Grażyna Piękoś – Piątek
SOSW Mielec
PRZYCZYNY ZABURZEŃ U DZIECI W WIEKU SZKOLNYM1. Zakres pojęcia "zaburzenia w zachowaniu"
"Zaburzenia w zachowaniu" to pojęcie mające bardzo szeroki zakres. Swoim zasięgiem obejmuje ono wszelkiego rodzaju trudności w zachowaniu występujące u dzieci.
M. Grzegorzewska wprowadziła do polskiej terminologii pojęcie "niedostosowanie społeczne". Termin ten sugeruje, iż przyczyna niepowodzeń dziecka tkwi w środowisku. Zdaniem autorki dziecko nieprzystosowane społecznie to takie, które manifestuje swoje zachowanie na zewnątrz i sprawia wiele trudności wychowawczych. Są to takie formy zachowania, które pozostają w sprzeczności z ideałem wychowania np. nieposłuszeństwo, arogancja, ucieczki z domu, wagary, kłamstwa, zachowania przestępcze.
Za najbardziej charakterystyczne cechy niedostosowania społecznego należy uznać tendencje społeczne negatywne, odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych, podziw i zainteresowanie dla złych czynów, nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia, niechęć do pracy i nauki, brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny.
J. Konopnicki ujmuje zaburzenia w zachowaniu jako odchylenie od normy w zachowaniu się dziecka, przy czym przez normę rozumie tutaj zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjęte w danym środowisku. Już samo użycie pojęcia "zaburzenia" świadczy o tym, iż w psychice dziecka musiały nastąpić pewne przemiany. Natomiast sama przyczyna owych zaburzeń może tkwić zarówno w środowisku, w którym jednostka przebywa, jak i w samej jednostce. Należy mieć na uwadze to, dlaczego dziecko reaguje w sposób nieprawidłowy w stosunku do obowiązujących norm.
Zdaniem autora człowiek powinien spełniać dwie podstawowe funkcje: zaspokajać potrzeby własne i spełniać oczekiwania społeczne. Nieprawidłowa realizacja jednej z wymienionych lub obydwu funkcji świadczy o "zaburzeniach w zachowaniu".
H. Spionek uważa, że za "nieprzystosowane społeczne" należy uznać te dzieci, u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno-wolicjonalna, rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem.
Jak się okazuje, pojęcia "zaburzenia w zachowaniu" i "nieprzystosowanie społeczne" znaczą w przybliżeniu to samo. Są jednak mało precyzyjne i trudno je jednoznacznie zdefiniować.
Dlatego korzystne jest przyjęcie wersji, która jest zgodna z potocznym rozumieniem terminu, iż za nieprzystosowanie społeczne uznać należy wszelkie formy wadliwego stosunku do innych, wypływające z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie.
2. Symptomy zaburzeń w zachowaniu dzieci.
Niewłaściwe oddziaływanie wychowawcze wpływające na zaburzenie osobowości dziecka, powoduje wystąpienie trudności wychowawczych. Jest to pojęcie bardzo szerokie i obejmuje przejawy nieposłuszeństwa, niezdyscyplinowania i konfliktowe współżycie z rówieśnikami.
K. Pospieszyl i L. Żabczyńska do najczęściej występujących postaci niedostosowania społecznego zaliczają:
- zachowania przestępcze ,
- zachowania neurotyczne,
- zachowania psychopatyczne.
Istnieje różnica między pierwszym typem zachowania a pozostałymi.
Zachowanie przestępcze jest to odstępstwo od przyjętych norm prawnych, podczas gdy zachowanie neurotyczne i psychopatyczne jest oceniane w kategoriach odstępstwa od normy psychicznej.
Do wczesnych objawów niedostosowania należą: niepowodzenia w szkole, wagary, ucieczki z domu oraz picie alkoholu. Wagary są skutkiem niepowodzeń dziecka w nauce. Fakt ucieczki dziecka z domu świadczy o osłabieniu więzi emocjonalnej z rodzicami oraz o tym, że dom przestał być miejscem dla niego bezpiecznym. Pierwsza ucieczka poprzedzona jest zazwyczaj szczególnie ciężkim przeżyciem. Do podjęcia takiego desperackiego kroku najczęściej skłania dziecko lęk przed karą, namowy kolegów lub obydwa te motywy razem.
Kolejnym etapem do zdemoralizowania jest picie alkoholu. Jest to fakt o tyle groźny, że w ostatnim czasie znacznie nasiliło się picie alkoholu wśród dzieci.
Przestępczość, to krańcowa forma zachowania aspołecznego i jest ona wynikiem procesu wykolejenia. Wśród nieletnich najczęściej dokonywane są przestępstwa grupowe, co rzadko zdarza się wśród przestępców dorosłych.
J. W. Kessler objawy neurotyczne podzielił na trzy podstawowe grupy:
- fobie,
- obsesje i kompulsje,
- objawy histeryczne.
Fobie objawiają się w formie przeżywania irracjonalnego lęku. Dla dzieci w wieku szkolnym najbardziej charakterystyczna jest fobia szkolna, czyli lęk przed szkołą w ogóle lub przed konkretnymi przedmiotami i nauczycielami.
Symptomy obsesyjno – kompulsywne można zaobserwować w różnych formach zachowania się dzieci. Ich wystąpienie poprzedzają silne lęki o charakterze irracjonalnym, które wywołują natrętne myśli, czyli obsesje. Obsesje mogą być poprzedzone kompulsjami czyli natrętnymi, przymusowymi czynami.
Osoby histeryczne charakteryzuje niekonsekwentność postępowania. Do objawów psychosomatycznych autorka zalicza:
- zaburzenia w sferze odbioru wrażeń zmysłowych, tj. zanik wrażliwości dotykowej, ślepota histeryczna,
- zaburzenia motoryczne np. histeryczna epilepsja,
- zaburzenia układu trawiennego, przejawiające się wymiotami lub anoreksją, czyli histerycznym brakiem apetytu.
Dla psychopatów charakterystyczny jest mniejszy poziom lęku, niż u osób normalnych. Jest to podstawową przyczyną trudności w ich prawidłowym przystosowaniu się. Objawem niedostosowania społecznego może być również agresja. W dalszym ciągu brak jest zgodności w poglądach co do przyczyn agresji.
Agresja stanowi szeroką skalę napastliwych sposobów zachowania o charakterze destrukcyjno - aspołecznym albo konstruktywnym. Realizują się one poprzez aktywność lub bierność, są świadome lub nieświadome, przejawiane werbalnie lub motorycznie i kierują się wobec własnej osoby lub wobec zwierząt, ludzi, przedmiotów.
Postępowanie z dzieckiem agresywnym musi być szczególnie odpowiedzialne. Zbyt surowe i bezwzględne tłumienie przejawów agresji może utrwalić nadmierną niepewność i lękliwość. Należy więc wzmacniać także zachowania akceptowane społecznie, w których tendencje agresywne mogą mieć znaczenie pozytywne.
3. Przyczyny biologiczne zaburzeń w zachowaniu dziecka.
Na całokształt rozwoju psychicznego dziecka składa się wiele różnych czynników: zadatki wrodzone, środowisko które od początku oddziaływuje na dziecko, aktywność własna oraz wychowanie, które uważane jest za czynnik nadrzędny, mogący ukierunkować pozostałe czynniki rozwojowe.
Spośród wyżej wymienionych czynników można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy:
- czynników biologicznych,
- czynników społecznych.
H. Spionek zaznacza, że w psychologii bardzo długo toczyły się spory o to, które czynników w większym stopniu decydują o rozwoju dziecka. Dziecko stanowi całość biologiczno – społeczną. Im organizm jest młodszy, tym większa jest plastyczność układu nerwowego, a tym samym większa możliwość zmian dokonujących się pod wpływem środowiska. Zatem czynników biologicznych i społecznych nie można traktować niezależnie od siebie, lecz trzeba je ujmować w ścisłym wzajemnym powiązaniu.
Do przyczyn biologicznych warunkujących zachowanie jednostki H. Spionek zalicza:
- czynniki genetyczne,
- cechy związane z funkcjonowaniem układu nerwowego,
- uwarunkowania endokrynologiczne,
- konstytucję fizyczną,
- warunki klimatyczne i porę roku.
Za pomocą badań eksperymentalnych starano się ustalić wpływ dziedziczności na rozwój człowieka.
Wśród zaburzeń rozwojowych uwarunkowanych genetycznie możemy wyróżnić:
- genopatie - powstałe w okresie dojrzewania komórek rozrodczych lub po zapłodnieniu komórki jajowej,
- chromosomopatie - anomalie dotyczące składu oraz podziału chromosomów, które mogą prowadzić do zaburzeń fizycznego i psychoruchowego rozwoju dziecka,
- bloki metaboliczne - zakłócenia przemiany materii (czyli metabolizmu) powodujące uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, co powoduje zazwyczaj głęboki niedorozwój umysłowy.
Przed psychologią stoi zadanie wyodrębnienia ogólnych właściwości systemów nerwowych i określenie poszczególnych typów układu nerwowego. Jedna z typologii opracowana została przez I. P. Pawłowa. Wyróżnił on dwa zasadnicze rodzaje układu nerwowego: silny i słaby. Wyznacznikiem była szybkość przyswajania nowych odruchów warunkowych i długość ich trwania. Zdaniem autora typ silny słabiej przyswaja nowe odruchy warunkowe i jest mniej wrażliwy, natomiast typ słaby szybko przyswaja sobie nowe odruchy warunkowe i z trudem się ich pozbywa.
H. Spionek podkreśla, iż uszkodzenie układu nerwowego spowodowane patologiczną ciążą stanowi 30% wszystkich przyczyn zaburzeń rozwoju dziecka. Autorka zaznacza, że w ontogenezie człowieka wyodrębniono dwa podstawowe etapy: pierwszy - płodowy od chwili poczęcia do momentu urodzenia, drugi - od urodzenia do śmierci.
W okresie płodowym wyróżnia się trzy fazy: jajową, embrionalną i płodową. Faza jajowa trwa około dwóch tygodni, a zapłodniona komórka jajowa dzieli się w tym okresie wielokrotnie. Druga faza - embrionalna trwa do końca drugiego miesiąca okresu wewnątrzmacicznego. W okresie tym, z kulistego tworu powstaje zarodek około 5 cm długości.
Faza płodowa rozpoczyna się w trzecim miesiącu życia płodu i trwa do chwili zakończenia porodu. Następuje w niej intensywny rozwój wszystkich narządów i układów. Uszkodzenia powstałe w okresie życia wewnątrzmacicznego.
Autorka w zależności od czynnika uszkadzającego wyróżniła następujące rodzaje embriopatii:
- embriopatie wirusowe - uszkodzenie płodu wywołane infekcją wirusową np. różyczka, odra, grypa,
- toksoplazmoza spowodowana obecnością pierwotniaka toxoplasma gondii z tendencją do lokalizacji w tkance nerwowej,
- embriopatie aktyniczne, wywołane naświetleniami płodu w łonie matki promieniami Rtg, ultrafiołkowymi, izotopami,
- embriopatie toksyczne spowodowane szkodliwymi czynnikami chemicznymi działającymi na organizm kobiety w ciąży. Zaliczono tu również zatrucia płodu alkoholem i nikotyną.
H. Spionek stwierdza, że odrębną przyczyną uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego może stać się konflikt serologiczny, między organizmem matki a organizmem płodu.
Autorka uważa, że tylko jeden z zespołów objawowych tej choroby, określony mianem choroby hemolitycznej, prowadzi do nieodwracalnych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.
Uszkodzenie układu nerwowego może nastąpić w czasie porodu. Do najczęstszych przyczyn tego typu uszkodzeń zalicza się z jednej strony urazy czaszki spowodowane dysproporcją między wymiarami kości miednicy kobiety rodzącej a głową płodu, z drugiej - zaburzenia w krążeniu łożyskowym i płodowym w czasie porodu.
Do uszkodzenia układu nerwowego może dojść już po urodzeniu. Do najczęstszych tego typu uszkodzeń należą: urazy czaszki połączone z wstrząsami mózgu oraz choroby infekcyjne. Również zapalenie mózgu lub opon mózgowych może być przyczyną uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.
Omawiając wpływ czynników endokrynologicznych na psychikę człowieka, należy wziąć pod uwagę przede wszystkim wpływ samych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Wpływ każdego gruczołu na procesy regulacyjne organizmu można rozpatrywać w relacji: nadczynność - niedoczynność.
Do gruczołów mających największy wpływ na zachowanie się człowieka należą: gruczoły nadnercza, tarczyca, trzustka, gruczoły płciowe ( gonady ).
Gruczoły nadnercza wydzielają hormony zwane adrenaliną i noradrenaliną, które wpływają na stany emocjonalne. Badania wykazały, że w sytuacjach stresowych gwałtownie wzrasta poziom adrenaliny we krwi. Patologiczna niedoczynność gruczołów nadnercza objawia się apatią, depresją, niezdecydowaniem. Natomiast nadczynność gruczołów nadnercza charakteryzuje się stałym podnieceniem oraz skłonnością do irytacji. Wynika z tego, iż poziom adrenaliny i noradrenaliny we krwi stanowi wskaźnik stopnia intensywności stanów emocjonalnych.
Duży wpływ na zachowanie człowieka wywiera gruczoł tarczycy, wydzielający toksynę. Niedoczynność tarczycy powoduje głębokie upośledzenie umysłowe - kretynizm, zaś nadczynność objawia się lękiem, szybką zmiennością nastrojów, stałym napięciem.
Hormon insuliny wydzielany przez trzustkę, pośrednio wpływa na stany psychiczne człowieka, prowadząc od nadmiernej pobudliwości do głębokiej apatii.
Gruczołami mającymi największy wpływ na zachowanie agresywne i skłonność do dominacji są gonady. Najaktywniejszy jest męski hormon - testosteron.
E. Kretschmer podjął się próby przedstawienia związków zachodzących pomiędzy typem budowy ciała a cechami psychicznymi.
Wyróżnił:
- typ pykniczny ( szeroki, krótki i gruby pod względem fizycznym), charakteryzujący się między innymi towarzyskim usposobieniem, chęcią zbliżenia się do innych ludzi,
- typ asteniczny ( wąski, smukły, szczupły pod względem fizycznym ), który cechuje osobowość schizoidalna, autyzm, a więc zamykanie się w sobie, we własnym świecie, izolowanie się od ludzi, nieufność, lęk,
- typ atletyczny, do którego zaliczył jednostki bierne społecznie.
Z badań wynika, że istnieje zależność pomiędzy porami roku, a zaburzeniami w zachowaniu człowieka. Okazuje się, iż największą liczbę samobójstw notuje się latem i wiosną, najmniejszą zimą. Wynika to z faktu, że wiosną i latem podwyższa się poziom adrenaliny i noradrenaliny, co wpływa na podwyższenie lęku i agresji. Podobnie wiosną i latem ma miejsce największa liczba zachowań przestępczych.
4. Przyczyny społeczne zaburzeń w zachowaniu dzieci.
H. Spionek uważa, że rozwój psychiczny dziecka zależy również od środowiska, w którym ono przebywa, przede wszystkim od środowiska społecznego. W toku interakcji dziecka ze środowiskiem, tworzą się doświadczenia, które stanowią podstawę jego społecznego działania. W ten sposób rozwija się socjalizacja dziecka, czyli proces kształtowania osobowości jednostki i przystosowania jej do życia w zbiorowości, polegający na uczeniu jej i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający porozumiewanie się i inteligentne działanie.
Zdaniem autorki na rozwój psychiczny dziecka wywierają wpływ trzy środowiska społeczne: środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze. Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka.
Powinny być w nim zaspokajane następujące potrzeby:
- pewność i poczucie bezpieczeństwa,
- solidarność i łączność z bliskimi osobami,
- miłość,
- uznanie.
Jeśli któraś z wymienionych potrzeb nie będzie zaspokajana, rozwój dziecka może przebiegać wadliwie. O właściwym spełnianiu potrzeb w dużej mierze decyduje prawidłowa struktura rodziny i odpowiednia jej wewnętrzna atmosfera.
Badania dowodzą, że rodzina może w określonych warunkach uchronić dziecko od poczucia lęku i niepewności, zaś brak bliskich osób wywołuje u dzieci postawę lękową.
Na powstawanie zaburzeń w rozwoju mają wpływ różne typy osobowości oraz postawy rodziców. Według autorki patogenną rolę w rozwoju dziecka odgrywają następujące typy matek:
- matka agresywna - całą agresję będącą wynikiem frustracji życiowych kieruje na dziecko,
- matka nadmiernie skrupulatna i lękowa - mająca fobię infekcji, chroniąca dziecko przed demoralizacją, więc zakazująca kontaktów rówieśniczych lub kontrolująca każdy krok dziecka,
- matka, dla której dziecko jest środkiem kompensacji niespełnionych pragnień i zawiedzionych nadziei życiowych. Otacza ona dziecko nadmierną opieką, lecz jest jednocześnie skłonna odrzucić dziecko emocjonalnie, jeżeli nie spełnia ono jej oczekiwań i pokładanych w nim nadziei.
H. Spionek przypisuje rolę patogenną trzem typom ojców:
- ojciec nieobecny, czyli taki, który nie przejawia zainteresowania wychowaniem dziecka,
- ojciec rygorystyczny, stawiający nadmierne wymagania w stosunku do dziecka, zbyt surowy,
- ojciec groźny, charakteryzujący się tajoną wrogością w stosunku do własnych dzieci, postrach rodziny.
Do podstawowych przyczyn przestępczości nieletnich zalicza się czynniki środowiskowo – wychowawcze takie jak: napięcie nerwowe panujące w rodzinie, agresywna postawę rodziców wobec dziecka, nadmiernie surowe wychowanie.
Za nieprawidłowe systemy wychowawcze uznaje:
- nadmiernie pobłażliwe ( liberalistyczne ) charakteryzujące się spełnieniem wszystkich życzeń dziecka,
- zbyt surowe ( rygorystyczne ) odznaczające się nadmiernym ograniczeniem swobody dziecka oraz zbyt wygórowanymi wymaganiami,
- niekonsekwentne, cechujące się brakiem jednolitej postawy rodziców wobec dziecka.
Równie niszczący wpływ na psychikę dziecka ma nadużywanie alkoholu przez rodziców. Atmosfera środowiska alkoholowego jest nerwicogenną, towarzyszą jej ciągłe awantury. Dzieci pozbawione ciepła rodzinnego żyją w ciągłym lęku i napięciu.
Alkoholizm rodziców wpływa także na obniżenie poziomu materialnego i kulturalnego rodziców.
K. Pospieszyl i E. Żabczyńska twierdzą, że szkoła jest drugim czynnikiem kształcącym osobowość dziecka. Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej dziecko staje przed nowymi zadaniami, zmienia się rodzaj stawianych przed nim zadań. W tym momencie często uwidaczniają się błędy wychowawcze popełniane przez rodziców. Szkoła, której celem jest uzyskanie pożądanych zmian w określonych sferach rozwoju dziecka, jest jednocześnie miejscem, w którym ze szczególną ostrością uwypuklają się odchylenia od normy w rozwoju dzieci, wcześniej przez rodziców nie dostrzegane.
W Polsce dzieci rozpoczynają naukę szkolną w wieku siedmiu lat. Dojrzałość do nauki jest pojęciem względnym, polegającym na określeniu relacji pomiędzy poziomem rozwoju dziecka, a treściami i środkami procesu dydaktycznego.
H. Spionek dowodzi, że szkoła jest środowiskiem zasadniczo różniącym się od domu rodzinnego. Atmosfera w niej panująca jest chłodniejsza od panującej w domu, dziecko przestaje być w centrum zainteresowania, nauczyciele odnoszą się do niego z większą rezerwą niż rodzice. Z tego powodu dzieci wychowywane w cieplarnianych warunkach, nie wdrożone do samodzielności często nie umieją podołać nowym obowiązkom. Może wówczas wystąpić zjawisko fobii szkolnej. Jest to nieprawidłowa reakcja dziecka na zmianę jego sytuacji życiowej, związana z okresem adaptacji do środowiska szkolnego. Powstawaniu fobii szkolnej decydującą rolę przypisuje się relacjom istniejącym między dzieckiem a rodzicami (zwłaszcza matką) we wczesnym dzieciństwie, uzależniającym dziecko w dużej mierze od rodziców.
Fobia szkolna ujawnia się na terenie szkoły i od postawy nauczyciela wobec dziecka zależy, czy będzie się ona pogłębiać, czy też zanikać, zatracając swoje znaczenie. Zdaniem Strzemiecznego dominujący w dzisiejszej szkole typ relacji nauczyciel - uczeń nie sprzyja uwalnianiu się od urazów i ćwiczeniu nowych, niezaburzonych zachowań.
Bardzo często zachowania nauczyciela nie powodują nowych urazów, ale przywołują trudności jakie dziecko przeżyło we wcześniejszym okresie. W takim stanie emocjonalnym uczeń nie może spokojnie przyjmować informacji i zrozumieć powodów, jakie kierują nauczycielem. Zaczyna traktować normy i zakazy jako utrudnienia wymierzone przeciwko sobie.
Ewentualne niepowodzenia szkolne mogą stać się przyczyną dodatkowych frustracji i napięć. Aby ich uniknąć, dziecko podejmuje próbę ominięcia obowiązków, rozwijając na ich miejsce inne rodzaje aktywności. Zadaniem szkoły jest regulowanie spraw wychowawczych i koordynowanie działalności profilaktycznej, podejmowanej w stosunku do moralnie zagrożonych uczniów.
Według K. Pospieszyla i E. Żabczyńskiej zadania stojące przed szkołą można podzielić na dwie grupy:
- szkołę pełniącą funkcję opiekuńczą, wspierającą rodziców,
- szkołę realizującą program dydaktyczny.
W wieku przedszkolnym dziecko zaczyna brać aktywny udział w grupie rówieśniczej, podporządkowuje się jej zasadom. Relacje te nasilają się w momencie rozpoczęcia przez dziecko nauki szkolnej. Dziecięce grupy rówieśnicze mogą być wartościowe, ale czasem niosą ze sobą niebezpieczeństwo. Tworzą się spontanicznie, o powstaniu ich decyduje wspólne miejsce zabaw, bliskość zamieszkania. Dziecko zazwyczaj zdobywa przewagę nad innymi członkami grupy poprzez siłę, zręczność, przemoc wobec słabszych. Taka grupa nie jest miejscem, w którym dokonuje się przekazywanie wartości wpływających na rozwój kulturalny człowieka. Dochodzi do tego wówczas, gdy słabnie więź emocjonalna pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Czując się odrzucone, szuka ono zaakceptowania przez rówieśników. W takiej sytuacji dochodzi do pierwszych, wspólnie popełnionych przestępstw.
Grażyna Piękoś - Piątek
Literatura:
- H. Spionek "Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne" , Warszawa, 1985
- K. Pospieszyl, E. Żabczyńska "Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie" , Warszawa, 1985
- J. Konopnicki "Niedostosowanie społeczne", Warszawa 1971
- A. Popielarska "Psychologia wieku rozwojowego", Warszawa, 1989
Grażyna Piękoś – Piątek
SOSW Mielec 10
