Moje rozważania nad kulturą żywego słowa dotyczyć będą podstawowych jej pojęć.
Pojęciem podstawowym jest kultura języka, czyli świadoma dyspozycja umysłowa, na którą składają się zarówno znajomość reguł, norm gramatycznych, kryteriów poprawnościowych ogólnie obowiązujących, jak też stosowanie ich w praktyce na zasadzie naturalnie działającego nawyku. Na kulturę języka składają się więc następujące elementy:
poprawność gramatyczna, regulowana stosowanymi w praktyce normami,
bogactwo w zakresie leksyki, frazeologii, zróżnicowania stylistyczne,
poprawność wymowy i wypowiadania się.
W pracy dydaktycznej posługujemy się najczęściej tekstem literackim, przekazywanym uczniom przez żywe słowo. Dlatego też należy zwrócić uwagę na następujące funkcje języka:
funkcja poznawcza - pozwala osiągnąć cel komunikatywnej wypowiedzi, zorientować się w temacie, w treści nam przekazywanej;
funkcja ekspresywna - dzięki niej ujawnia się postawa mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi;
funkcja impresywna - wywołuje subiektywne reakcje odbiorcy, odczucia, pobudza wyobraźnię;
funkcja artystyczna (poetycka) - świadome, celowe posługiwanie się wszystkimi czterema poziomami języka: poziomem fonicznym (dźwiękowym), poziomem leksykalnym (zasobem słownictwa), morfologicznym (formami fleksyjnymi i słowotwórczymi) oraz składniowo- intonacyjnym.
Pojęcie kultury języka należy odnosić zarówno do nadawcy jak i odbiorcy. Efektywność kontaktu przez słowo mówione (żywe) zależy, bowiem od obu stron, od ich wrażliwości na to słowo. Dlatego nasza dykcja, czyli sposób wypowiadania się ukierunkowany znajomością norm i zasad szeroko rozumianej kultury żywego słowa, powinna być dykcją sprawną, poprawną. Nauka dykcji nie wyczerpuje jednak sprawy efektywnego posługiwania się językiem.
Jeżeli przez artykulację rozumiemy przekształcanie dźwięku tworzonego w jamie krtaniowej na zrozumiałą mowę i jeżeli staramy się, by była ona czysta i wyraźna, dokładna i swobodna, to dykcję opartą na sprawnościach artykulacyjnych rozpatrujemy w kategoriach:
wyraźności - precyzja artykulacyjna,
słyszalności (nośności) - techniczna wytrzymałość,
giętkości - swobodna artykulacja trudnych grup spółgłoskowych, zestawień wyrazowych,
prawidłowości rozłożenia akcentów logicznych, frazowania, pauz logiczno- składniowych i emocjonalnych,
przejrzystości i sugestywności przestankowania słuchowego,
melodyjności - swobodne i celowe posługiwanie się liniami intonacyjnymi, skalą modulacji (zabarwień uczuciowych głosu oraz skalą natężenia),
dyskrecji i funkcjonalności pozagłosowych środków ekspresji.
Kształcenie kultury żywego słowa wymaga od nas - nauczycieli działań zarówno sprawnościowych, jak i korekcyjnych, zarówno w odniesieniu do nas samych, jak i do naszych wychowanków, działań, które wzbogacą i wzmocnią ekspresywne i impresywne wartości naszych i ich wypowiedzi.
Proces mówienia jest procesem złożonym. Biorą w nim udział liczne narządy ciała. Niektóre czynności wchodzące w skład procesu mówienia są automatyczne i nieświadome: wytwarzanie tonu w krtani, oddychanie. Inne są nabyte i całkowicie zmechanizowane: ruchy artykulacyjne narządów jamy ustnej. Jeszcze inne mają charakter dowolny i świadomy.
Jak już wspomniałam oddychanie jest czynnością automatyczną i odbywa się poza naszą świadomością. Jeżeli jednak chcemy posiąść kulturę żywego słowa, musimy naszemu oddychaniu nadać cechy procesu intelektualnego, kontrolowanego naszą świadomością i wolą. Aby tak się stało należy przestrzegać następujących zasad:
1. W toku mówienia należy skracać fazy wdechów, a wydłużać fazy wydechów.
2. Wdechy i wydechy nie mogą być ani widoczne, ani słyszalne.
3. Nasze płuca należy utrzymywać w stałym pogotowiu do pełnienia funkcji sprzyjających wyrazistemu artykułowaniu.
4. W toku mówienia obowiązuje zasada ekonomii oddechu, świadomego i oszczędnego gospodarowania zasobem powietrza.
5. Wydechy musimy tak regulować, by sprzyjały utrzymaniu równości i trwałości tonów (dźwięków artykułowanych).
6. Rytm wdechów (pauz wdechowych) w toku mówienia jest podporządkowany składni i logice tekstu mówionego oraz indywidualnym cechom i możliwościom anatomiczno- fizjologicznym instrumentu głosowego osoby mówiącej.
7. Jednym ze składników przygotowania się do wygłoszenia tekstu zapisanego powinno być uprzednie zaznaczenie w nim miejsc i długości pauz oddechowych: / - ćwierćpauz, // - półpauz, /// - pauz dłuższych.
Aktem intelektualnym musi stać się również artykulacja. Wykonywane ćwiczenia powinny opierać się na znajomości zasad i reguł oraz mechanizmu wymawiania danego elementu języka. Powinny kształcić wyobraźnię przestrzenną. Ćwiczenia powinny być kontrolowane przez słuch osoby ćwiczącej.
Ogólne uwagi dotyczące ćwiczeń artykulacyjnych:
1. Należy ćwiczyć najpierw wymowę pojedynczych wyrazów, a dopiero potem na ciągach zdań, kontekstach literackich.
2. Przy głośnym czytaniu trzeba starać się o jak najpełniejsze pod względem artykulacyjnym opanowanie ciągłego strumienia mowy.
3. Głośne czytanie kontrolowane słuchem powinno być czytaniem systematycznie dawkowanym i częstym.
4. Powtarzać należy przede wszystkim te ćwiczenia, które mają zapobiec popełnianiu typowych błędów, pod wpływem gwary, żargonu środowiska.
5. Samoocena krytyczna po wykonanym ćwiczeniu.
6. Ważną rolę odgrywa samokontrola słuchowa.
7. Nie należy zapominać o celowości posługiwania się nagraniem swojego głosu.
(...)
mgr Jolanta Podkańska |
