Problematyka planowania podejmowana była przez wielu autorów i znawców tej dziedziny nauki od zawsze. Jej niezbędność i przydatność w codziennym życiu, zarówno prywatnym jak i zawodowym na bazie wszelakich doświadczeń obecnie nie podlega dyskusji.
Wiele profesji i zawodów jest uzależniona od właściwie przemyślanych działań w czasie.
Praca nauczyciela z procesem planowania jest powiązana szczególnie. Nie wynika to tylko z organizacji roku szkolnego i zajęć dydaktycznych, do czego należy się odpowiednio przygotować. Nauczyciel jako wychowawca klasy musi nakreślić niektóre działania w stosunku do swoich podopiecznych, a często też rodziców. Każdy nauczyciel, który chce osiągnąć awans zawodowy musi to uprzednio zaplanować, co zresztą jest wymogiem ustawowym w tej kwestii. Wiedząc z praktyki, że praca w szkole nie stanowi kapitału na całe życie i własny rozwój indywidualny jest wręcz wymuszany przez czynniki społeczno- gospodarcze dla osób chcących zaistnieć na współczesnym rynku pracy, wielu nauczycieli podejmuje starania w tym kierunku np.: poprzez naukę języka obcego czy studiując nauki o profilu nie związanym z nauczycielstwem. Zazwyczaj, aby ułatwić osiągnięcie postawionych przez siebie celów, takie działania łączą z rozwojem zawodowym czy rozwojem placówki oświatowej.
Ponadto w każdej szkole sprawowane są przez nauczycieli wielorakie funkcje kierownicze. Objęcie takiej funkcji i jej sprawowanie bez sporządzenia stosownych planów jest wręcz niemożliwe. Dotyczy to zarówno dyrektorów jak i ich zastępców, przewodniczących komisji przedmiotowych i kół zainteresowań, przewodniczących, klubów i towarzystw działających w szkołach, oraz wielu innych organizacji.
Z uwagi na ten wielopłaszczyznowy charakter pracy, nauczyciel oprócz spełniania podstawowego swojego obowiązku: nauczania, wychowywania i opieki, pełni więc niejako funkcję menadżera, czyli osoby, która zarządza i kieruje. W ramach swoich kompetencji każdy nauczyciel zarządza powierzonymi im strukturami: dyrektor- szkołą, a np.: chemik i biolog- laboratorium szkolnym. Dyrektor kieruje pracą zatrudnionych w szkole osób, a przewodniczący koła przedmiotowego zrzeszonymi w nim nauczycielami i uczniami. Każdy z nauczycieli sprawuje rolę przywódcy, rzecznika szkoły i stymulatora rozwoju, rozjemcy i negocjatora. Przedstawione ww. czynniki mające bezpośredni czy pośredni wpływ na pracę w zwodzie nauczyciela, jednoznacznie wskazują na jej złożony i specyficzny charakter. Duża ilość obowiązków nie może jednak hamować rozwoju osobistego, który z kolei jest kluczem do odnoszenia sukcesów zawodowych.
Tylko wzajemne ich połączenie w sposób harmonijny i optymalny zapewni podjęcie skutecznych działań. Ponadto, zmieniająca się sytuacja gospodarcza i geopolityczna kraju m.in. związana z wejściem do Polski Unii Europejskiej, a co za tym idzie, coraz bardziej rosnące oczekiwania społeczeństwa w stosunku do systemu oświaty sprawiają, że nauczyciele pozostają pod wyjątkową silną presją różnorodnych wymagań stawianych im przez otoczenie. Wszyscy chcą w nich widzieć ludzi pracowitych i sumiennych, zaangażowanych we wszystkie dziedziny działalności szkoły i jej otoczenia, jako ludzi mogących stanowić doskonały przykład i wzór do naśladowania.
Jeszcze w stosunkowo niezbyt odległej przeszłości rolę nauczyciela, a tym bardziej kierownika nauczycieli jakim jest dyrektor, ujmowano w kategoriach szczególnej misji społecznej czy posłannictwa. Do zadań dyrektora należało nauczanie i wychowywanie powierzonej mu młodzieży oraz organizowanie pracy szkoły. Z czasem, równolegle do ciągłego poszerzania jego kompetencji, w sposób istotny zwiększyły się plany pracy własnej.
Obecnie status dyrektora szkoły jest szczególnie złożony, gdyż zakłada, że jest on jednocześnie:
- organem administracji publicznej w sprawach oświaty, a więc pełni rolę urzędnika
- kierownikiem zakładu pracy, czyli pracodawcą zatrudniającym nauczycieli i pracowników niepedagogicznych
- kierownikiem szkoły
- pracownikiem szkoły, czyli nauczycielem
Specyfikę instytucji szkolnej, która zawsze wywiera znaczący wpływ przy planowaniu własnej pracy przez nauczycieli, określa również sfera organizacyjna i społeczna. Na płaszczyźnie organizacyjnej można dostrzec następujące specyficzne dla niej cechy:
- cele szkoły są wielorakie i długodystansowe np.: kształcenie, wychowanie, opieka; są generowane przez wiele instytucji na bieżąco, więc trudno je nieraz słownie opisać;
- szkoła jest instytucją o przewadze czynnika ludzkiego nad aparaturą i technologiami w procesie funkcjonowania; cała "produkcja" dokonuje się w sferze niematerialnej;
- szkoła ma kształtować i "obrabiać" oryginalność i niepowtarzalność "tworzywa", jakim jest osobowość młodego człowieka, który z kolei ma własne cele, motywacje i postawy;
- nie da się wymierzyć precyzyjnie wpływu szkoły na efekty jej działania;
- kierownictwo szkoły ma do czynienia z samymi kierownikami, jakimi są w istocie nauczyciele, których kwalifikacje są wyrównane i bardzo wysokie; jest to grupa pracowników wyjątkowo drażliwa i mało krytyczna;
- dwustopniowa struktura podwładnych; szkolna "załoga" składa się z dorosłych i młodzieży- nie ma tak w żadnym innym zakładzie pracy;
Natomiast na płaszczyźnie społecznej do specyfiki szkoły należą:
- podejmowane w stosunku do niej pragnienia i oczekiwania społeczeństwa: ogólnego, państwa i narodu, w zakresie zaspokajania ich potrzeb rosnących lawinowo w dobie współczesnej cywilizacji i przemian polityczno- ekonomicznych; naciski społeczne na szkołę występują w odniesieniu do populacji uczniowskiej, treści edukacji, z punktu widzenia alternatywnych źródeł uczenia się i otwarcia się krajów na szerokie kontakty międzyludzkie;
- podejmowane w stosunku do niej pragnienia i oczekiwania społeczeństwa lokalnego domagających się demokratycznego klimatu szkoły, współodpowiedzialności, współpracy i indywidualizacji w procesie nauczania i wychowywania;
Niezależnie od uwarunkowań, jakie niesie środowisko pracy nauczyciela, na proces planowania mają również wpływ jego predyspozycje osobowościowe. Pozytywne, aktywne i twórcze myślenie nauczyciela "o sobie samym", właściwościach funkcjonalnych i psychologicznych, pragmatycznym podchodzeniu do własnej efektywności, to wstęp do tworzenia, przekształcania i doskonalenia siebie i własnego warsztatu pracy. Planując swoją pracę, należy uświadomić sobie i wykorzystać optymalnie wszystkie swoje atuty osobowościowe oraz przewidzieć w planie ich dalszy rozwój. W takim przypadku realizacja swoich zamierzeń może okazać się łatwiejsza oraz przynieść wymierne efekty, co z kolei niewątpliwie mobilizuje do dalszej pracy. Z wielu umiejętności szczególnie przydatne w pracy nauczyciela mogą okazać się np.:
- umiejętności interpersonalne:
- poznawanie innych ludzi
- odkrywani własnych sposobów zachowania wobec nich
- rozwiązywanie konfliktów
- współpraca z innymi ludźmi i obrona własnych interesów
- radzenie sobie w różnych sytuacjach zawodowych
- umiejętności organizacyjne i kierownicze:
- doskonalenie własnego stylu kierowania ludźmi
- planowanie własnej pracy i kariery
- efektywne wykorzystanie możliwości tkwiących w pracownikach
- organizowanie pracy grupowej
- usprawnianie pracy grupowej
- wypracowanie skutecznego stylu negocjacji z różnymi partnerami
- postępowanie w drażliwych sprawach pracowniczych
- trening myślenia twórczego
- tworzenie własnego wizerunku jako osoby publicznej
Przedstawione wyżej czynniki związane z warunkami i stanowiskiem pracy nauczyciela, oraz czynniki odnoszące się do jego osobowości nie wyczerpują oczywiście szans i zagrożeń przy zaplanowaniu własnej pracy w działalności szkolnej i pozaszkolnej. Jednakże muszą zostać starannie przemyślane, aby w konsekwencji tego nie powstała wyjątkowa duża rozbieżność między objętością planów, a faktycznym ich wykorzystaniem w działaniach praktycznych. Z doświadczenia również wiadomo, że planowanie jest również procesem dynamicznym podlegającym ciągłemu modyfikowaniu. W związku z tym planowanie można określić na różne sposoby:
- jest zwieraniem luki między tym, gdzie jesteśmy teraz, a tym gdzie chcemy być w określonym momencie przyszłości
- jest projektowaniem przyszłości pożądanej i znajdowaniem lub wymyślaniem sposobów zbliżania się do niej na tyle na ile jest to możliwe
- jest obmyślaniem treści planu i kolejności działań
- jest to system czynności polegający na określaniu sposobów realizacji zamierzonych działań dostosowanych do warunków oraz celów ogólnych i cząstkowych działalności
Istnieje i tworzy się samoistnie wiele pozytywnych aspektów planowania, dzięki któremu możemy:
- zmniejszać zaskoczenie przyszłymi zdarzeniami
- zarządzać sobą w czasie
- wnosić ład w zadania, które realizujemy
- racjonalnie wykorzystywać zasoby, którymi dysponujemy
- koncentrować się na tym co najważniejsze
- wykształcić nawyk uporządkowanego działania i myślenia
Planowanie nie powinno prowadzić do usztywnienia i braku elastyczności. Musi być ukształtowane tak, aby mogły zostać wskazane alternatywy, jakie będzie można skutecznie zastosować w przypadku zmian występujących w systemie celów, uwarunkowań lub środków realizacji. Celem planowania jest uzyskanie jasnego wyobrażenia na temat tego, co chcemy zrealizować, a działanie będzie następstwem wyobrażenia sposobu, w jaki ono ma przebiegać.
Ponadto w procesie planowania uczestniczy wiele procesów psychicznych. Ten, kto planuje wyobraża sobie wytwórczo, myśli, uzasadnia, ocenia, wreszcie – wybiera i decyduje.
Do cech charakterystycznych planowania należą:
- celowość – cała działalność planistyczna podporządkowana jest w danym czasie hierarchii celów, ponieważ tylko w ten sposób można aktywnie kształtować zarządzanie
- kształtujący charakter – chodzi tu o racjonalny sposób postępowania a mianowicie o rzeczowe, logiczne i czasowe następstwo wykonania zadań planowych
- nastawienie na przyszłość – orientacja ta oznacza przede wszystkim rozpoznawanie i podejmowanie działań koniecznych dla wykorzystania przyszłych szans, względnie uniknięcia potencjalnych niebezpieczeństw
- orientacja na proces – ta cecha odwołuje się ze zmiennej współzależności planów cząstkowych, które narzucają istnienie stałego sprzężenia zwrotnego
Celem planowania jest uzyskanie jasnego wyobrażenia na temat tego, co chcemy zrealizować. Działanie jest następstwem wyobrażenia jak ma ono przebiegać. Jeżeli człowiek posiada jasny obraz tego, co zamierza robić to podejmuje działanie. Jeżeli ten obraz jest nieprecyzyjny, działanie będzie niezdecydowane. Aby plan można było wdrożyć i realizować, musi on odznaczać się określonymi cechami. Zatem plan powinien być:
- konkretny
- spójny wewnętrznie
- elastyczny
- perspektywiczny
- terminowy
- realny
- zupełny
Wobec powyższego właściwy schemat planowania powinien zawierać:
- ustalenie celu lub zbioru celów
- określenie istniejącej sytuacji
- ustalenie tego, co sprzyja, a co przeszkadza
- opracowanie planu
Bardzo ważną czynnością w planowaniu jest sprecyzowanie celów, niezależnie od tego, czy dotyczą życia zawodowego, czy osobistego pełnią rolę drogowskazów. Cele główne wyznaczają cele pośrednie i dają bodziec do opracowywania strategii ich osiągania. To, jakie mamy cele, zależeć będzie od wyznawanych wartości. Bez wyznaczonego celu znaczenie naszej pracy jest niewielkie, a bez poczucia, że praca ma sens nie ma ani satysfakcji, ani zadowolenia.
W literaturze wyróżnia się wiele rodzajów planowania np. okresowe, perspektywiczne, ilościowe, jakościowe, kroczące, strategiczne czy operacyjne. Z kolei pomocne przy planowaniu jest wykorzystanie technik, które je ułatwiają. Typowymi przykładami takich technik będą:
- Techniki sieciowe. Po ustaleniu głównego celu zestawia się te działania, które są niezbędne, aby osiągnąć cel. Są to działania o charakterze kluczowym, podstawowym. Następnie zestawia się działania o charakterze wspomagającym i pomocniczym (odrębnie), które wspierają działania kluczowe. W końcu prowadzi się ścieżkę krytyczną, łącząc według kolejności chronologicznej wszystkie te działania, które wymagają szczególnej uwagi. Graficznie można to przedstawić następująco:
- Zasada Pareto 20/80. Dwadzieścia procent działań instytucji decyduje o osiemdziesięciu procentach uzyskiwanych przez instytucje efektach. Trzeba wyselekcjonować te działania, które decydują o efektach, ocenach i na nich skupić projektowanie zmian. (W odniesieniu do szkoły trzeba tę zasadę odnosić do kategorii operacyjnych. Podobna analiza w odniesieniu do określonego problemu wskazuje, że tylko 20% przyczyn ma decydujące znaczenie dla powstawania tego problemu).
- Pole atutów i przeszkód. Pod zapisanym zamierzeniem, z lewej strony kartki zestawiamy jedno pod drugim: atuty, ułatwienia, możliwości i inne czynniki, które mogą doprowadzić do osiągnięcia celu. Z prawej strony- bariery, trudności, ograniczenia i inne czynniki, które mogą uniemożliwić lub znacznie skomplikować osiągnięcie celu. W zależności od tego, co przeważa obieramy strategię oparcia działania na mocnych stronach albo strategie likwidowania lub wzmacniana stron słabych. Technika ta jest przydatna także w planowaniu pracy. Przy każdym ze środków realizacji zestawia się atuty i bariery, co pozwala ustalić, od których działań warto zacząć (na ogół zaczyna się od tych, które łatwiej wykonać- początkowy sukces mobilizuje).
- Technika zadaniowa. Umowna nazwa tej techniki wynika z wyznaczania konkretnych zadań wykonawczych. Punktem wyjścia jest ustalenie słabych i rozwojowych ogniw planowanych działań. Cel główny zostaje rozplanowany na cele cząstkowe I i II stopnia tj. na cele pośrednie i środki realizacji. Wprowadza się wykonawców i terminy.
Struktura planu zadaniowego przyjmuje w efekcie następującą postać:
Cel główny:....................................
Funkcje Cele cząstkowe I st.(cele pośrednie) Cele cząstkowe II st.(środki realizacji)
Kto? Kiedy?
- Technika strukturalna. W planie strukturalnym główny cel pracy rocznej zostaje rozłożony na cele miesięczne, a te z kolei na zadania szczegółowe przeznaczone do wykonania w obrębie miesiąca. Zadania są przypisywane poszczególnym ogniwom organizacyjnym szkoły. Powstaje więc struktura: komórki wykonawcze› zadania do wykonania w miesiącu› termin końcowy zadania› uwagi. Plan strukturalny jest zbliżony do planu zadaniowego.
W praktycznym zastosowaniu plan sieciowy doskonale nadaje się do ujmowania działań w sposób całościowy, pozwala czuwać nad harmonijną realizacją celów głównych, wymaga jednak rozpisywania niektórych "oczek" sieci na czynności szczegółowe. Wtedy przydatny okazuje się plan zadaniowy. Plan strukturalny unaoczni nam stopień obciążenia poszczególnych komórek wykonawczych. Można połączyć zalety tych trzech technik przez wprowadzenie planowania sieciowego do planowania perspektywicznego, rozpracowanie poszczególnych "oczek" sieci rocznymi planami zadaniowymi z ewentualnym wykorzystaniem struktury wykonawczych zespołów jako instrumentu pomocniczego dla oceny obciążeń i harmonogramu kontroli. Można także opracować w jednym planie części bardziej koncepcyjne za pomocą sieci, a bardzie operacyjnie za pomocą planu zadaniowego.
WNIOSKI
Analizując literaturę z zakresu planowania oraz na podstawie doświadczeń i obserwacji w pracy w szkole można postawić następujące wnioski:
- specyfika pracy nauczyciela wymaga od niego znacznych kompetencji, ale z drugiej strony daje duże możliwości rozwoju indywidualnego
- w dobie społecznych oczekiwań nakierowanych na jakość nauczania, nauczyciel powinien zadbać o swój własny, starannie zaplanowany rozwój indywidualny, co powinno mieć bezpośrednie przełożenie na podniesienie poziomu edukacji w placówce oświatowej, w której jest zatrudniony
- nawiązanie planu rozwoju indywidualnego do roli i wizji współczesnej szkoły bardzo ułatwi jego realizację
- szereg obowiązków i zadań związanych z pracą nauczyciela w szkole, powodują konieczność uwzględnienia w planie indywidualnym metod, dostosowanych do osobowości i stylu jego pracy, co ułatwia wdrażanie tegoż planu
BIBLIGRAFIA
- Bieniok H. "Metody sprawnego zarządzania", Warszawa 1999
- Covery S.R. "7 nawyków skutecznego działania", Warszawa 1996
- Dzierzgowska I. Wlazło St., "Moduł- mierzenie jakości pracy szkoły," Wyd. finansowane z funduszy programu PHARE Uni Europejskiej- program TERM
- Elsner D. "Doskonalenie kierowania placówką oświatową. Wokół nowych pojęć, Chorzów 1999
- Elsner D. Ekiert- Grabowska D., Kożusznik B. "Jak doskonalić pracę dyrektora szkoły", cz. I-III, Katowice 1995
- Esner D. "Dwadzieścia problemów pracy własnej dyrektora szkoły", Jelenia Góra 1992
- Gawrecki L. "Techniki pracy menadżera oświaty", Poznań 1997
- Komorowski T. "Prawo oświatowe w praktyce", Poznań 2001
- Kosińska E. "Dyrektor w szkole", Kraków 1999
- Krawcewicz S. "Nauczyciel i środowisko," Warszawa 1986
- Król I., Pielachowski J. "Organizacja i kierowanie szkołą", Warszawa/ Poznań 1992
- Tudrej J. "Uspołecznienie szkoły i zarządzania oświatą," Warszawa 1987
- Volmuth H. J. "Controling – Planowanie, kontrola, kierowanie," Warszawa 2000
- Waligórski K. "Wybrane problemy organizacji i zarządzania oświatą," Bydgoszcz 1986
Rafał Zawadzki |
