www.szkolnictwo.pl

     W dzisiejszych czasach problem uzależnienia wśród dzieci i młodzieży jest bardzo powszechny. Spowodowane to zostało przede wszystkim postępem współczesnej cywilizacji, który pomimo, iż doprowadził do wielu pozytywnych osiągnięć w różnych dziedzinach życia oraz licznych udogodnień, takich jak :

• Rozwój środków masowego przekazu
• Rozwój komunikacji
• Osiągnięcia w medycynie

To spowodowało skutki negatywne jak:

• Konflikty interpersonalne
• Napięcia emocjonalne
• Objawy nerwicowe

     Nie jest więc, przypadkiem, że właśnie w naszym stuleciu wprowadzono pojęcie "epidemii uzależnień", która przybrała rozmiary stanowiące zagrożenie dla młodzieży i dzieci, a jednocześnie dla całego społeczeństwa. Wraz ze wzrostem uzależnień obserwuje się wzrost przestępczości i samobójstw. Zjawiska te prowadzą do psychodegradacji jednostek dotkniętych tego rodzaju zaburzeniami, do rozkładu rodziny, do degradacji życia społecznego. Zjawisko uzależnień widoczne jest obecnie w każdym środowisku. Zacofanie społeczne wobec problemu i narastająca bieda, powoduje ,że ludzki umysł jest tak zaprzątnięty myślą o zdobyciu pieniędzy na przeżycie, że giną wszelkie wartości. Zmniejsza się znaczenie wartości i spójności podstawowej komórki społecznej jaką jest rodzina. Ponadto ginie indywidualność człowieka, wszystko bowiem jest zunifikowane, zmniejszają się więzi społeczne- ludzie często żyją obok siebie zupełnie nie zwracając na siebie uwagi. W takich warunkach ludzie stają się nietolerancyjni na wszystko , co mieści się w ramach społecznych oraz znieczuleniu. Często zaglądają do kieliszka, by zapomnieć choć na chwilę o świecie. Palą papierosy, bo to koi ich nerwy. Nie mają czasu na rozmowę z dziećmi, bo są zajęci pracą zawodową, która pochłania niejednokrotnie 23 doby. Sytuacja dzieci i młodzieży w tych warunkach jest bardzo specyficzna . Głównym jej zadaniem jest nauka, przy czym nie stanowi ona zadowolenia ze względu na swoją stereotypowość, stanowi natomiast źródło frustracji dążenia każdego młodego człowieka do niezależności. Samo nauczanie jest rutynowe i schematyczne. Nauczyciele zainteresowani są jedynie stopniami rzadko kontaktują się z uczniami. W takiej sytuacji dochodzi do rozwinięcia się podziemnego życia uczniów, o których dorośli mało wiedzą. Zarówno rodzina jak i szkoła jest zainteresowana odsunięciem od siebie trudnego problemu niż dobrem młodego człowieka. Właściwie nie wiadomo w tej sytuacji kim jest ten młody człowiek. Na pewno nie jest dzieckiem, a jednak wciąż nie jest odpowiedzialny, ma swoje zainteresowania, swój styl ubierania się i swoje problemy. Chce wszystkiego spróbować i przekonać się na własną rękę "jak wszystko smakuje ". Nie wierzy , gdy inni mu tłumaczą, zawsze " wie lepiej" i "wie swoje".
     Młody człowiek uzależnia się z tego samego powodu, dla którego wielu dorosłych pije alkohol : żeby się rozluźnić i uciec przed stresem.
     Trudno jest znaleźć jednoznaczną odpowiedź na pytanie " dlaczego nastolatek " sięga po używki. Dzieci twierdzą że, "prochy " uwalniają od problemów i pomagają zapomnieć o kłopotach. Narkotyki, papieros, alkohol to coś, dzięki czemu mogą poszpanować i zyskać akceptację kolegów.
     Psychologowie natomiast mówią o trzech głównych powodach, które mogą skłonić dziecko do uzależnienia.

I POSZUKIWANIE NOWYCH , PRZYJEMNYCH WRAŻEŃ
     Nastolatek pragnie przygód, rzeczy nowych, ekscytujących. Lubi ryzyko i nienawidzi nudy. Narkotyk pozornie zaspakaja z jego potrzeb- dzięki niemu może poczuć się " ważny", "tajemniczy", "dorosły", może też bez odrobiny wysiłku ze swojej strony, odczuwać przyjemność i dreszczyk emocji.

II CHĘĆ UWOLNIENIA SIĘ OD STRESU, NAPIĘĆ I PROBLEMÓW
     Narkotyk na krótką chwilę odrywa od rzeczywistości, rozluźnia, tłumi uczucia. Spięty przed randką nastolatek zapala papierosa z marihuaną , przed klasówką zażywa amfetaminę. Kiedy pojawiają się problemy, pali haszysz, na chwilę o nich zapomina- to dzisiejszy obraz dnia młodzieży.

III CHCE BYĆ ZAAKCEPTOWANY PRZEZ GRUPĘ
     Chce czuć się silny, pasować do ogólnie lansowanego przez media wzorca: człowieka wyluzowanego, silnego, nie przejmującego się problemami korzystającego z szybkich i natychmiastowych rozwiązań. Kiedy boli go głowa- bierze tabletkę. Kiedy jest zmęczony pije napój energetyzujący lub łyka cudowne witaminy. Kiedy ktoś mu proponuje środki odurzające nie odmawia......
     Narkotyków przybywa ,trudnych sytuacji w której znajduje się młodzież również, ale są również błyskawiczne rozwiązania; tabletka, piwo, papieros i agresja.
     Każdy tylko nie uzależniony- jest wspaniały. Używka jakakolwiek w tej sytuacji jest postrzegana jako uniwersalny środek na problemy i napięcia- jako prosta skondensowana przyjemność.
     Zasadniczej rangi nabiera więc zagadnienie profilaktyki, która będzie szeregiem działań mających na celu uchronienie nas przed konkretnymi uzależnieniami, chorobami, zaburzeniami rozwoju czy patologiami społecznymi.
     Zgodnie z definicją FLOYD-a profilaktyka ma charakter ciągły, który dostarcza jednostkom i organizacjom sposobności do:

• Wzbogacenia wiedzy lub świadomości osobistych i grupowych możliwości
• Rozwijania umiejętności wykorzystywania osobistych potencjałów
• Twórczego wykorzystywania pomocy z zewnątrz w celu nabycia zdolności do radzenia sobie z problemami życiowymi, aby tym samym skutecznie zapobiegać problemom psychicznym, emocjonalnym czy społecznym sprzyjającym sięganiu po środki odurzające.

     Natomiast L. WALLACK w zapobieganiu uzależnieniom wyraźnie akcentuje znaczenie kontekstu społecznego. Dlatego jego zdaniem osoby uzależnione są ofiarami wpływów społecznych.
Zgodnie z powyższymi definicjami wnioskować można, że aby zapobiegać uzależnieniom należy:

• WSPOMAGAĆ ROZWÓJ
• WZBOGACAĆ ROZWIJAC ŚRODOWISKO SPRZYJAJĄCE ZACHOWANIU ABSTYNENCJI
• WSPÓŁPRACOWAĆ W TWORZENIU ZDROWEGO I WOLNEGO OD ŚRODKÓW ODURZAJĄCYCH STYLU ŻYCIA

     Działania profilaktyczne w celu dokonania zmian w życiu jednostki muszą obejmować wzbogacenie środowiska społecznego w którym dana jednostka otrzymuje konieczne wsparcie w rozwoju. Działania profilaktyczne są skoncentrowane zarówno na jednostce, jak i na społeczeństwie, gdyż system społeczny wraz z całą swą siecią wsparcia dostarcza społecznej struktury, która gwarantuje zdrowy rozwój i życie jednostek.
     Najważniejsze jest to, że profilaktyka powinna przebiegać na poziomie społeczności lokalnej. Tylko wtedy jest możliwe wykorzystanie właściwych i skutecznych sposobów działania dostosowanych do indywidualnych potrzeb członków danej społeczności. Wszelkie działania profilaktyczne niezależnie od swojej specyfiki maja wspólne cele. E.T. DUFFY podaje dziesięć podstawowych celów. Są to :

1. Rozpowszechnianie prawdziwych i rzetelnych informacji o zjawisku, którego profilaktyka dotyczy.
2. Kształtowanie świadomych wzorców komsumcyjnych.
3. Kształtowanie umiejętności interpersonalnych, a w szczególności samoświadomości, samooceny i samodyscypliny.
4. Rozwijanie umiejętności interdyscyplinarnych, a w szczególności umiejętności empatycznych, współpracy, komunikowania się oraz rozwijania konfliktów.
5. Rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, obejmujące między innymi zdolność do wybierania pozytywnych , a nie negatywnych stylów życia.
6. Rozwijanie związków z grupą społeczną i poczucia odpowiedzialności za grupę, do której jednostka należy ( rodzina, lokalna społeczność, ogół społeczeństwa ).
7. Rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności jako właściwego wzorca do naśladowania przez innych ( obejmująca miedzy innymi; styl życia, postawy wobec używania środków odurzających), podejmowanie decyzji.
8. Rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy, które by podnosiło jakość życia wszystkich jego członków.
9. Kształtowanie reguł prawnych i publicznych w taki sposób, aby były zgodne z ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia.
10. Umożliwienie wczesnego rozpoznawania , diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania strategii przeciwdziałania , bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych uwarunkowań.

POZIOMY PROFILAKTYKI
     Zapobieganie uzależnieniom według specjalistów może być realizowane na trzech poziomach. Działania miałyby charakter :

1. Zapobiegania pierwotnego albo profilaktyki w ścisłym tego słowa znaczeniu, niedopuszczania do powstania problemów.
2. Zapobiegania drugorzędowego albo wczesnej interwencji (byłyby to działania w przypadku osób zagrożonych wystąpieniem u nich różnych problemów).
3. Zapobiegania trzeciorzędowego, tzn. działania w zakresie następstw nadużywania alkoholu.

     Profilaktyka pierwszorzędowa są to działania mające na celu z jednej strony promocję zdrowia i przedłużanie życia człowieka, z drugiej zaś- zapobieganie pojawieniu się problemów związanych z używaniem i nadużywaniem środków odurzających. Szczególnie wyraźnie tutaj akcentuje się budowanie i rozwijanie różnych umiejętności radzenia sobie z wymogami życia.
Główne cele profilaktyki pierwszorzędowej to :

• zmiana norm społecznych dotyczących używania środków odurzających,
• edukacja społeczeństwa, specyficznych środowisk oraz jednostek w zakresie ryzyka zdrowotnego związanego z używaniem środków odurzających,
• redukowanie zagrożenia uzależnieniami w grupach wysokiego ryzyka, na przykład w środowisku dzieci uzależnionych rodziców,
• redukowanie używania środków odurzających w sytuacjach wysokiego ryzyka , na przykład podczas prowadzenia pojazdów, uprawiania sportu podczas ciąży,
• opóźnianie wieku inicjacji tytoniowej, alkoholowej, narkotykowej i seksualnej,
• propagowanie postaw wolnych od uzależnień oraz zdrowego stylu życia
• nasilanie świadomości społecznej, że wszelkie używki to również środki odurzające.

     Profilaktyka drugorzędowa (lub wczesna interwencja) ma na celu ujawnianie osób o najwyższym ryzyku popadnięcia w uzależnienie oraz pomaganie im w redukcji tego ryzyka, a więc zapobieganie popadanie w używanie zależne.
     Główne cele profilaktyki drugorzędowej sprowadzają się do wczesnej diagnozy i ograniczenia rozwoju uzależnienia i obejmują ;

• edukację specyficznych populacji i jednostek traktowanych jako (osoby) wysokiego ryzyka,
• redukcje występowania problemów uzależnionych u osób odurzających się eksperymentalnie lub okazjonalnie,
• redukowanie używania środków odurzających w sytuacjach wysokiego ryzyka,
• redukowanie zjawiska piętnowania osób odurzających się i propagowanie traktowania uzależnienia jako choroby.

     Profilaktyka trzeciorzędowa rozumiana jest jako interwencja po wystąpieniu uzależnienia . Ma ona na celu z jedne strony przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego, z drugiej zaś-umożliwienie osobie leczącej się powrotu do społeczeństwa, prowadzenia w nim satysfakcjonującego i społecznie akceptowanego trybu życia, wolnego od środków odurzających.
Cele profilaktyki trzeciorzędowej są następujące :

• zatrzymanie rozwoju uzależnienia,
• redukcja niebezpieczeństwa powrotu do uzależnienia,
• usprawnienie form pomocy dla osób uzależnionych i ich rodzin,
• poprawa jakości życia rodzin z osobą uzależnioną
• redukowanie problemów społecznych i zdrowotnych związanych z uzależnieniami (np. samobójstwa, zabójstwa, przestępczość, przemoc w rodzinie )
• likwidacja piętna społecznego, jakie ciążą na osobach uzależnionych.

STRATEGIE PROFILAKTYKI
     W zapobieganiu uzależnieniom istnieje wiele strategii profilaktycznych skoncentrowanych na dzieciach i młodzieży.
Wyróżniono cztery grupy takich działań.

• Pierwsza grupa działań to strategie odstraszające , które wynikają z przekonania, że odurzenie się występuje dlatego, iż dzieci nie wiążą się z nim zbyt dużego ryzyka ( w zakresie zdrowia i życia ) oraz mają trudności w zdobywaniu i używaniu środków odurzających. Strategie te maja na celu zwiększenie kosztów i zmniejszenie korzyści.
• Druga grupa działań to programy informacyjne, zmierzające do dostarczenia dzieciom odpowiedniej do wieku i doświadczeń życiowych wiedzy sprzyjającej podejmowaniu decyzji o odrzuceniu środków odurzających.
• Trzecia grupa działań to efektywna edukacja, obejmującą programy skoncentrowane na rozwijaniu umiejętności radzenia sobie ze z presją społeczną ( głównie rówieśniczą ) wobec odurzania się.
• Czwarta grupa działań to podejścia aktywizujące , które dostarczają dzieciom alternatywnych form działania, umożliwiających zaspakajanie takich potrzeb jak w przypadku używania środków odurzających.

Opracowała: Elżbieta Stefaniuk

Dziękuję koleżance Beacie Nawolskiej za możliwość opublikowania referatu na jej stronie.