www.szkolnictwo.pl

W niniejszej publikacji wyjaśniam pojęcie „twórczość” oraz przedstawiam krótką charakterystykę osób twórczych. Druga część publikacji zawiera scenariusz lekcji twórczej , którą można przeprowadzić w nauczaniu zintegrowanym. Podaję też przykłady ćwiczeń twórczych dla dzieci dziewięcioletnich i dziesięcioletnich.
Wyjaśnienie pojęcia "twórczość".
     Twórczość jest pojęciem wieloznacznym, dlatego niezbyt dobrze funkcjonuje jako termin naukowy, chociaż samo zjawisko stanowi ważny i ciekawy przedmiot badań naukowych. Poza tym twórczość jest obiektem zainteresowania wielu nauk, nie tylko psychologii, antropologii i nauk o poznaniu. Wieloznaczność pojęcia twórczości wychodzi na jaw gdy uświadomimy sobie w jak licznych kontekstach jest używane.
     Twórczość jako dorobek i jako rodzaj aktywności to bynajmniej nie wszystkie znaczenia interesującego nas pojęcia. Mówimy na przykład, że ktoś cechuje się twórczością, bo dużo i mądrze pisze albo ma ciekawe pomysły. Możemy też o kimś powiedzieć, że ma twórczą osobowość, co może znaczyć, że jest to osobowość bogata, wewnętrznie skomplikowana lub zdolna do wytwarzania nowych pomysłów. W tym wypadku osobowość byłaby rozumiana jako źródło czyjejś twórczości lub siła napędowa procesów twórczych. Ale jak w takim razie nazwiemy osobowość twórczego człowieka, to znaczy cechy przejawiane przez twórczą jednostkę, ale niekoniecznie stanowiące siłę napędową jej działań twórczych?
     Czy można mówić o twórczości bez dzieł, a więc czy można nazywać kreatywnym kogoś, kto nigdy nie wymyślił niczego nowego i zarazem wartościowego? Kreatywność w tym znaczeniu byłaby zdolnością czysto potencjalną, z różnych powodów niezrealizowaną w postaci wytworów spełniających kryteria nowości i wartości. Według Abrahama Maslowa, osoba ciągle rozwijająca się, zdrowa psychicznie, szczęśliwa, akceptująca sama siebie i doświadczająca rzeczywistości w niezwykły sposób, zasługuje na miano osoby twórczej mimo braku dzieł o uznanej wartości. Twórczość tego rodzaju polega albo na dysponowaniu rozwiniętym, choć zahamowanym potencjałem intelektualnym, niezbędnym do produkowania nowych i wartościowych wytworów, albo na przejawianiu określonych form zachowania, które jest typowe dla dojrzałej, "prawdziwej" aktywności twórczej. W obu przypadkach mamy do czynienia z twórczością, jako cechą indywidualną, czyli z kreatywnością.
     Genezy myślenia twórczego upatruje się w myśleniu intuicyjnym, ponieważ manifestuje się ono wyjściem poza stereotypowe schematy logiczne.
     Myślenie twórcze, innowacyjne, nie zajmuje się udowadnianiem niczego, jest raczej parciem do przodu z nowymi możliwościami. Natomiast jeżeli już wymyśliliśmy coś nowego, możemy zająć się sprawdzaniem wartości czy prawdziwości tego co wymyśliliśmy.
     Tworzyć – to znaczy powoływać nowy byt. Nie powstaje on z niczego, lecz z innych istniejących już bytów. Dlatego tworzenie polega na przeobrażaniu wartości. Tworzyć – znaczy odkrywać nową prawdę. Tworzyć – znaczy ustanawiać nowy porządek. Tworzyć – znaczy wreszcie zdobywać nowe doświadczenia. Możliwości mają to do siebie, że przerastają pierwotne potrzeby. Jeżeli chcemy się rozwijać – musimy przezwyciężać własny bezwład. Dlatego sensem tworzenia jest ciągłe doskonalenie życia.
     Twórcze działanie nie może być więc czymś nadzwyczajnym w życiu człowieka, skoro tworzenie jest funkcją życia w ogóle. Twórcza działalność różni się na różnych polach. Może być twórczością artystyczną, lub nieartystyczną, naukową, techniczną albo po prostu niestereotypowym sposobem bycia, myślenia, odczuwania. Bowiem cecha wspólna wszystkich form i dziedzin twórczego działania jest zaprzeczanie stereotypom.
     Twórcza postawa nie może też być jedynie przywilejem jednostek, skoro każdy człowiek pragnie zrozumieć, odpowiednio zorganizować i stale poprawiać swoje życie. Człowiek z natury swej jest istotą twórczą i posiada naturalne predyspozycje do twórczej postawy wobec siebie i rzeczywistości.
     Postawa twórcza wymaga od nas, abyśmy wchodzili w rejony nieznane. Jeśli popuścimy wodzy fantazji możemy odkryć nowe możliwości i je wyeksploatować. Fantazjowanie pozwala ujrzeć znane fakty w nowym świetle. Dzięki fantazjom i prowokacjom możemy konstruować narzędzia myślenia twórczego uwalniające nas z krępujących więzów tradycyjnego myślenia.
     Osoby twórcze wyróżniają się swoistym układem cech indywidualnych. Są ponadprzeciętnie inteligentne, choć powyżej pewnego progu inteligencja przestaje się liczyć jako determinanta twórczości. Cechują się szczególnym stylem poznawczym, przede wszystkim niezależnością od pola, intuicyjnością i skłonnością do narzucania własnych norm i reguł. W zakresie cech osobowości twórcze jednostki charakteryzują się otwartością, niezależnością i wytrwałością.
     Dlaczego nie wszyscy ludzie wykazują umiejętność kreatywnego myślenia i działania, mimo iż dyspozycje twórcze stanowią cechę wrodzoną każdego człowieka?
     Przyczyn tej sytuacji, należy upatrywać w procesie wychowania i sposobie edukacji. Niestety wpływ szkoły częściej bywa pod tym względem negatywny niż pozytywny. Szkoła nie sprzyja twórczości przede wszystkim dlatego, że ujednolica zachowanie i sposób myślenia wychowanków, działając jak gdyby w zastępstwie społeczeństwa jako całości.
     Szkoła jest miejscem, w którym dokonuje się niezbędny przekaz wiedzy, norm i wartości, ale też miejscem, które uczy konformizmu. Przychodząc do szkoły, dziecko uczy się obowiązujących reguł zachowania, które często przekształcają się w obowiązujące reguły myślenia. Szkoła nie sprzyja też twórczości ze względu na sposób przekazywania wiedzy. Próbuje się przekazać przede wszystkim jak najwięcej wiedzy i wiadomości w mniejszym stopniu stymulując myślenie, wyobraźnię, dociekliwość i samodzielność intelektualną.
     Szkoła nie musi być środowiskiem nie sprzyjającym twórczości i w wielu wypadkach nie jest. Instytucje edukacyjne dysponują olbrzymim potencjałem, umożliwiającym promowanie aktywności twórczej i rozwijanie talentów.
     Po pierwsze, szkoły mają do dyspozycji odpowiednie zasoby takie jak biblioteki i pracownie. Po drugie, w szkole może dojść do konfrontacji różnych pomysłów, koncepcji i stylów myślenia, i atmosfera współpracy i zdrowej rywalizacji, stanowi ważne źródło motywacji do twórczości. Po trzecie, w szkole są nauczyciele, którzy mogą spełnić społeczną rolę mentora, opiekuna i wzorca osobowego. Właśnie postawy i zachowania nauczycieli są czynnikami decydującymi o twórczym rozwoju dziecka.
     Powodzenie nauczyciela w pracy nad rozwijaniem aktywności twórczej uczniów uwarunkowane jest przede wszystkim rzetelną wiedzą oraz dobrą znajomością każdego dziecka, jego potrzeb, jego poziomu umysłowego, zdolności, uzdolnień, warunków życia i jego zainteresowań. Nauczyciel powinien pamiętać, że dzieci energiczne i swobodniejsze potrzebują przede wszystkim ukierunkowania, wskazania drogi rozwoju, podczas gdy dzieci bierne i zahamowane wymagają zachęty, porady i tworzenia sytuacji do rozwoju niezależności myślenia.
     Chodzi o to, aby tak organizować nauczanie, w którym pulsuje życie i radość, nie ma nudy i szarzyzny, gdzie panuje twórczość. Należy zadbać o stworzenie atmosfery, która sprzyja ekspresji, pobudza inwencję i odkrywczość. Nauczyciel powinien tak sterować dziećmi, aby powoli przejmował inicjatywę w swoje ręce, szukały różnych rozwiązań, nie bojąc się pomyłek. Wystrzegać się dawania rad i podawania rozwiązań, aby nie odbierać dzieciom możliwości radzenia sobie w danej sytuacji problemowej i szukania własnych rozwiązań.
     W kształtowaniu postawy twórczej, ogromną wartość ma tak zwana aktywność otwarta, dzięki której dziecko wykorzystuje tkwiący w jego umyśle potencjał intelektualny. Jeżeli jest zachęcane do wysuwania i oceny własnych pomysłów, to występują następne jakościowo inne.

Literatura:

1. Edward Nęcka (2001), Psychologia twórczości, Gdańskie towarzystwo psychologiczne.
2. Edward de Bono (1994), Naucz swoje dziecko myśleć, tłum. Wydawnictwo PRIMA.
3. Ewa Marchwicka (1998), Myślenie twórcze jako cel współczesnej edukacji, Nowa Szkoła nr9.
4. Agnieszka Wrona, Dorota Durlej (2000), Propozycje gier i zabaw do programu "Postrzegam świat całościowo" dostosowane do poziomu klasy II i III, Nauczanie początkowe, Kształcenie zintegrowane, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce.