Elżbieta Kuśnierczak
Na przełomie XIX i XX w. w szkolnictwie wyższym w Rosji nastąpił przełom. Coraz więcej osób zaczęło wstępować na wyższe uczelnie, których sieć władze zaczęły rozbudowywać. Obok już istniejących pojawiły się nowe: Politechnika i Instytut Elektrotechniczny w Moskwie, Instytut Technologiczny w Kijowie, Uniwersytet w Tomsku, Instytut Wschodni we Władywostoku. Mimo to na pewnych terenach wyraźnie brakowało wyższych uczelni. Taka sytuacja miała miejsce na Litwie i Białorusi. Uniwersytet Wileński i Akademia Medyczno - Chirurgiczna od dawna już nie działały. Jedyna liczącą się placówką na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej pozostawał Uniwersytet Kijowski. Młodzi ludzie pragnący poszerzać swoją wiedzę zmuszeni byli korzystać z uczelni w innych ośrodkach: Petersburgu, Moskwie, Charkowie, Rydze, Dorpacie. Pewien niedosyt w tej dziedzinie odczuwało także Królestwo Polskie. Cztery uczelnie: Uniwersytet Warszawski, Politechnika, Instytut Weterynarii i Instytut Rolniczy w Puławach, nie zaspokajały wszystkich potrzeb. Młodzież z Królestwa udawała się do Rosji, by wstąpić na tamtejsze uczelnie.
Do najstarszych ośrodków akademickich i uczelnianych należał Petersburg. W tym mieście już w latach osiemdziesiątych istniało 13 wyższych uczelni. Przez cały czas wzrastała liczba studentów, których w 1895r. było 9 tysięcy, a w 1915 już 40 tysięcy. Uczelnią, która na stałe zapisała się w historii stolicy był Uniwersytet skupiający najwięcej studentów. Znaną uczelnią o profilu humanistycznym był także Cesarski Instytut Historyczno - Filozoficzny kształcący nauczycieli języków klasycznych, języka rosyjskiego, literatury rosyjskiej, historii i geografii dla szkół średnich oraz Instytut Archeologiczny przygotowujący specjalistów z zakresu archeologii i archiwistyki. Swoją siedzibę w Petersburgu miało też wiele uczelni technicznych, jak chociażby Instytut Technologiczny i Górniczy, Szkoła Budownictwa (później Instytut Inżynierów Cywilnych), Instytut Politechniczny. Tutaj też przyjeżdżali kandydaci na przyszłych lekarzy. Każdy z nich mógł wybrać jedną z uczelni kształcącą w tym kierunku, np.: Akademię Medyczną (od 1881r. Cesarska Akademia Wojskowo - Medyczna) i Cesarski Instytut Medycyny Eksperymentalnej. Odpowiednią szkołę dla siebie znajdowały też osoby chcące związać swoją przyszłość z rolnictwem. W Petersburgu działał bowiem Instytut Weterynaryjny i Leśny. Nie wolno nam też zapominać, że Petersburg był stolicą artystów. Kształciła ich Akademia Sztuk Plastycznych, Szkoła Malarstwa, Architektury i Rzeźby, Szkoła Muzyczno - dramatyczna Moskiewskiego Towarzystwa Filharmonicznego. W Petersburgu skupiały się także akademie wojskowe dla oficerów według specjalności militarnych, czego przykładem była Akademia Sztabu Generalnego. Do miasta nad Newą przyjeżdżały też setki kobiet, które uczyły się na różnego rodzaju kursach np. Wyższych Kursach Żeńskich zwanych Bestużewowskimi.
Drugą po Petersburgu pozycję w świecie nauki rosyjskiej zajmowała Moskwa. Jej uniwersytet w połowie lat osiemdziesiątych liczył około 3 tys. studentów. W Moskwie nie było zbyt wielu uczelni, gdyż do początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy powstała Politechnika i Instytut Elektrotechniczny, istniały tylko trzy uczelnie. Omawiając wyższe szkoły Moskwy trzeba też wspomnieć o szkole kreślarskiej, założonej przez hrabiego S. Stroganowa.
Miastami skupiającymi rzesze młodzieży były - Dorpat i Ryga. Szczególnym zainteresowaniem cieszyła się Politechnika w Rydze. Wiele osób wstępowało również na Uniwersytet Dorpacki, który największy rozkwit przeżył między rokiem 1820 a latami sześćdziesiątymi XIX wieku. W latach 1827 - 1832 jego mury opuściło 22 wybitnych naukowców rosyjskich. Później poziom uczelni znacznie się obniżył. Mimo to w gronie jej absolwentów znalazły się takie osoby jak Wilhelm Friedrich Oswald przyszły laureat nagrody Nobla w dziedzinie chemii i Gustaw Heinrich Johann Apollon Tommann, znany chemik. W uczelniach tych panowała specyficzna atmosfera. Wiązało się to z autonomią, którą posiadały uczelnie. Językiem wykładowym był język niemiecki a uczeni byli z reguły Niemcami. W latach dziewięćdziesiątych Politechnika i Uniwersytet zostały poddane rusyfikacji. Uniwersytet zmienił nazwę na Juriewski. Choć rusyfikacja niekorzystnie wpłynęła na jego rozwój utrzymał wysoką pozycję wśród rosyjskich uczelni. Cieszył się też uznaniem studentów. Szczególnie tych, którzy na innych uczelniach ze względu na swoje poglądy polityczne byli niemile widziani.
Na Ukrainie największym ośrodkiem skupiającym tysiące studentów był Uniwersytet w Charkowie. Drugim istotnym centrum nauki była wszechnica w Kijowie. Kształciły się w niej przede wszystkim osoby pochodzące z pobliskich terenów. Duży odsetek studentów, zwłaszcza przed wybuchem powstania styczniowego, stanowili Polacy. Ważną placówką, o której chcielibyśmy jeszcze wspomnieć, był Uniwersytet w Kazaniu nad Wołgą. Pierwsi studenci rozpoczęli tam naukę w 1803r. Dopiero wiele lat później powstałą druga uczelnia, a mianowicie Instytut Weterynarii.
Omawiając sytuację w rosyjskim szkolnictwie wyższym należy wspomnieć o wielu polskich uczonych, którzy wykładali na uniwersytetach, w instytutach i akademiach. Niestety, istnieją tylko dane dotyczące petersburskich uczelni. Z drugiej strony w tym mieście znajdowało się najwięcej uczelni stojących na bardzo wysokim poziomie. Z tego względu posiadane przez nas informacje mogą doskonale świadczyć o wkładzie Polaków w rozwój nauki w Rosji. Jednym z nich był Jan Baudouin de Courtenay, profesor uniwersytetu w Petersburgu. Przez wiele lat wykładał także w Kazaniu, Dorpacie i Krakowie. Międzynarodową sławę przyniosły mu prace z zakresu językoznawstwa, między innymi rozprawa o języku staropolskim do XIV wieku. W 1887r. został przyjęty w poczet członków Krakowskiej Akademii Umiejętności, a w 1897r. Petersburskiej (Cesarskiej) Akademii Nauk. Doskonały przykład stanowią nazwiska Wiktora Staniewicza i Józefa Jeśmiana, którzy wykładali na Politechnice Petersburskiej. Natomiast w Instytucie Dróg i Komunikacji wykładały takie osobistości jak Henryk Merczyn, Albin Czeczot i Andrzej Pszenik. Naukową działalność prowadzili również polscy uczeni w Instytucie Technologicznym, a wymienić tu wystarczy Kazimierza Smoleńskiego i Józefa Padlewskiego. Z kolei prawo na Uniwersytecie Petersburskim wykładał Włodzimierz Spasowicz - prawnik, historyk literatury, publicysta, zawodowo adwokat. Polskie nazwiska zapisały się również w dziejach innych szkół.
Swoje losy, a ściślej mówiąc swoją przyszłość z rosyjskimi uczelniami wiązali nie tylko uczeni, ale również tysiące polskich studentów pochodzących z Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Początkowo do Petersburga, Dorpatu, Rygi, Kijowa i innych miast posiadających wyższe uczelnie przejeżdżali młodzi ludzie z zachodnich guberni cesarstwa, w których wyższe szkolnictwo praktycznie nie istniało. Później dołączyli do nich ich koledzy z Królestwa, gdzie przez długi czas działały tylko dwie uczelnie - Instytut Rolniczy i zrusyfikowany, stojący na niskim poziomie naukowym Uniwersytet Warszawski. Młodzież polska wybierała częściej studia w Rosji niż w Królestwie, gdyż poziom naukowy istniejących tam szkół był wysoki a poza tym kończący studia posiadali większe szanse otrzymania pracy. Trzeba też zauważyć, że wyjazdy do Galicji i Zachodniej Europy wiązały się z wieloma trudnościami i poważnymi nakładami finansowymi, na które było stać młodzież tylko z dobrze sytuowanych rodzin. Mimo to spora grupa Polaków ukończyła studia w Zachodniej Europie - we Francji, Szwajcarii, Niemczech. Przybywająca do Francji polska młodzież z Królestwa i Rosji najczęściej wstępowała na uczelnie w Paryżu, Nancy, Marsylii, Montpellier, Tuluzie. W Nancy w 1908r. studiowało 51 osób. Z kolei w 1909r. w Montpellier 15 a w Tuluzie 9 osób. Dużym uznaniem cieszyły się uczelnie szwajcarskie. W Genewie w 1898r. kształciło się 41, natomiast we Fryburgu w 1907r. 90 osób. Tam też studenci utworzyli własne towarzystwa. W Bernie, kolejnym ważnym ośrodku przyjmującym polską młodzież działała Polsko - Litewsko - Ukraińska Czytelnia. Warto jeszcze wspomnieć o Lozannie, w której w 1900r. studiowało 36 studentek i 14 studentów.
Chociaż Polacy studiowali w całej Europie najwięcej kontynuowało swoją edukację w państwie rosyjskim. Obliczenia wykazały, że w okresie międzywojennym co trzecia osoba zatrudniona w szkolnictwie wyższym była absolwentem rosyjskiej uczelni.
Polska młodzież najczęściej studiowała w Petersburgu. W pewnym stopniu przyciągał ją stołeczny charakter miasta, będącego centrum życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego. Tam też była zgrupowana większość uczelni oferujących studentom możliwość kształcenia się w różnych zawodach. Prężnie rozwijające się miasto sprzyjało młodym ludziom, którzy mogli szybciej zrobić tam karierę niż ich rówieśnicy z innych miast. W pewnym stopniu na wybór dokonywany przez gimnazjalistów miał wpływ duch tolerancji panujący na uczelniach w Petersburgu. Liczba studiujących tam Polaków stale wzrastała. W 1881r. uczyło się tam 1 tys., a przed wybuchem I wojny światowej ponad 2 tys. osób.
Na kolejnym miejscu uplasował się Kijów, aczkolwiek więcej Polaków studiowało tam przed 1863r. Polacy stanowili wówczas 68% ogółu studentów. Trzecie miejsce zajmowały uczelnie moskiewskie, z których największą popularnością cieszył się uniwersytet.
Duże uznanie zdobyły sobie również uczelnie w Dorpacie i Rydze, które posiadały szeroką autonomię. Młodzież przyciągała też swoboda polegająca na wyborze dowolnych zajęć i możliwość przynależności do działających tam korporacji studenckich. Na Politechnice w Rydze w 1870r. studiowało 25 Polaków stanowiących 23% ogółu studentów. Z czasem liczba ta zaczęła wzrastać i w 1875r. wynosiła 91 osób (38%) a 1879r. 187 osób (41%). Spora grupa Polaków kształciła się również na Uniwersytecie w Dorpacie. Ciekawych informacji na ten temat dostarczył nam artykuł Csaby Janosa Keneza, który zestawił swoje wyniki badań z wynikami Siergieja Isakova. S. Isakov w swych obliczeniach uwzględnił Polaków z "właściwej" Polski, z Litwy, Białorusi, Ukrainy oraz osoby z niemieckimi nazwiskami (zazwyczaj ewangelickiego wyznania), które studiowały teologię. Wziął również pod uwagę Polaków z niepolskich terenów (m.in. z Berlina, Paryża, Besarabii) i tych, którzy spędzili swoje życie w Polsce (z wyjątkiem osiadłych w Polsce urzędników rosyjskich prawosławnego wyznania). Nie uwzględnił natomiast Polaków z krajów bałtyckich i innych miejsc Rosji. Według jego danych między 1802 a 1918 rokiem na uniwersytecie w Dorpacie studiowało 2302 Polaków (w tym 1891 studentów polskich i 411 pochodzących z Polski) czyli 8% ogółu wszystkich studentów. W okresie rosyjskim, a więc w latach 1889 - 1914 kształciło się 1238 Polaków (1039 studentów polskich i 199 pochodzących z Polski), którzy stanowili 8,5% studenckiej społeczności. Węgierski historyk podał nieco większe liczby. W jego opinii w latach 1802 - 1918 w Dorpacie studiowały 2373 osoby (w tym 1774 Polaków i 599 pochodzących z Polski) - 9,2% ogółu studentów. Z kolei od roku 1889 do 1918 studia rozpoczęły 1234 osoby (w tym 973 polskich studentów i 261 pochodzących z Polski) czyli 10,7% wszystkich studentów. Dużą kolonię studencką tworzyła także polska młodzież kształcąca się w Charkowie. Pewna liczba osób podejmowała również studia na Uniwersytecie Noworosyjskim w Odessie i na Uniwersytecie w Kazaniu.
Jeśli chodzi o typ studiów, to należy stwierdzić, że coraz więcej osób decydowało się na studia techniczne. W latach 1837 - 1914 sam tylko Instytut Technologiczny w Petersburgu opuściło 1400 studentów Polaków. Spośród kierunków uniwersyteckich Polacy najczęściej wybierali prawo i medycynę, czego dowodzą następujące dane. Na Uniwersytecie w Kijowie spośród 395 studentów aż 143 studiowało medycynę a 175 prawo. Nie inaczej sytuacja wyglądała w Charkowie, gdzie 55 Polaków kształciło się na medycynie i 22 na prawie, przy czym na wszystkich kierunkach kształciło się 91 osób. Stosunkowo mniej osób wybierało kierunki humanistyczne, co zresztą nie budzi zdziwienia: Polacy swoją karierę wiązali z zawodem lekarza, prawnika albo inżyniera, gdyż dostęp do kariery urzędniczej został dla nich zamknięty. Wolne zawody zapewniały im również pewną swobodę i możliwość spełnienia się w życiu zawodowym. Synowie z rodzin ziemiańskich wstępowali także na uczelnie związane z rolnictwem. Polskie nazwiska widniały w spisie absolwentów opuszczających uczelnie o profilu artystycznym: Wojciecha Gersona, Henryka Siemiradzkiego, Władysława Bakałowicza, Eligiusza Niewiadomskiego
Z. Łukawski stwierdził, że trudno ustalić społeczny skład studentów polskich. Jego zdaniem przeważali jednak synowie szlachty z ziem litewsko - białoruskich i ukraińskich. Drugą grupę stanowiła młodzież pochodząca z drobnej i zagrodowej szlachty, która dzięki studiom mogła osiągnąć sukces w życiu. Wielu studentów z pewnością legitymowało się pochodzeniem robotniczym i chłopskim. Takich wniosków dostarczają dane, według których 46 studiujących w stolicy znajdowało się w trudnej sytuacji materialnej, a 15% było pozbawionych środków utrzymania.
Część studentów znajdujących się w najgorszym położeniu była wspierana przez stypendia rządowe. Tym, którzy nimi nie zostali objęci pomagały kółka samopomocy studenckiej. Studenci zakładali kasy zapomogowo - pożyczkowe, stołówki i biblioteki. Cała akcja samopomocowa i samokształceniowa rozwinęła się za sprawą ziomkostw zwanych "kołami polskimi", które zrzeszały studentów. Natomiast w Dorpacie i Rydze tę rolę pełniły korporacje. Do najprężniejszych kół należało Koło Polskie w Moskwie i Petersburgu. Inną znaną organizacją było Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej na Uniwersytecie w Kijowie.
Powoli, aczkolwiek systematycznie zaczął się zmieniać charakter kół, których członkowie coraz bardziej angażowali się w działalność polityczną. W studenckich kręgach sympatię uzyskiwał ruch narodnicki. Przełomowym momentem w jego rozwoju był zamach na Aleksandra II w 1881r. W następnym roku zamachowcy próbowali dokonać zamachu na cara Aleksandra III. W sprawę tę zostali wplątani bracia - Bronisław i Józef Piłsudscy. Szczególnie aktywną grupę narodnicką była grupa z Petersburga, w której udzielali się Polacy. Ożywione kontakty utrzymywało z podobnymi kołami z Dorpatu i Rygi. W skład kółka dorpackiego wchodzili także Polacy - E. Nianiewicz, S. Stempołowski. W końcu lat osiemdziesiątych kółka narodnickie powstały na uczelniach w Charkowie, Kijowie, Odessie na Krymie.
Swoich zwolenników posiadał również ruch socjaldemokratyczny. Już w latach osiemdziesiątych w środowiskach studentów wileńskich działało kółko socjaldemokratyczne. Istnieją też dowody świadczące o popularności tego programu w wyższych szkołach Petersburga. Kontakty między grupami socjaldemokratycznymi i studentami podtrzymywali polscy studenci.
W kręgach młodzieży kształcącej się w gimnazjach i na wyższych uczelniach popularny był również program PPS, o czym chociażby świadczą wspomnienia Stanisława Cat-Mackiewicza. Część młodzieży wstępowała także w szeregi Związku Młodzieży Polskiej, który był organizacją międzyuniwersytecką. Głoszone przez Zet hasła niepodległości Polski zjednywały mu wielu członków.
Polacy kształcący się na rosyjskich uczelniach organizowali się także w ruchu studenckim, który przybrał na siłach w drugiej połowie XIX wieku, kiedy władze przystąpiły do likwidacji studenckiej autonomii. Studentów obowiązywał zakaz zebrań i wieców. Nie mogli też legalnie uczestniczyć w życiu politycznym. Młodzież była wrogo nastawiona do programu zajęć uniwersyteckich, który uważała za przestarzały i przeładowany. Studenci oczekiwali zmian ze strony władz oświatowych. Te jednak nie mogły nastąpić, gdyż kolejni ministrowie należeli do ludzi przeciętnych, biurokratów, wiernych starym zasadom. Przez kilkanaście lat funkcję tę pełnił Iwan Dielanow, człowiek nie zainteresowany żadnymi zmianami. W 1887r. zastąpił go Mikołaj Bogoplew, profesor i rektor uniwersytetu w Moskwie. Osoba zamknięta w sobie, nieprzystępna, nie dostrzegająca nawarstwiających się problemów w szkolnictwie wyższym. Wzrastające wśród studentów napięcie doprowadziło do rozruchów, które trwały przez wiele lat. W wystąpieniach studenckich brali również udział Polacy. Ich uczestnictwo w demonstracjach było tak znaczne, że komisja obradująca pod przewodnictwem M. Murawiewa wystąpiła z wnioskiem o ograniczenie liczby studentów polskich do 20%. Dowodzą tego również dane dotyczące wystąpień w 1890r. Wówczas w grupie 23 studentów z Instytutu Technologicznego w Moskwie i 32 z Uniwersytetu Moskiewskiego było odpowiednio 8 (34,7%) i 11 (34,4%) Polaków.
Ostatnią sprawą, której poświęcimy kilka słów, to wykształcenie kobiet. Przez wiele lat kończyło się ono na poziomie szkoły średniej, ponieważ wyższe uczelnie były zamknięte dla dziewcząt. Pierwsze lody zostały przełamane w 1859r., kiedy pozwolono im brać udział w wykładach na zasadzie wolnych słuchaczek. Następny krok władze wykonały dziesięć lat później, zgadzając się na otwieranie wyższych kursów dla kobiet. Na początku lat siedemdziesiątych powstały znane kursy medyczne w Petersburgu i wyższe kursy nauczycielskie w Moskwie, kierowane przez W. Guerriera. Nieco później wiele kursów powstało w innych rosyjskich miastach. Dużą popularnością cieszyły się Wyższe Kursy Żeńskie w Petersburgu zwane Bestużewowskimi. W końcu XIX wieku w Petersburgu istniało 15 zakładów żeńskich, co świadczy o dużym zainteresowaniu dalszym kształceniem wśród kobiet. Edukację w nich pobierały również Polki, których, zdaniem E. Piltza, uczyło się około 200 rocznie. Mimo zachodzących zmian, w Rosji zostało utrzymane zamknięte wychowanie i kształcenie dla dziewcząt pochodzenia szlacheckiego. Część z niech uczyła się w ekskluzywnym Instytucie Szkolnym w Petersburgu.
Dziewczęta, które chciały studiować, musiały wyjeżdżać za granicę. Najczęściej udawały się do Szwajcarii i Francji. W 1907r. w Genewie kształciły się 94 studentki, a w 1908r. w Nancy we Francji na uniwersytecie było ich 8. W ich gronie znajdowały się Polki z Litwy, Białorusi, Królestwa i Cesarstwa.
Sytuacja w szkolnictwie rosyjskim przedstawiała się nienajlepiej. Powstawały nowe placówki naukowe, ale ich przyrost był zbyt niski w porównaniu z potrzebami społecznymi. Wykładali na nich uczeni reprezentujący wysoki poziom. Z drugiej strony programy nauczania należały do przestarzałych. W wyniku polityki prowadzonej przez władze dochodziło do rozruchów studenckich. Pozytywne zmiany nastąpiły jedynie w dziedzinie wykształcenia kobiet, przed którymi zaczęły się otwierać drogi do wyższych uczelni.
Bibliografia
Boudouin de Courtenay A., Kwestia alfabetu litewskiego w państwie rosyjskim i jej rozwiązanie, Kraków 1905.
Bazylow L., Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986.
Tenże, Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983.
Tenże, Polacy w Petersburgu, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1984.
Tenże, Polityka wewnętrzna caratu i ruchy społeczne w Rosji na początku XX wieku, Warszawa 1966.
Hulewicz J., Walka kobiet polskich o dostęp na uniwersytety, Warszawa 1930.
Ihnatowicz I., Studenci polscy na politechnice ryskiej przed pierwszą wojną światową [w:] Słowiańszczyzna a dzieje powszechne. Studia ofiarowane Prof. L. Bazylowowi w 70 rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1985.
Jurkiewicz J., Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905 - 1922, Poznań 1983.
Karbowiak J., Młodzież polska akademicka za granicą 1795 - 1830, Kraków 1910.
Kenez C.J., Polnische und aus Polen stammende Studenten an der Universität Dorpat 1802 - 1914, [w:] Zeitschrift für Ostforschung 1990, Jg. 39, H. 4, s. 572-603.
Kieniewicz S., Historia Polski 1795 - 1918, Warszawa 1980.
Łukawski Z., Ludność polska w Rosji w latach 1803 - 1914, Wrocław 1978.
Tenże, Polacy w rosyjskim ruchu rewolucyjnym 1894 - 1907, Warszawa 1984.
Tenże, Polacy w rosyjskim ruchu socjaldemokratycznym w latach 1883 - 1893, Warszawa 1970.
Pierwszy marca 1887 roku. Wspomnienia Józefa Łukasiewicza. Zebrał Bergman S., Warszawa 1981.
Pilitz E., Z życia studentek Polek w Petersburgu, Warszawa 1929.
Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914 - 1917, Warszawa 1966.
Studnicki Wł., Polityka Rosji względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego, Kraków 1900.
Z dziejów Uniwersytetu Kijowskiego (1834 - 1898), red. Z. Łukowski, W. Witkowski, Kraków 1986.
