Prawie każdy nauczyciel wcześniej czy później zostaje administracyjnie wychowawcą klasy. Funkcja ta przysparza wielu dodatkowych obowiązków, zadań i czynności. Praca wychowawcza jest trudna i niewymierna. Nie toleruje metody prób i błędów.
Dobre rezultaty pracy wychowawczej uzależnione są między innymi od pełnego i głębokiego rozumienia dziecka, wiedzy o nim, poznania jego odmienności oraz indywidualności, dobrego porozumienia się z nim.
Także celowe i skuteczne organizowanie życia powierzonej klasy, podejmowanie trafnych decyzji wychowawczych. Autentyczność kontaktów z wychowankami w dużej mierze zależy od poziomu wiedzy o zespole wychowanków i poszczególnych uczniach.
Gromadzenie takich informacji powinno dotyczyć przede wszystkim wiedzy:
-
- o klasie, np. oceny, poglądy, atmosfera, potrzeby;
- o wyodrębnionej grupie, np. przyczyny podziału na grupki;
- o poszczególnych uczniach, szczególnie tych, którzy odstają od całości zarówno dodatnio jak i ujemnie;
- powinno mieć na celu między innymi:
- zdobywanie wiedzy o samoocenie, aspiracjach, systemie wartości wychowanków,
- orientację w pozaszkolnym środowisku uczniów i wpływie tego środowiska na funkcjonowanie uczniów,
- o przyczynach dobrej lub trudnej sytuacji ucznia na tle klasy,
- o przyczynach niepowodzeń szkolnych,
- o przyczynach dezintegracji zespołu, izolacji niektórych uczniów.
Dążenie do poznania zespołu i uczniów powinno być nie tylko obowiązkiem nauczyciela, ale przede wszystkim musi wynikać z pełnej świadomości znaczenia tego rodzaju wiedzy w codziennej pracy z dziećmi. Rozumienie zachowań naszych wychowanków, właściwa ich interpretacja pozwoli uniknąć wiele błędów, jest ponadto ważnym ogniwem w działaniu związanym z zapobieganiem trudnościom wychowawczym.
Klasa jest w życiu dziecka grupą znaczącą, ponieważ:
- uczestniczy w uspołecznianiu dziecka przez wiele lat jego życia, kiedy jest bardzo podatne na wpływy;
- jest terenem, na którym powinny być zaspokojone ważne potrzeby psychiczne: potrzeba uznania, akceptacji, kontaktu z rówieśnikami, samorealizacji;
- obejmuje wiele sfer życia dziecka, tu zdobywa nie tylko wiedzę, tutaj uczestniczy w życiu towarzyskim, wchodzi w kontakty społeczne;
- klasa może uruchamiać mechanizmy nacisku wobec jednostki: może ją nagradzać i karać;
- pomaga jednostce w ukształtowaniu adekwatnej oceny.
Wobec tego klasa jako znacząca grupa może w dużym stopniu wzmacniać lub osłabiać procesy osobotwórcze. W tym kontekście rysuje się ogromna rola wychowawcy klasy, który jest odpowiedzialny za nadanie klasie cech wartościowego środowiska ucznia.
J. Radziewicz w książce "Wychowawca i jego klasa" pisze "Klasa – jak człowiek – nie jest, ale się staje". Tymczasem nauczyciele mają skłonność do tego, aby w krótkim czasie charakteryzować powierzony im zespół. W rzeczywistości zespół nie jest tworem sztucznym, zmienia się pod różnymi wpływami, względami i w różnych kierunkach.
Aby lepiej zrozumieć niepokojące zachowania uczniów, wspomagać procesy integrowania zespołu, rozumieć przyczyny akceptacji w społeczności szkolnej i sytuację odrzuconych należy systematycznie stosować techniki pozwalające pogłębić wiedzę o wychowankach.
Oto niektóre z nich.
Obserwacja – pozornie najprostszy sposób zdobywania wiedzy o uczniu. O jej skuteczności zdecyduje kilka ważnych elementów: ustalenie celu obserwacji w powiązaniu z hipotezą na temat dziecka, zaplanowanie różnorodnych sytuacji, w których obserwowanie będzie ważne, wykorzystanie dużej ilości okazji i faktów, jakie nadarzają się w pracy szkolnej i pozaszkolnej.
Po zebraniu odpowiedniego materiału musimy poddać go analizie oraz interpretacji. Im bardziej wynik obserwacji będzie odbiegał od ugruntowanej opinii o uczniu, bardziej możemy być przekonani o celowości obserwacji. Materiał zebrany w czasie obserwacji powinniśmy notować, ponieważ pamięć jest zawodna. Ostateczne wnioski pozwolą na określenie kierunku oddziaływań wychowawczych.
Ankieta, czyli sondaż opinii na określony temat. Jest to zbiór specjalnie sformułowanych i dobranych pytań. Po dokonaniu analizy merytorycznej i statystycznej wyników, można wnioskować na temat badanego stanowiska uczniów w różnych kwestiach, na temat upodobań, planów, zainteresowań. Przy konstruowaniu ankiety należy pamiętać:
- ankieta może być anonimowa,
- pytania powinny ogniskować się wokół jednego zagadnienia lub problemu, powinny być jasne i precyzyjne,
- pytania mogą mieć różną formę.
Pytania o charakterze otwartym, zakładają całkowitą swobodę wypowiedzi.
Pytania zamknięte – przewidziane są gotowe odpowiedzi, a badany wybiera odpowiedź jego zdaniem najtrafniejszą.
Pytania alternatywne – odpowiedzi "tak" , "nie".
Zalety ankietowania:
- zbadamy prawie wszystko, co da się zwerbalizować,
- badania można przeprowadzić w krótkim czasie, wyniki i zestawienia mogą być sporządzone natychmiast.
Wady ankietowania:
- daje tylko powierzchowną wiedzę o badanym środowisku lub problemie,
- istnieje niepewność co do prawdomówności badanych.
Proponujemy przeprowadzenie ankiet wyprzedzających zdarzenia, sytuacje, które mogą zakłócić kontakty w relacjach nauczyciel – uczniowie oraz w zespole uczniowskim.
Wypracowania – te dłuższe formy wypowiedzi rozszerzą wiedzę o uczniu, o klasie, problemie, który należy rozstrzygnąć. Mogą mieć charakter anonimowy. Tematy można precyzować następująco: Co chciałbyś zmienić w swojej klasie?
Wypracowania nie mogą zastąpić innych technik, jednak pozwolą lepiej rozumieć wychowanków.
Szczególnie ważne dla wychowawcy jest poznanie niedostrzegalnych w procesie dydaktycznym nieformalnych nurtów życia klasy – sympatii, antypatii, zjawisk sprzyjających pracy wychowawczej lub utrudniającej ją.
W tym zakresie pomocne będą techniki socjometryczne, które polegają na podaniu wszystkim uczniom danej klasy pytań dotyczących akceptacji lub negacji osób, zjawisk, spraw. Klasycznym przykładem są techniki, które stworzył Jacob Moreno, badające wzajemne sympatie, przyjaźnie, zaufanie, popularność, przywództwo.
Poznanie uczniów ma na celu także zmianę postawy wychowawcy w stosunku do wychowanka. Duże znaczenie do zrealizowania tego celu ma stosowanie w pracy trzech sposobów sprzyjających m. in. budowaniu więzi emocjonalnych. Są to dyskusja, rozmowa oraz wywiad – ten tylko z rodzicami lub opiekunami.
Dyskusja – nie może być utożsamia z rozmową, mimo że polega także na wzajemnym porozumiewaniu się dwóch lub więcej osób w określonej sprawie. Celem dyskusji nie jest przekazywanie własnych myśli, lecz zespołowe rozstrzyganie spornego zagadnienia w celu podjęcia wspólnej decyzji. Nauczyciel przygotowując dyskusję musi dbać o wytworzenie atmosfery, w której uczniowie będą wypowiadać się spontanicznie oraz szczerze. Powinien także uwzględniać następujące zasady:
- uczestniczyć w dyskusji bardziej jako partner niż kierujący nią;
- uznać prawo każdego ucznia do zabrania głosu, chronić go przed reakcjami klasy, np. ośmieszanie;
- zapobiegać zdominowaniu dyskusji przez jednostki silniejsze;
- mieć na względzie konieczność podsumowania dyskusji.
Dyskusja daje wiele korzyści o charakterze wychowawczym (uczy tolerancji, odwagi mówienia, dążenia do prawdy).
Wychowanie oparte na pełnym rozumieniu natury dziecka i porozumiewaniu się z nim jest podstawą wielu koncepcji wychowawczych. Dlatego nie najważniejsze jest skonstruowanie dobrego systemu, planu wychowawczego lecz niezbędne jest uzgodnienie działania w codziennym dialogu z wychowankiem. Właśnie dialog postrzega się obecnie jako podstawową metodę i sposób towarzyszenia dziecku w jego drodze do dorosłości. Dialog zbliża ludzi do siebie, przełamuje obcość, umożliwia współdziałanie. Należy rozmawiać ze swoimi uczniami możliwie najczęściej, nie tyko w czasie zajęć lekcyjnych. W dialogu umacnia się autorytet nauczyciela w sposób naturalny, co sprzyja akceptacji przez wychowanka, pozwala ograniczać stosowania przymusu lub kary. Warunek należy akceptować ucznia takim, jakim jest; umieć słuchać, okazywać zaufanie, przejawiać empatię.
Opracowała: mgr Ewa Prochaska
|
