"Upośledzenie umysłowe to istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku (o co najmniej dwa odchylenia standardowe) globalny rozwój jednostki, z nasilonymi jednocześnie trudnościami w zakresie uczenia i przystosowania (...). Uznaje się, że jest spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym, przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu (w tym w sporadycznych wypadkach przez czynniki socjalno - kulturowe) wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego".
Lekkie upośledzenie umysłowe rozpoznajemy wtedy, gdy:
- Iloraz inteligencji waha się od 50/55 do 70.
- Ilorazy rozwoju poszczególnych sprawności intelektualnych wahają się w granicach 50/55 do 70.
- Iloraz dojrzałości społecznej mierzony Skalą Dojrzałości Społecznej E. Dolla, waha się w granicach 64 do 83, bądź wskaźniki uzyskane w pierwszej części Skali Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i dorosłych K. Nihiry i współpracowników znajdują się między –2,01 a 3,00 odchyleniem standardowym.
Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim stanowią najliczniejszą grupę wśród wszystkich osób upośledzonych umysłowo. Najbardziej typowym objawem upośledzenia umysłowego jest odchylenie od normy w rozwoju intelektualnym. Większość procesów psychicznych tej grupy osób różni się od procesów psychicznych osób w normie intelektualnej. Fakt ten ogranicza w sposób istotny możliwości intelektualne upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
Oczywistym wydaje się być zatem fakt, że historia jako przedmiot nauczania w szkole specjalnej sprawia uczniom dużo trudności. Wynika to również ze specyfiki tej dyscypliny. Omawiane w jej ramach fakty i procesy dziejowe należą bowiem do minionej przeszłości i nie mogą być przedmiotem bezpośredniej obserwacji. Poznanie faktów historycznych następuje zwykle na drodze słowa mówionego lub pisanego, przy małej dostępności innych środków. Istnieje wprawdzie możliwość przeprowadzenia lekcji historii w muzeum czy miejscach pamięci narodowej, ale w praktyce, z powodów organizacyjnych zajęcia takie występują dość rzadko.
Uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim mają istotne trudności nie tylko w tworzeniu wyobrażeń czy pojęć, ale również w spostrzeganiu i przetwarzaniu informacji. Wynika to z istoty samego upośledzenia charakteryzującego się dodatkowo trudnościami w skupieniu uwagi, konkretnego poziomu myślenia, ograniczonego zasobu słownictwa. Wyraźnie upośledzona u tych osób jest zdolność syntetyzowania zdobytych informacji i wiązania ich w logiczną całość. Duże trudności uczniom sprawia niezbędna na lekcjach historii zdolność wnioskowania i wydawania sądów o charakterze ogólnym.
W tej sytuacji materiał przewidziany programami nauczania historii, zarówno dla szkoły podstawowej jak i gimnazjum specjalnego, wymaga do nauczyciela szczególnego podejścia w zakresie przedstawienia podczas lekcji jak i utrwalania w domu. Na proces nauczania – uczenia się historii składa się zarówno praca pod kierunkiem i przewodnictwem dydaktycznym nauczyciela podczas lekcji, jak i samodzielne wykonywanie zadań e domu. Te dwa elementy związane są ze sobą nierozerwalnie i uzupełniają się nawzajem. Tylko takie podejście umożliwia pełną realizację założonych celów.
Historia jako przedmiot nauczania stwarza szczególną możliwość oddziaływania wychowawczego na uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, zwłaszcza w zakresie kształtowania postawy patriotycznej oraz rozumienia zależności społecznych. Podstawowym zadaniem każdego nauczyciela w szkole specjalnej, w tym również na lekcjach historii, jest "kształtowanie dyspozycji psychicznych uczniów, wdrażanie ich do myślenia syntetycznego, do ujmowania zespołu zjawisk, samodzielnego rozwiązywania problemów". Za ważniejsze od zapamiętywania dat i pamięciowego opanowywania wiadomości uznać należy zatem rozwijanie zainteresowań oraz budzenie poczucia sukcesu i zadowolenia.
Osiągniecie tych celów uzależnione jest nie tylko od poziomu intelektualnego i możliwości poznawczych uczniów, ale również od osobowości nauczyciela oraz jego przygotowania do pracy z osobami upośledzonymi umysłowo w zakresie nauczania historii. Niewątpliwie znaczenie ma również odpowiedni dobór metod, chociaż podkreśla się, że proces uczenia się – nauczania historii wymaga od nauczyciela nie tylko indywidualnego podejścia do ucznia, ale również integracji kilku metod równocześnie.
Metody nauczania historii możemy podzielić przyjmując różnorodne kryteria. Ze względu na:
- cel czynności dydaktycznych nauczyciela wyróżniamy metody: wprowadzające, utrwalające, kontrolujące,
- udział zmysłów w procesie poznania wyróżniamy metody: słowne, oglądowe, praktyczne,
- źródło wiedzy: wykładowe wyróżniamy metody: pytaniowe, podające i poszukujace,
- zakres czynnej postawy ucznia wyróżniamy metody: pasywne, aktywne,
- przepływ informacji wyróżniamy metody: monologowe, dialogowe,
- tok czynności poznawczych ucznia wyróżniamy metody: indukcyjne, dedukcyjne, analityczne, synetyczne,
- stopień sformalizowania wyróżniamy metody: dogmatyczne, wyzwalajace,
- sposób przeprowadzenia lekcji wyróżniamy metody: konwencjonalne, nowatorskie.
W dydaktyce ważne miejsce zajmuje pojęcie strategii nauczania, obejmujące swym zasięgiem globalne podejście do procesu kształcenia. W nauczaniu historii uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim na szczególną uwagę zasługuje strategia nauczania problemowego. Polega ona na samodzielnej działalności poznawczej młodzieży, która z góry zna temat i cele lekcji. W przypadku tej grupy uczniów inspiracja i dyskretne kierowanie procesem przez nauczyciela ma istotniejsze znaczenie niż w szkole dla osób z normą intelektualną.
Punktem wyjścia w nauczaniu problemowym jest stworzenie sytuacji problemowej oraz zainicjowanie dyskusji w celu rozwiązania zadania. Tworzenie sytuacji problemowych nie jest trudne, gdyż nowy dla uczniów materiał historyczny zawiera nie tylko pewne niewiadome, ale stwarza również trudność w przyjęciu postawy badawczej. Przedmiotem poszukiwań poznawczych uczniów nie mogą być oderwane fakty historyczne, podane w ujęciu opisowym, ale określony fragment jakiegoś procesu, ujęty strukturalnie i stanowiący element większej całości dziejowej. Praca uczniów na lekcji prowadzonej metodą problemową przebiega najczęściej według następującego planu: analiza wyrażonego wcześniej problemu, gromadzenie danych i materiałów w celu postawienia hipotez, zaprezentowanie wyników przed całą klasą. Efektywność tego rodzaju nauczania na lekcjach historii w szkole specjalnej w dużej mierze zależy zarówno od poziomu intelektualnego jak i stopnia przygotowania uczniów do samodzielnej pracy. Równocześnie wymaga od nauczyciela dużego zaangażowania zwłaszcza na etapie przygotowania uczniów do samodzielnego poszukiwania wiedzy. Korzyści tak poprowadzonej lekcji wykraczają poza obszar wiedzy historycznej, przygotowując uczniów do samodzielnego rozwiązywania sytuacji problemowych w życiu codziennym.
Specyfikę nauczania historii w przypadku uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim obrazuje jej cel polegający na umożliwieniu nabywania takich umiejętności i wiadomości, aby potrafili:
- interesować się historią własnej osoby, swojej rodziny, miejscowości, regionu, świata,
- rozumieć postępowanie ludzi, społeczeństw, funkcjonowanie państw w przeszłości i współcześnie,
- rozróżniać podstawowe wartości ogólnoludzkie jak: dobro, prawda, sprawiedliwość, tolerancja, odpowiedzialność, empatia,
- przedstawiać cechy charakteru i postawy wybitnych postaci z przeszłości i współczesnych,
- identyfikować się ze swoją rodziną, społecznością lokalną, grupą etniczną, narodem, społecznością europejską i światową,
- przedstawiać ciągłość i zmienność życia człowieka, społeczeństw na przestrzeni dziejów,
- zapoznawać się z najważniejszymi wydarzeniami z dziejów państwa i narodu polskiego oraz elementami historii powszechnej,
- zaznajamiać się z dorobkiem kultury narodowej i duchowej Polaków,
- posługiwać się źródłami informacji historycznej (planem, mapą, wykresem, słownikiem, encyklopedią, baśnią, legendą),
- lokalizować fakty, wydarzenia w czasie i przestrzeni historycznej,
- rozwijać wyobraźnię, koncentrację uwagi, myślenie: logiczne, przyczynowo – skutkowe, abstrakcyjne,
- rozpoznawać symbole narodowe, religijne, państwowe,
- doskonalić różne formy wypowiedzi w mowie i w piśmie,
- zapoznawać się z podstawowymi pojęciami historycznymi i z zakresu wiedzy o społeczeństwie,
- doskonalić aktywna pracę indywidualną i grupową,
- rozpoznawać w terenie ważniejsze zabytki historyczne w miejscu zamieszkania, regionie,
- wypowiadać własne zdanie,
- dokonywać samodzielnej oceny postępowania swojego i innych,
- uczestniczyć w życiu społecznym.
Z powyższych rozważań wynika, że historia to przedmiot nauczania, którego specyfikę warunkuje sam przedmiot poznania uczniów, jak i związane z nim cele oraz formy i metody pracy nauczyciela i uczniów.
Bibliografia:
- Borzyszkowska H.: Wybrane zagadnienia z metodyki nauczania upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Gdańsk 1983. Uniwersytet Gdański
- Chłapowski W., Smirnow E.: Nauczanie historii w szkole podstawowej specjalnej, Warszawa 1977. WSiP
- Chrzanowska I.: Z badań nad ocenianiem uczniów szkół podstawowych dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Warszawa 1997. WSPS
- Jadczak M.: Nowe metody nauczania historii. Wiadomości historyczne. 1998r. nr. 1.
- Kirejczyk K. (red.): Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. Warszawa 1981. PWN
- Królewicz – Pakalska M.: Przewodnik dydaktyczny. Historia i społeczeństwo dla II etapu edukacyjnego w szkole podstawowej specjalnej dla dzieci uznane za upośledzono umysłowo w stopniu lekkim. Toruń 2002. Wydawnictwo BEA-BLEJA.
- Majorka Cz (red.): Metodyka nauczania historii w szkole podstawowej. Warszawa 1988, WSiP.
Opracowanie: Urszula Bartosiak |
