Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem, które ma dokładnie określone kryteria konieczne do jego rozpoznania. Nie zawsze pokrywają się one z potocznym rozumieniem terminu. Dziecko nadpobudliwe jest nieuważne, impulsywne i nadpobudliwe zawsze lub prawie zawsze. W zależności od wymagań i tolerancji otoczenia objawy mogą być mniej lub bardziej przeszkadzające i utrudniające życie człowieka i jego otoczenia. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem przekazywanym genetycznie z pokolenia na pokolenie., czyli uwarunkowanym genetycznie. Osoby cierpiące z powodu ADHD mogą mieć specyficzne wzorce pracy mózgu. Dotyczy to zwłaszcza pracy kory przedczołowej obu półkul mózgowych, struktur głębokich, spoidła wielkiego oraz móżdżku. Wzorce te wydają się odpowiedzialne za powstawanie objawów dzieci nadpobudliwych. U osób z ADHD istnieje prawdopodobnie zaburzona równowaga pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami – noradrenaliną i dopaminą. Dwie najpopularniejsze klasyfikacje, według których psychiatrzy rozpoznają choroby lub zaburzenia, to stworzona przez WHO ICD-10 i amerykańska DSM-IV. Sześć lub więcej objawów dotyczących koncentracji uwagi oraz nadpobudliwości i impulsywności, na podstawie których lekarze rozpoznają DSM-IV, musi utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju:
Zaburzenia koncentracji uwagi:
- dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości.
- często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach,
- często wydaje się, nie słuchać tego co się do niego mówi,
- często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji,
- często ma trudności z zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć,
- nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć domowych,
- często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np. przybory szkolne, zabawki,
- łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców,
- często zapomina o różnych codziennych sprawach.
Nadruchliwość:
- dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć na miejscu,
- wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia,
- często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe,
- często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem,
- często jest w ruchu,
- często jest nadmiernie gadatliwe
Impulsywność:
- często wyrywa się do odpowiedzi zanim pytanie zostanie sformułowane,
- często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej,
- często przerywa lub przeszkadza innym.
Ponadto bierze się pod uwagę czy niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub nadruchliwości i impulsywności ujawniły się przed 7 rokiem życia dziecka, upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch lub więcej sytuacjach ( np. w szkole i domu ), stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub szkolnego ( w zakresie edukacji ), objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych, schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego ( zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjalnych, nieprawidłowej osobowości ).
ICD-10 - badawcze kryteria diagnostyczne:
Rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych do celów badawczych wymaga wyraźnego stwierdzenia wyraźnie nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie , a które nie SA spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne.
- Brak uwagi
Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju dziecka:
- częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej, pracy lub innych czynnościach
- częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą,
- często wydaje się nie słyszeć co zostało do niego ( do niej ) powiedziane,
- częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy ( ale nie z powodu zachowania opozycyjnego, ani niezrozumienia poleceń ),
- często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności,
- częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca wytrwałego wysiłku umysłowego,
- częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie szkolne, ołówki, zabawki, książki,
- często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce,
- częste zapominanie w toku codziennej aktywności.
- Nadmierna aktywność
Co najmniej 3 z występujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka:
- często niespokojnie porusz rękoma lub stopami, albo wierci się na krześle,
- opuszcza siedzenie w klasie lub innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej,
- często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe,
- często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku,
- przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktyczne nie modyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania.
- Impulsywność
Co najmniej 1 z następujących objawów impulsywności utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy
- często udziela odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone,
- często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych,
- często przerywa lub przeszkadza innym ( np. wtrąca się do rozmowy lub gier innych osób )
- często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych.
- Początek zaburzenia nie później niż w wieku 7 lat
- Całościowość
- Objawy 1-3 powodują istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie w zakresie funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego
- Zaburzenie nie spełnia kryteriów całościowych zaburzeń rozwojowych, epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego, ani zaburzeń lękowych.
W ICD-10 rozpoznajemy zespół hiperkinetyczny, w DSM-IV powinniśmy określić jeszcze podtyp tego zaburzenia.:
- podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi – dziecko nie może się skupić, potrafi natomiast pozostać w bezruchu, jeśli wymaga tego sytuacja
- podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej – nasz mały bohater biega w kółko, to tzw. " żywe srebro ", na którego aktywność nie wpływa ani sytuacja ani potrzeba, odpowiednio zmotywowany potrafi się dłużej skupić.
- typ mieszany – u dziecka występują zarówno nasilone objawy niepokoju ruchowego, słaba kontrola impulsów oraz objawy zaburzeń koncentracji uwagi.
Czym dziecko jest młodsze, tym wyraźniejsze objawy nadpobudliwości i kłopotów z kontrolą impulsów, czym starsze – na pierwszy plan wysuwają się problemy z koncentracją uwagi. U chłopców częściej występuje podtyp mieszany z przewagą nadpobudliwości, zaś u dziewczynek – podtyp z zaburzeniami koncentracji uwagi. Chłopcy w porównaniu z dziewczynkami są bardziej agresywni i ruchliwi.
Podczas omawiania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej należy zaznaczyć, że rozwój dziecka jest nie tylko wynikiem jego wrodzonych cech, ale także naszego sposobu reagowania na jego zachowanie. Dzieciom nadpobudliwym jest trudniej niż większości ich rówieśników. Zespół hiperkinetyczny jest najlepiej widoczny u dzieci w wieku szkolnym, u których zaburzenia uwagi znacząco wpływają na osiągnięcia szkolne i możliwość uzyskania wykształcenia. Nasilenie objawów zmniejsza się wraz z wiekiem dziecka. U młodzieży objawy nadruchliwości przyjmują formę uczucia niepokoju oraz trudności uczestniczenia w zajęciach wymagających spokojnego siedzenia. ADHD może spowodować, że dzieci lub nastolatki nie są w stanie osiągnąć sukcesu szkolnego, sportowego, społecznego czy towarzyskiego. Często rodzice lub nauczyciele opisują dzieci nadpobudliwe jako te, które poszukują kontaktów społecznych, ale nie wiedzą jak je osiągnąć. Poważnym problemem jest brak akceptacji ze strony rówieśników w czasie okresu dojrzewania. Może to prowadzić do rozwoju depresji, uzależnienia czy rozwoju osobowości aspołecznej. Impulsywność dzieci nadpobudliwych prowadzi do tego, że działają one nie przewidując konsekwencji swojego działania, co z kolei powoduje, że nie są stanie dostosować się do zasad panujących w domu. Dzieci nadpobudliwe mają kłopot z zastosowaniem zasad w praktyce, choć zwykle doskonale je znają.
Przypominanie im o umowach, zakazach czy uczenie przestrzegania zasad trzeba powtarzać im wielokrotnie w ciągu dnia i dzień po dniu. Zaburzenia uwagi to słabsza zdolność skoncentrowania się na każdym zadaniu. Dzieci nadpobudliwe nie potrafią z dochodzących do nich bodźców wybrać tego jednego, który jest najważniejszy. Dla nich śpiew ptaków, przejeżdżający samochód, pies w kącie pokoju, zeszyt do języka polskiego są równorzędnymi bodźcami. Każdy z nich jest tak samo ważny. Aby dotrzeć do dziecka nadpobudliwego konieczne jest:
- ograniczenie ilości dochodzących do niego bodźców
- dostosowanie tempa pracy do możliwości dziecka
- zastosowanie metod, które skupiają jego uwagę na tym co uważamy w danej chwili za najważniejsze.
Rozpoznanie ADHD jest trudne, ponieważ prawie całkowicie opiera się na obserwacji dziecka i doświadczeniu lekarza. Idealna diagnostyka w kierunku ADHD to:
- informacje zebrane od rodziców na temat rozwoju dziecka i obecnego jego zachowania,
- informacje uzyskane od nauczyciela na temat zachowania dziecka w szkole lub przedszkolu,
- badanie pediatryczne,
- badanie neurologiczne, w razie potrzeby badanie EEG,
- obserwacja zachowania się dziecka,
- rozmowa z dzieckiem
- oceny nasilenia problemu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi oraz zachowań problemowych przy pomocy skali i kwestionariuszy,
- ocena zachowania dziecka przy pomocy kwestionariuszy opartych o kryteria ICD-10 lub DSM-IV,
- obiektywna lub subiektywna ocena aktywności ruchowej dziecka,
- badanie psychologiczne, ocena ilorazu inteligencji.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego elementy postępowania wielokierunkowego powinny obejmować:
- oddziaływania psychospołeczne,
- psychoterapię,
- farmakoterapię.
W zależności od dominującego typu zaburzeń pomoc powinna obejmować:
- nadruchliwość:
poradnictwo dla nauczycieli i rodziców, behawioralna modyfikacja zachowań ( praca z dzieckiem nad pewnymi zachowaniami ), zmiana czynników środowiskowych, farmakoterapia,
- zaburzenia uwagi:
farmakoterapia, ćwiczenia koncentracji uwagi, ćwiczenia funkcji poznawczych ( pamięci, kontroli )
- impulsywność i agresja:
behawioralna modyfikacja zachowań, terapia rodziny, farmakoterapia,
- niepowodzenia szkolne:
reedukacja, nauczanie wyrównawcze, poradnictwo indywidualne. Dziecko nadpobudliwe ma odmienne możliwości i wymagania, należy się do nich dostosować. Karanie za objawy niezależne od dziecka rodzi lęk i niechęć, trzeba zauważać, kiedy dziecko robi coś dobrze i zachęcać je do dalszej pracy. Bliska współpraca z rodzicami ułatwia życie obu osobom z pożytkiem dla dziecka. Nauczyciel powinien wydawać proste, krótkie polecenie i sprawdzać jego wykonanie. Trudniejsze zadania należy rozkładać na etapy, przypominać o samokontroli i sprawdzaniu, ustalać stałe i jednoznaczne zasady, dbać o spokój miejsca do pracy, uczyć uporządkowania i organizowania, proponować plany, listy, schematy.
Plan dnia pomaga dziecku poradzić sobie z codziennymi obowiązkami, ale nie zastępuje uważnej opieki rodzica. Należy wyznaczać dziecku realne zadania, pozostawiając dużo wolnego czasu. W planie powinny się znaleźć zarówno obowiązki jak i przyjemności, patrząc na swój plan dziecko musi widzieć każdy jego etap – przykładowo jeśli szybciej zrobi lekcje i usiądzie do nich o czasie, to będzie miało więcej czasu wolnego, a nie dodatkowe zadanie do wykonania. Dzieci z ADHD powinny mieć wyznaczoną stałą i przestrzeganą godzinę snu. Oglądanie telewizji sprawia, że dziecko czuje się pobudzone, dlatego należy ograniczyć ilość programów przed pójściem dziecka spać.
Wśród dzieci z zespołem ADHD możemy znaleźć zarówno dzieci mniej, jak i bardziej inteligentne. Inteligencja jest indywidualną cechą każdego z nas. Dysleksja, dysgrafia, dysortografia i dyskalkulia to specyficzne trudności w nauce, które dotykają dzieci z ADHD częściej niż ich rówieśników. Są one dodatkowym obciążeniem dla rodziców rodziców dzieci. Mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych. Ważne jest, aby w takim przypadku jak najszybciej wdrożyć systematyczną reedukację.
Opracowała mgr Agata Walczak |
