Grupą , w której uczeń spędza znaczną część swego czasu i która stanowi teren ważnych doświadczeń i uczenia się społecznego, jest klasa szkolna. Dla wielu dzieci przez szereg lat jest ona miejscem najważniejszej aktywności życiowej. Może stać się grupą zaspokajającą ważne potrzeby społeczne i potrzeby związane z twórczą aktywnością. Może stać się źródłem doświadczeń istotnych dla rozwoju społecznego dziecka. Może także zamienić się w miejsce puste i nudne, w zbiór osób nie powiązanych żadnymi istotnymi więzami, zniechęconych i niezdolnych do podjęcia wspólnego działania. Różnego rodzaju sytuacje sprzyjają myśleniu o tych problemach i mogą skłonić wychowawcę oraz uczniów do podjęcia działań zmierzających do stworzenia z klasy żywego, współpracującego zespołu.
Potrzeby uczniów związane z przynależnością do danej klasy są psychologów różnie nazwane. W terminologii A. Maslowa będą to : potrzeba przynależności oraz potrzeba samourzeczywistnienia, według E. Fromma- potrzeba więzi z innymi i potrzeba "wykraczania poza ramy " , czyli tworzenia. Niezależnie od specyficznych różnic w ujęciu poszczególnych autorów chodzi o dwa rodzaje oczekiwań wobec grupy, której jest się członkiem. Pierwsze z nich można scharakteryzować jako pragnienie znalezienia oparcia, poczucia przynależności, kontaktu czy wspólnoty, drugie natomiast – jako poszukiwanie pola umożliwiającego aktywność twórczą, ekspresję własnych możliwości, realizację zainteresowań. Te dwie grupy potrzeb dają o sobie znać ze wzmożoną siłą w wieku dojrzewania , kiedy dom rodzinny nie może już w pełni ich zaspokoić. Młody człowiek zwraca się w stronę rówieśników. W ich grupie chce znaleźć zarówno poczucie wspólnoty, jak i teren realizacji swych zainteresowań. Wychowawca musi wziąć to pod uwagę , określając relacje ucznia z klasą i planując zadania wychowawcze – jeżeli szkoła nie ma stać się martwą instytucją realizującą przymusowe nauczanie.
Jak więc funkcjonuje grupa, która stwarza warunki zaspokojenia potrzeby kontaktu i twórczej aktywności ? Czego się mogą uczyć jej członkowie i w jaki sposób ?
Charakter stosunków między ludźmi najlepiej odpowiadający ich potrzebie kontaktu to stosunki oparte na zaufaniu i otwartości porozumiewaniu się. One z kolei stanowią podstawę powstawania autentycznej więzi i wzajemnego zrozumienia. Czy jest możliwe stworzenie takiego stanu w grupie tak szerokiej , zróżnicowanej, w zasadzie przypadkowo dobranej i wykonującej narzucone z góry zadania, jaką jest klasa?
Drugim aspektem dobrej , sprzyjającej rozwojowi swych członków grupy jest stwarzanie im możliwości ekspresji swych możliwości - realizowania w konkretnych formach pracy na terenie grupy swych uzdolnień, talentów, zainteresowań, upodobań. Sadzę, iż każdy przedmiot szkolny ma specyficzne możliwości w tym zakresie. Wydaje się, że szczególnie dobrym terenem umożliwiającą różnorodną ekspresję są lekcje przedmiotów humanistycznych i artystycznych. Lekcje języka polskiego na przykład pozwalają na wykorzystywanie możliwości bardzo się od siebie różniących uczniów, z których jedni będą w większym stopniu uczestniczyć w zbieraniu materiałów, przygotowywaniu referatów i opracowań, a inni będą brać żywszy udział w psychodramach, dyskusjach itp. Podobne możliwości stwarzają wspólne zajęcia sportowe, wszelkiego rodzaju konkursy, zabawy ,różnego typu przedsięwzięcia czy też wycieczki. Indywidualne cechy poszczególnych członków grupy oraz siła oddziaływania grupy na jej uczestników tworzą razem swoisty potencjał, będący ważnym czynnikiem rozwojowym. Kontakt z grupą pobudza uczestników do działania, do realizowania swych możliwości. Z kolei wszelkie konkretne realizacje dokonane na terenie grupy odżywiają ją, wzmagają więź i motywację do podejmowania dalszych działań twórczych, do aktywności. Kontakt z drugim człowiekiem jest koniecznym warunkiem społecznego i emocjonalnego rozwoju. Rozwój w tych sferach zachodzi najpełniej w takich sytuacjach, w których w pełni przeżywa się znaczące spotkanie z innymi ludźmi, konfrontację postaw, uczuć, poglądów, potrzeb i dążeń. W trakcie tego rodzaju doświadczeń poszerza się rozumienie tego, co się dzieje między ludźmi, świadomość uwarunkowań ludzkiego działania i współdziałania, zwiększają się umiejętności radzenia sobie w różnych sytuacjach społecznych. Rolą wychowawcy jest dopomóc w tym uczniowi – przez organizowanie sytuacji ułatwiających zrozumienie siebie i innych, tego co się dzieje pomiędzy jednostką a innymi ludźmi, co się dzieje w grupie, a także przez udział w opracowaniu przeżytych doświadczeń .
Pierwszym krokiem (fazą ) do organizowania współpracy klasowej jest wzajemne zbliżenie i lepsze poznanie się uczniów, a także uczniów i nauczyciela. Porzuca się wtedy konwencjonalny sposób porozumienia się i mówi się wprost, otwarcie o sobie, o swoich prawdziwych uczuciach, wrażeniach, przekonaniach. Następuje wtedy wzajemna akceptacja, rozumiemy się lepiej i wydaje się nam ,że jesteśmy ze sobą dużo bliżej niż poprzednio. Odkrywanie " nowego" człowieka wymaga niejednokrotnie organizowanie specjalnych sytuacji , aby wszyscy uczniowie mogli powiedzieć coś o sobie, pokazać się w grupie, ujawnić swoje mocne strony. Musi temu towarzyszyć atmosfera zaufania i bezpieczeństwa, a więc rezygnacja z krytyki i ocen.
W klasie gdzie panują niesprzyjające warunki do pełnej otwartości w rozmowach należy stworzyć odpowiedni grunt poprzez zdestabilizowanie niekorzystnej sytuacji, rozwiązanie konfliktów, i rozbudzenie gotowości do poszukiwań pozytywnych działań.
Następnym krokiem (kiedy klasa dojrzała do zmiany), jaki może zaplanować wychowawca, chcąc lepiej przygotować swych uczniów do współdziałania, jest organizowanie sytuacji umożliwiających badanie procesów zachodzących w trakcie różnego rodzaju interakcji między ludźmi. Są to sytuacje symulujące, które pozwalają uczestnikowi na przejrzenie się swemu funkcjonowaniu w różnych rolach, na lepsze zrozumienie swych uczuć i reakcji ,na otrzymanie informacji zwrotnych, na przyjrzenie się funkcjonowaniu innych osób, a wreszcie na próbowaniu nowych zachowań i sprawdzaniu ich efektów. Symulowanie sytuacji współpracy pozwala zrozumieć działanie niektórych czynności ułatwiających i utrudniających współdziałanie (realizowane np. na lekcjach wychowawczych )
Ostatnia faza polega na wyzwalaniu inicjatywy uczniów, asystowanie przy realizowaniu podjętych zadań i pomoc w rozwiązywaniu występujących problemów. Wymaga to od wychowawcy dużego zaangażowania, pomysłowości i umiejętnego postępowania z grupą. Czasem uczniowie ,szczególnie ci bardziej aktywni, spontanicznie zgłaszają propozycje wspólnych zadań. Wtedy do nauczyciela należy wychwycenie ich i pokierowanie ich opracowaniem. Jeśli propozycje ze strony uczniów nie pojawiają się spontanicznie, może to być również wynikiem zahamowania w ujawnianiu pomysłów. Pomocne bywa wówczas zorganizowanie sesji "burzy mózgów".
Najistotniejszym w tej fazie jest, aby wychowawca oparł się na autentycznych zainteresowaniach i zapotrzebowaniach uczniów, a więc ukierunkowanie wspólnej pracy uczniów, a nie nauczyciela. Do nauczyciela należy tutaj zaakceptować potrzeby uczniów oraz znaleźć czas i stworzyć warunki aby mogli je swobodnie wypowiedzieć a potem w miarę możliwości zrealizować. Niektóre działania są z góry narzucone uczniom ( przygotowanie imprez, wykonywanie dekoracji, gazetek, udział w konkursach, w akcjach charytatywnych)), które wynikają z reprezentowania klasy na zewnątrz w ramach kalendarza imprez i działań szkolnych. Ale już pomoc w nauce słabszym uczniom lub organizacja dyskoteki, wycieczki, wspólnych imprez powinny wynikać z samodzielnej aktywności i twórczości uczniów.
Wymienione wyżej fazy postępowania mają zastosowanie wówczas, gdy nauczyciel planuje ciąg zajęć zmierzających do zacieśnienia więzi pomiędzy uczniami danej klasy, polepszenia współpracy i zaktywizowania grupy. Jakąkolwiek drogę wybierze wychowawca zawsze musi pamiętać o tym , że analizując procesy zachodzące miedzy ludźmi, nie może występować w roli sędziego, oceniającego, krytykującego to co się wydarzyło. Zadaniem jego jest stworzyć bezpieczną atmosferę i razem z grupą zmierzać w kierunku zrozumienia tego, co się w jej członkach i między nimi dzieje.
Podsumowując powyższą analizę ,należy wyróżnić czynniki wewnętrzne i zewnętrzne mające wpływ na współpracę w klasie.
Do czynników wewnętrznych zaliczamy :
- Wychowawcę, który powinien być:
- sprawiedliwy, cierpliwy, wesoły, ciekawy
- dysponujący zapałem do pracy
- chętny do współdziałania z klasą, życia ich problemami i wskazujący na trafne ich rozwiązywanie
- przyjacielski i dyskretny
- pozwalający na swobodne wypowiadanie poglądów i podejmujący z uczniami dyskusje
- Samorząd klasowy
- mądrze kierujący zespołem klasowym
- starający się rozsądnie rozwiązywać konflikty
- podejmujący wspólnie decyzje z klasą
- Stosunki interpersonalne
- swobodna, wesoła, pozbawiona strachu atmosfera w klasie
- brak zawiści ,zazdrości, niezdrowej rywalizacji o stopnie
- dobre poznanie się i rozumienie
- mówienie sobie zarzutów prosto w twarz, nieplotkowanie
- wzajemna pomoc koleżeńska
- zaufanie pomiędzy uczniami a wychowawcą
- wciąganie do współpracy osoby mało przebojowe i zakompleksione
- Wspólne imprezy klasowe
- wycieczki, dyskoteki, wyjazdy
Do czynników zewnętrznych zaliczamy:
- Imprezy szkolne
- Liczebność klasy ( im mniej uczniów w klasie, tym lepsza współpraca)
- Równa ilość dziewcząt i chłopców w klasie
- Zróżnicowany charakter środowiska z jakich wywodzą się uczniowie
Rozumiejąc procesy jakie zachodzą w obrębie klasy wychowawca musi zdać sobie sprawę z tego, że w dużej mierze pozytywna współpraca pomiędzy jej członkami zależy w dużej mierze od niego samego. Zatem osobista wrażliwość nauczyciela musi być przewodnikiem w poszukiwaniu dróg do rozwoju własnego i wychowanków.
Opracowała - Irena Danielczyk
