowo łatwo jest ustalić i wymierzyć, porównując osiągnięcia i postępy ucznia w pracy szkolnej z wymaganiami programu nauczania i zakresem przerobionego na lekcji materiału, jaki uczeń powinien na danym etapie opanować, o tyle wzorce zachowania się dzieci i młodzieży w różnym wieku są niezwykle różnorodne i znacznie bardziej zindywidualizowane tak w aspekcie wymagań wychowawców, jak i możliwości wychowanka.
Ze względu na tak szeroki obszar pojęcia „trudności wychowawcze” oraz na subiektywne jego znaczenie stosowanie go jako pojęcia naukowego poddawane było nieraz krytyce. Zarzucano m.in., że to pojęcie uwydatnia nie te właściwości, jakie cechują rozwój czy osobowość dziecka, lecz jedynie fakt, że wysiłki wychowawcy skierowane na ukształtowanie czy zmianę jakiegoś składnika lub całości zachowania się dziecka nie zostały uwieńczone sukcesem. Podkreślano też, że zastosowanie tego pojęcia sugeruje zrzucanie odpowiedzialności za nieskuteczność oddziaływań wychowawczych na dziecko i na „zło” tkwiące w nim samym.
Próbuje się czasami zastąpić pojęcie „trudności wychowawcze” pojęciami o podobnym stopniu ogólności, a mianowicie: „zaburzenia w zachowaniu” i „nieprzystosowanie”.
Przez zaburzenia w zachowaniu rozumie się na ogół takie dające się zaobserwować formy i sposoby aktywności dziecka, które w jakiś sposób odbiegają od normy. Dominują dwa stanowiska: 1) rozumienie normy jako stanu zdrowia psychicznego oraz 2) jako zespołu zachowań mieszczących się w granicach postępowania zgodnego ze zwyczajami, obyczajami i moralnością środowiska, z jego systemem wartości i przepisami dotyczącymi ról społecznych.
Drugie stanowisko wiąże się z pojęciem nieprzystosowania. Ma ono również różne odcienie znaczeniowe, zależnie od tego, jak rozumie się jego antonim – przystosowanie. Nie wchodząc w zagadnienia szczegółowe przyjmuje się najogólniejsze określenie przystosowania jako całokształtu reakcji, poprzez które jednostka modyfikuje swoją strukturę lub swoje zachowanie, aby zareagować w odpowiedni sposób na określone warunki środowiska lub na nowe doświadczenia
Główną i dominującą trudnością, z jaką stykamy się w pracy z młodzieżą to przekora i upór. Są one najczęściej przejawem potrzeby samodzielności. Najczęściej pierwszym odruchem w takiej sytuacji jest chęć bezwzględnego przełamania uporu dziecka. Rozumowanie takie jest błędne, a wręcz szkodliwe. Brutalne przeciwstawianie się przejawom woli dziecka prowadzi do utrwalenia niewłaściwych reakcji i uczy je negatywnego odnoszenia się do poleceń dorosłych. Dzieci łatwiej reagują na łagodną, spokojną, ale stanowczą i rzeczową perswazję niż na wymówki i zdenerwowanie dorosłych.
Kolejną trudnością jest brak zdolności do kontaktowania się, polega na kłopotach w nawiązaniu, utrzymaniu stosunków kontaktowych i nadaniu im właściwego kolorytu. Dziecko stroni od otoczenia, nie umie i nie chce udzielać się na zewnątrz. Ucieczka może nosić np. charakter wagarów. Inne natomiast odczuwa nienasycony głód swoistej aberracji kontaktowej. Pragnie skupiać na sobie uwagę za pomocą sensacji. Istnieje nierozerwalny związek między plotkarstwem a poczuciem niskiej wartości oraz doznanymi w dzieciństwie upokorzeniami. Inne osoby z trudnościami w kontaktowaniu się z innymi nie są w stanie pozostawać długo sam na sam ze sobą. Szukanie coraz to nowych kontaktów jest w gruncie rzeczy ucieczką przed sobą, przed pustką lub przed dręczącymi obawami osamotnienia. Do zjawisk utrudniających prawidłowy kontakt interpersonalny zaliczyć można także dąśliwość i podejrzliwość. I jedno i drugie zjawisko polega na tym, że zatraca się z pola widzenia aktualny stosunek do siebie ludzi i koncentruje się uwagę – bądź na minionych winach, uchybieniach i niedociągnięciach, bądź też - przewiduje się je w przyszłości.
Inną trudnością w kontaktach jest nieśmiałość. Za jej przyczyny uznaje się: doznaną krzywdę, datujące się od wczesnego dzieciństwa poczucie małej wartości i porównywanie swojej osoby z innymi.
Klimat psychiczny panujący w rodzinie, wzajemny układ stosunków, wyraźny podział kompetencji, przykład osobisty, zwyczaje lokalne i tradycje – wszystkie te momenty rzeźbią charakter dziecka. Predystynują one młodą istotę do określonych form postępowania wobec ludzi i w późniejszych etapach życiowych. U młodzieży trudnej, kształtująca się osobowość przeważnie nie miała odpowiednich warunków do pełnego rozwoju. Toteż cechy kontrastowe, występują u niej częściej niż u rówieśników, których wzrost miał pozytywne zaplecze wychowawcze. Obecnie w szkole mamy do czynienia z wychowankami o wzmożonej konfliktowości, czyli skłonności do wytwarzania konfliktów. Elementem konfliktowości jest stan wahań, tendencji równocześnie akceptowanych i negatywnych, wzajemnie się zwalczających.
Młodzież ma też trudności w przystosowaniu się do obowiązujących regulaminów i organizacji dnia np. w internacie. Nie jest to przy tym wyrazem chwilowego buntu przeciw autorytetowi osoby narzucającej dziecku zbyt duże wymagania, lecz stanowi uogólniona postawę którą cechuje negacja autorytetów i społecznie aprobowanych wartości.
Jest też spora grupa uczniów, którzy są zaniedbani środowiskowo ( z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych). Ich zachowania powodują przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku. Analizując zachowanie wychowanków, do często powtarzających się problemów w szkole można zaliczyć:
- częste wagary,
- kłamstwa,
- niewłaściwe nawyki i przyzwyczajenia, tradycje i zwyczaje,
- zachowania buntownicze i prowokacyjne, dewastacja mienia społecznego
- nieposłuszeństwo, arogancja
- kradzieże,
- używanie wulgaryzmów.
Najbardziej jaskrawą grupę trudności stanowią wrogie zachowania wobec wychowawców, do reprezentowanych przez nich wymagań. Przejawy tych trudności to brak dyscypliny, niepodporządkowanie się zarządzeniom, przekraczanie regulaminu, lekceważenie wszelkiego rodzaju poleceń, nakazów i zakazów. Bezpośrednią przyczyną takiego zachowania jest potrzeba samodzielności związana z rozwojem ogólnej sprawności i aktywności oraz zderzenie z krytyczną ocena postępowania dorosłych.
Do zjawisk najbardziej niepokojących w zachowaniu młodzieży należą:
- negatywne postawy wobec wzorów postępowania przekazanych przez dorosłych,
- odrzucenie ogólnych wzorów i norm moralnych,
- skłonność do sięgania po alkohol, nie sprowokowanej agresji itp.
Problemem istotnym dla zdrowia wychowanków jest palenie papierosów. Przy ogólnym nasileniu występowania tego nałogu system zakazów stosowany w szkole jest z reguły bezskuteczny. Prawie co drugi wychowanek pali papierosy. Walka z nałogiem nie jest łatwa, gdyż papieros to w ocenie młodzieży atrybut dorosłości. Palenie stanowi ponadto u wielu młodych objaw młodzieńczego snobizmu i pozerstwa.
Zjawiskiem powszechnym u młodzieży jest wspomniana powyżej agresja. To każde zamierzone działanie, które ma na celu lub powoduje wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Przemoc ma miejsce wówczas, gdy uczeń atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie, używa przeważającej siły. Zachowania agresywne przejawiają szczególnie chłopcy, którzy często chcą dorównać kolegom imponującym siłą fizyczną, albo też z chęci naśladowania bohatera filmu.
Do problemów zachowania naszych podopiecznych należy zaliczyć gwałtowność, nieposłuszeństwo, łatwość popadania w złość, skłonność do przeklinania, nadpobudliwość, lekkomyślność, nerwowość. Natomiast do problemów osobowości takie właściwości jak: brak pewności siebie, poczucie niższości, depresja, nadwrażliwość, lęki. młodzież przejawiającą zaburzenia zachowania można podzielić na dwie grupy: pierwsza z nich to dzieci agresywne, druga to dzieci zahamowane.
Często mamy kontakt z dziećmi zahamowanymi, nieśmiałymi. Są one małomówne, często onieśmielone, a nawet apatyczne. Dzieci te, chociaż nie sprawiają większych trudności wychowawczych, nie zakłócają porządku, stanowią poważny problem dla nauczycieli. Wiąże się on z postawą bierną wychowanków. Nie są oni zdolni do zawierania bliskich przyjaźni, trudno ich do czegoś zachęcić, trudno czymś zainteresować, nie reagują w wyraźny sposób na pochwały i nagany, są oni zupełnie bierni. Są na ogół skupieni i poważni, przy przykrych wydarzeniach stają się jeszcze bardziej spokojni, a często apatyczni i przygnębieni. Czasem odnosi się wrażenie, że są obojętni na wszystko, co wokół nich się dzieje. Ich zahamowanie w zakresie werbalnych elementów ekspresji emocjonalnej odbija się niekorzystnie na kontaktach społecznych zarówno z rówieśnikami jak i z dorosłymi. Zahamowanie psychiczne, podobnie jak to jest w nadpobudliwości, wynika z wielu, bardzo złożonych przyczyn. Duże znaczenie mają tu złe warunki domowe i niewłaściwe metody wychowawcze stosowane wobec tych dzieci. Z niewłaściwej atmosfery domu, z braku poczucia bezpieczeństwa, ze zbyt rygorystycznych metod wychowawczych wypływa najczęściej wyjątkowa wrażliwość i brak odporności psychicznej dziecka zahamowanego, a także jego lękliwość i niewiara we własne siły.
Przyczyny powstawania trudności, ich kategorie i wpływ na osobowość dzieci i młodzieży należy rozpatrywać w wielorakim aspekcie i różnych sytuacjach życia ludzkiego: w rodzinie, szkole, internacie, instytucjach oświatowo – wychowawczych. Wychowanek, należący do tych środowisk społecznych, wchodzi w interakcje z innymi członkami. Im bardziej zróżnicowana jest to sieć powiązań uczuciowych i kontaktów społecznych, tym bardziej prawidłowy jest rozwój osobowy młodego człowieka i tym większa możliwość uniknięcia trudności wychowawczych, tak w sferze charakterologicznej, jak i socjologicznej, dydaktycznej oraz wychowawczej.
Główne potrzeby dzieci:
- potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa,
- potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami,
- potrzeba miłości,
- potrzeba uznania.
Jeżeli któraś z tych potrzeb psychicznych nie zostanie zaspokojona – rozwój dziecka nie może przebiegać prawidłowo. Bardzo istotnym warunkiem zaspokojenia całokształtu potrzeb rozwojowych dziecka w środowisku rodzinnym jest prawidłowa struktura rodziny i odpowiednia wewnętrzna jej atmosfera..
Rola nauczyciela – wychowawcy jest również ważna z chwilą, gdy mamy do czynienia z dzieckiem „trudnym”. W porę rozpoczęta praca nad takimi dziećmi i ich rodzinami, umiejętność obserwowania tych uczniów, rozumienie ich trudności, a przede wszystkim życzliwość i zaofiarowana pomoc przynoszą pożądane efekty wychowawcze.
Opracowała:
Anna Strycharczyk
(nauczyciel przedmiotów zawodowych) |
