Opracowanie: S. Mazurczak
Badania i analizy psychologiczne zaburzeń osobowości i negatywnych zachowań ludzi w różnych warunkach i sytuacjach podkreślają zainteresowanie zachowaniami agresywnymi.
Rodzice i nauczyciele wskazują na trudności wychowawcze, jakie im sprawiają dzieci agresywne i autoagresywne . Często towarzyszy temu poczucie bezradności i niepewności.
Zachowanie dziecka agresywnego cechuje brak zdyscyplinowania, naruszanie norm współżycia obowiązującego w danej grupie społecznej.
Agresja ujmowana jest w dwóch kategoriach znaczeniowych:
• Jako sposób zachowania się ,
• Jako stan emocjonalno – motywacyjny.
Tendencje do częstego zachowania się agresywnego o dużym natężeniu powstają w wyniku różnorodnych mechanizmów psychologicznych.
Agresywne i autoagresywne skłonności tłumaczyć można przyswojonym nawykom, stylem zachowania się przyjętym od innych osób w celu zaspokojenia swoich potrzeb i dawanie sobie rady z wymaganiami stawianymi przez otoczenie.
Agresje można ująć w dwóch kategoriach:
• Takie, które wyrażają pogląd, iż agresor przejawia chęć szkodzenia drugiej osobie,
• Takie, w istocie których nie jest zawarta chęć szkodzenia drugiej osobie.
Agresje możemy rozumieć jako wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś co ją zastępuje.
Agresja może też być przejawem wrogości.
Co do drugiej kategorii: agresja może być wyuczoną reakcją na sytuacje frustracyjne oraz zachowanie agresywne może ulec wzmocnieniu jeżeli okazuje się skutecznym środkiem przezwyciężenia tych frustracji, które przeszkadzają zaspokojeniu potrzeb biologicznych czy motywów wyuczonych.
Autoagresje należy rozumieć jako wrogość ku własnej osobie. Przebiega ona od form najprostszych tj. odmawianie posiłków, leków, umartwianie się, ascetyzm, zamykanie się psychiczne, izolacja fizyczna, aż do ostrych form tj. zażywanie niekontrolowanych dawek leków, uszkadzanie ciała, próby samobójcze, samobójstwa.
Jednak uzewnętrznianie impulsów agresywnych należy do elementarnych potrzeb człowieka tak normalnego, jak i upośledzonego, ale powinno mieścić się w granicach zachowań społecznie akceptowanych.
Pewna doza kontrolowanego i dostosowanego do bodźca napięcia agresywnego jest składnikiem zdrowej osobowości społecznej. Między innymi dzięki niej człowiek emocjonalnie dojrzały jest w stanie walczyć o sprawy, które uważa za słuszne i bronić się w sytuacjach zagrożenia.
Należy jednak rozróżnić stosowne do okoliczności napięcia agresywne od wrogości. Całkowita niezdolność do zachowań agresywnych, zaczepno - obronnych, nawet w obronie własnej jest przejawem bardzo głębokich stanów lękowych i łączy się z poważnymi zaburzeniami struktury osobowości.
Niezdolne do agresji są niektóre dzieci autystyczne, którym lęk nie pozwala na żadne kontakty, ani przyjacielskie, ani zaczepno-obronne, zaś dominującą formą zachowań wobec ludzi jest ucieczka. Napięcie jednak u tych dzieci istnieje, a brak jego rozładowania przejawia się w postaci samouszkadzania czyli autoagresji. Dziecko, u którego brakuje impulsów agresywnych traci poczucie bezpieczeństwa i samowystarczalności życiowej. Chodzi tutaj głównie o tzw. „czubienie się” w zabawie, nie zaś o zachowania wrogie czy przejawy okrucieństwa. Należy prowadzić takie gry i zabawy, w których dzieci w sposób kontrolowany mogą dać ujście naturalnej skłonności do napaści-obrony, jak np. śnieżki czy odgrywanie w zabawie sytuacji konfliktowych.
Nie należy negować skłonności do działań zaczepno-obronnych. Jeśli nie ulegnie ona socjalizacji w toku zabaw doprowadza się do powstania ślepej agresji lub samo uszkadzania.
Najczęstszą przyczyną agresji jest silne poczucie zagrożenia i odpowiedź na agresję dorosłych.
Agresja występuje u dzieci często karanych i jest przenoszona na słabszych od siebie.
U dzieci głęboko upośledzonych zdarza się ślepa agresja i dziecko pod wpływem tego bodźca uderza bez wyboru to dziecko, które znajduje się najbliżej, a nie to, które go zaczepiło. Tego typu zachowanie jest objawem braku rozeznania w sytuacjach społecznych.
Przeciwdziałać ślepej agresji należy zatem poprzez wysiłek fizyczny, stanowiący czynność zastępczą np. rzucanie do celu ciężką piłką, froterowanie podłogi. Nauczyciel musi tolerować pewne zachowania zaczepno-obronne, ale nie dopuszczać do tego, by dziecko mogło z tego powodu stracić pozycję osoby społecznie akceptowanej. Dzieci niepełnosprawne często wpadają w złość, gdy stawia się przed nimi zadania. Może to mieć znaczący wpływ na naukę odpowiednich zachowań, może przybierać łagodniejszy charakter np. wyrazić się krzykiem, może także przybierać groźniejsze formy np. bicia, drapania, czy gryzienia dorosłych lub dzieci, rzucania się na ziemię, przewracania mebli, tłuczenia szkła, ranienia samego siebie przez gryzienie czy uderzanie głową o ścianę.
- Wybuch złości jest zazwyczaj odpowiedzią na frustrację wynikającą z utraty zwyczajowej nagrody lub zmiany czynności rutynowych.
- Wybuchy zyskują na sile, gdy poddajesz się ( rezygnujesz z żądań ) lub robisz wokół nich dużo szumu. Poświęcenie uwagi i zainteresowania wybuchom złości może je ukształtować i utrwalić.
- Wybuchy zanikają, gdy je ignorujemy. Jeśli można znieść krzyk dziecka, a dziecko nie kaleczy siebie ani innych należy pracować z nim mimo ataku. ( Metodę taką nazywamy wygaszaniem )
- Wygaszanie jest okresem trudnym dla dorosłego i dla dziecka, ponieważ dziecko nie zaprzestaje zachowań agresywnych, często sięgając szczyt zanim zachowanie ulegnie stopniowej redukcji.
- Inną metodą jest izolacja czyli odwrócenie się tyłem lub odseparowanie dziecka. Może to być łatwy sposób pozbycia się ataku, ale w niektórych przypadkach może okazać się nagrodą, gdyż dziecko lubi być samo.
- Innym skutecznym sposobem powstrzymania ataku jest klaps.
- Jeśli pierwotną przyczyną wybuchów jest frustracja, można zredukować ataki przez unikanie sytuacji stanowiących jej źródło. Jednak całkowita eliminacja źródeł frustracji sprawi, że dziecko niewiele się nauczy.
W obronie dziecka trzeba powiedzieć, że u źródeł ich wybuchów może leżeć niemożność zrozumienia o co chodzi. Wybuchy gniewu i agresja mogą stanowić odpowiedź na ich frustrację wynikającą z niezrozumienia.
Podstawowa zasada postępowania z wybuchami agresji brzmi :”Nie pozwalaj, aby przestraszyło cię takie zachowanie. Zachowaj zimną krew.”
Zachowania dające podstawę do stosowania kar.
Kara jest kontrowersyjnym środkiem, który wywołał wiele dyskusji i błędnych komentarzy. Kara może oznaczać źle umiejscowioną agresję. Wielu rodziców karze dziecko nie z powodu jego zachowania, lecz w taki sposób wyrażają swoją własną frustrację wywołaną utratą panowania nad sytuacją. Należy pamiętać, że agresywne zachowanie rodziców wobec dziecka wywołuje agresję u tegoż dziecka.
Badania jednak wykazują, że kara jest skutecznym sposobem powstrzymania od działań niepożądanych i że efekty uboczne karania nie są aż tak szkodliwe, jak się niejednokrotnie uważa, a czasami nawet są jak najbardziej pożądane.
Dla wielu ludzi karanie osób niepełnosprawnych jest czymś wysoce niewłaściwym.
Nawet jeśli kara jest pomocna w wychowaniu dzieci normalnych, w przypadku bezbronnego i wrażliwego dziecka chorego lub opóźnionego w rozwoju, które nie potrafi zrozumieć konsekwencji swoich zachowań, wydaje się być czymś wysoce niestosownym. Dlatego też przyjmuje się często z niedowierzaniem informacje, że w pewnych okolicznościach stosuje się kary wobec niektórych dzieci o zaburzeniach rozwojowych i jeśli postępuje się ostrożnie i prawidłowo, kara może pomóc w ich wychowaniu. Należy jednak pamiętać, że do karania posuwamy się wtedy, gdy inne metody nie skutkują i gdy widzimy iż to jest skuteczne.
Zanim podejmie się próbę określenia reguł rządzących stosowaniem lub nie stosowaniem kar, należy odpowiedzieć na pytanie, co stanowi zagrożenie dla dziecka niepełnosprawnego.
Jednym z problemów stojących przed rodzicami i nauczycielami dzieci z zaburzeniami rozwoju jest konieczność określenia, jakie zachowania na tyle zakłócają funkcjonowanie dziecka, że trzeba sięgnąć aż po środki przymusu.
Jednym z takich przypadków jest właśnie autoagresja dziecka. Często niepowstrzymane zachowania autoagresywne prowadzą do śmierci dziecka.
Niektóre dzieci bywają tak agresywne, że stanowią zagrożenie dla innych dzieci. Szczególnie niebezpieczne są sytuacje, kiedy zagrożone jest życie młodszego rodzeństwa.
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, jakimi tyranami bywają dzieci niedorozwinięte lub psychotyczne i jak ich tyranizujące zachowania utrudniają im kontakt z normalnym otoczeniem.
Zachowania autodestrukcyjne i agresywne ataki wobec innych oraz zachowania takie jak: przegryzanie przewodów elektrycznych, wybieganie pod nadjeżdżające pojazdy to przykłady zachowań zagrażające życiu i społecznemu funkcjonowaniu dziecka. Stosowanie kar w takich przypadkach może okazać się konieczne.
PODSUMOWANIE
Do lat siedemdziesiątych w literaturze psychologicznej przyjmowano za prawdziwe twierdzenie, iż gniew, wrogość i agresywność to cechy współwystępujące z upośledzeniem umysłowym. Agresywność uznano za nieodłączną cechę osobowości jednostek o obniżonej sprawności umysłowej. Faktu pośledzenia uznano za nieustanne źródło frustracji.
Czynniki, które najczęściej frustrowały upośledzonych umysłowo to: nienadążanie za osobami normalnymi w życiu społecznym, stałe poczucie krzywdy, niemożność osiągania większości celów, przekonanie o własnej niskiej wartości. Upośledzeni umysłowo są jak gdyby bardziej „wyczuleni „ na sytuacje frustracyjne, na skutek czego reagują oni nawet na bodźce mało intensywne.
Emocjonalne podłoże reakcji gniewu upośledzonych umysłowo, to nadmierne pobudzenie wewnętrzne, powodujące niespokojne, ruchliwe zachowanie oraz umiejętność radzenia sobie z nadekscytacją.
Jeśli znajdują się w środowisku, w którym są pozbawieni życzliwości i zainteresowania, a w którym okazuje się lekceważenie i traktuje się ich gorzej od innych, próbują swoją pozycję poprawić poprzez akty autodestrukcji lub agresji selektywnej.
Agresja upośledzonych umysłowo nosi znamiona reakcji defensywnych, a w mniejszym stopniu ma charakter samodzielnie inicjowanych aktów ; wynika głównie z konieczności obrony przed atakami innych.
Opracowanie: S. Mazurczak |
