www.szkolnictwo.pl

 Zadaniem zakładów dla nieletnich jest resocjalizacja przebywających tam wychowanków zmierzająca do zmiany ich postaw wobec siebie, a także wobec innych w kierunku społecznie pożądanym, zapewniającym prawidłowy rozwój osobowości, a zwłaszcza kształtowanie pozytywnych zainteresowań, właściwej hierarchii wartości oraz przestrzegania zasad współżycia społecznego.
     Wykonanie tego zadania nie jest łatwe nawet dla specjalisty w dziedzinie resocjalizacji tym bardziej, że dopiero stosunkowo niedawno powstały względnie usystematyzowane teoretyczne podstawy, które stanowią racjonalne podłoże wiedzy o resocjalizacji i w istotnej mierze uzupełniają dotychczas upowszechnianą pedagogikę resocjalizacyjną.
     Sama chęć niesienia pomocy dzieciom i młodzieży trudnej, jak uczy praktyka, już nie wystarcza do uzyskania oczekiwanych rezultatów wychowawczych.
     W świetle najnowszych empirycznych ustaleń okazuje się, że oprócz chęci i życzliwości potrzebna jest rzetelna interdyscyplinarna wiedza o prawach rządzących zachowaniem się ludzi. Dopiero połączenie tych czynników pozwala rzeczywiście zrozumieć istotę problemu wykolejonej jednostki, dając większą gwarancję osiągnięcia pozytywnych wyników wychowawczych. Aby je osiągnąć należy podjąć szereg czynności wchodzących w skład szerokiego repertuaru metod, form i środków mogących wywierać wpływ wychowawczy na psychikę resocjalizowanych jednostek.
     Podczas rozmaitych zabiegów pedagogicznych i odpowiadających im czynności oraz zachowań wychowanków następuje w sposób pośredni lub bezpośredni transmisja wpływów wychowawczych. Jednym ze sposobów wywierania wpływu na psychikę wychowanka jest stawianie zadań i wymagań, w którym najważniejszą choć nie wyłączną rolę odgrywają procesy uczenia się: oddziaływanie przez ćwiczenie, zmierzające do utrwalania pożądanych zachowań oraz oddziaływanie przez wzmacnianie zachowań pożądanych i osłabianie zachowań niepożądanych za pomocą nagród i kar.
     I tej właśnie taktyce wywierania wpływu na zachowanie się jednostki chciałbym poświęcić miejsce w niniejszej pracy tym bardziej, że pracując już kilkanaście lat w placówce resocjalizacyjnej niejednokrotnie spotkałem się ze słabą skutecznością nagród oraz środków dyscyplinarnych zastosowanych w procesie resocjalizacji nieletnich przestępców.
     I choć zagadnienia dotyczące stosowania nagród i kar w wychowaniu od wielu już lat absorbują badaczy o różnych orientacjach, a zwłaszcza pedagogów i psychologów, to jednak jeszcze w XX wieku nie brakowało tych, którzy z przekonaniem głosili średniowieczne poglądy, iż "kto nie jest bity, ten nie jest wychowywany", a w wychowaniu (i to zarówno rodzinnym jak i instytucjonalnym) powszechnie stosowano kary fizyczne. Wówczas to chętnie opierano się na słowach XIX-wiecznych pisarzy, czy poetów, których często cytowano, np. amerykańskiego poety i krytyka literackiego Edgara Allana Poe, piszącego, że "dzieci podobnie jak twarde kotlety – są bez porównania lepsze, gdy są bite", czy rosyjskiego pisarza Aleksego Tołstoja, który twierdził, że "od bicia żelazo twardnieje, a człowiek mężnieje".
     Byli też tacy, którzy nie do końca wierzyli w słuszność podobnych poglądów i zaczęli wątpić. Stawiali oni problem skuteczności kar fizycznych w wychowaniu w "ujęciu bardziej sheakspearowskim", mówiąc: "Bić, czy nie bić – oto jest pytanie".
     Na szczęście obecnie jest już inaczej. Dziś wiemy, że bicie dociera tylko do skóry, a nie do sumienia osoby karanej i tak naprawdę jest mało skuteczne. Wiemy, że zarówno nagradzanie jak i karanie, to umiejętności wychowawcze, których właściwe stosowanie wymaga wielkiej rozwagi, zaangażowania, elastyczności i kultury pedagogicznej, a sukces wychowawczy jest w znacznej części zależny od umiejętności posługiwania się karami i nagrodami.
     Dziś wiemy także, że choć mechanizmy oddziaływania nagród i kar na zachowanie się jednostki nie są jednakowe, to jednak cel zarówno karania jak i nagradzania w wychowaniu jest identyczny – wywarcie korzystnego wpływu na przyszłe zachowanie.
     Pozostaje jednak pytanie co w takim razie jest skuteczniejsze – nagradzanie, czy stosowanie środków dyscyplinarnych? We współczesnej psychologii – jak podkreśla K. Skarżyńska – zaniechano już tego pytania, zastępując je innym: "Jaki układ nagród i kar jest najbardziej skuteczny?"
     A układ nagród i kar musi być taki, aby wychowankowi "opłacało się" postępować właściwie lub też "nie opłacało się" postępować niewłaściwie. Większość badaczy zajmujących się problemem resocjalizacji bez wahania jednak twierdzi, że kara, jako jeden z podstawowych czynników mających przeciwdziałać niepożądanym zachowaniom wychowanków zawsze musi towarzyszyć placówce wychowawczej. Trzeba tylko ją stosować jako środek wychowawczy, a nie jako środek zastraszania, poniżania, zemsty, czy mechanicznej represji.
      Jak wiadomo w wychowaniu, a zwłaszcza w wychowaniu resocjalizującym, nie ma środków uniwersalnych. Dotyczy to również skuteczności stosowania nagród i środków dyscyplinarnych. Są jednak pewne reguły, których stosowanie może zwiększyć nasze szanse na osiągnięcie sukcesu w pracy z wychowankiem.
     Na podstawie dostępnej literatury, a przede wszystkim własnego doświadczenia, najważniejsze z tych reguł (moim zdaniem) postanowiłem zebrać w tej pracy.

PAMIĘTAJ !

• Każdy z wychowanków, to "inny świat", a jedną z cech dobrego wychowawcy jest zdolność uchwycenia tego, co dla danego wychowanka przedstawia wartość nagrody, a co kary – dopiero wówczas możemy podejmować właściwe wobec niego postępowanie.
• Zazwyczaj dobrze jest udzielać nagrody lub karać publicznie, przy innych, ale w warunkach placówki resocjalizacyjnej akt ten wymaga od nas ogromnej wiedzy wychowawczej, gdyż nagroda tak udzielona może niekiedy przerodzić się w karę i odwrotnie.
• Zarówno nagrody, jak i środki dyscyplinarne powinno się stosować z myślą o dobru wychowanka i w taki sposób, aby on o tym wiedział i to odczuwał.
• Najgorsza jest obojętność. Osłabia ona korzystne zachowania (nie warto dobrze czynić skoro nikt tego nie zauważa) i wzmacnia zachowania negatywne (skoro nikt nie reaguje, to można tak postępować nadal).

1. Pamiętaj, że jeśli jesteś dla wychowanka osobą znaczącą, to nagrodę (i to niejednokrotnie tę najbardziej oczekiwaną) może stanowić dla niego nawet Twoja serdeczność, aprobata, czy uznanie, więc nie skąp mu ich, jeśli na nie zasłużył.
2. Operuj nagrodami tak, aby nie skupiały się na najlepszych, lecz były osiągalne przez wychowanków o najróżniejszych zaletach i uzdolnieniach.
3. Nagradzaj, omawiając nagradzane osiągnięcie, czy zachowanie, które się do tego przyczyniło, ponieważ nagradzanie powierzchowne, zbyt ogólne, może być mniej efektywne.
4. Nie odwlekaj nagradzania. Im bardziej jest ono opóźnione, tym mniej skuteczne.
5. Podczas nagradzania staraj się pokazać radość z osiągnięcia wychowanka. Jeśli Cię szanuje, to Twoja radość może być dla niego ważniejsza niż sama nagroda.
6. Nie nagradzaj za każdym razem, aby dobre zachowanie nie przerodziło się w wyrachowany sposób na uzyskiwanie korzyści. Nagradzanie sporadyczne wywołuje zmiany trwalsze.
7. Stosuj stopniowanie nagród. Jeśli zauważysz, że nagradzane zachowanie przeradza się w nawyk, to stopniowo zmniejszaj i w końcu usuń nagrodę.
8. Podczas nagradzania za osiągnięcia w zawodach, konkursach, itp. staraj się pamiętać o przegranych, tj. o tych, którzy nie otrzymali nagród, aby ich nie zrazić, a przeciwnie – ich także zachęcić do osiągania nagród.
9. Nie rozdawaj nagród na lewo i na prawo za byle co, ponieważ stracą one na znaczeniu i staną się mniej skuteczne. Gdy osiągnięcie nagrody jest zbyt łatwe, przestaje ona być dla wychowanka czymś atrakcyjnym i upragnionym.
10. Nagroda nie może być także do osiągnięcia zbyt trudna lub też zbyt odległa w czasie -wiesz przecież, że w obliczu zbyt wysokich wymagań nasi wychowankowie szybko się zniechęcają. Postawienie zatem poprzeczki na odpowiedniej wysokości wymaga od Ciebie nie lada wyczucia, a wręcz finezji.

1. Zamiast stosować środki dyscyplinarne lepiej zapobiegaj pojawianiu się niewłaściwych zachowań, a jeśli już się takie pojawią, to reaguj odpowiednio wcześnie, a nie dopiero po ich utrwaleniu. Czasami wystarcza spojrzenie wyrażające niezadowolenie, zdziwienie, smutek, potępienie, odpowiedni ton głosu, albo też ignorowanie wychowanka, itp.
2. Jeśli tylko jest taka możliwość, to staraj się, aby przed zastosowaniem środka dyscyplinarnego pojawiło się pouczenie, przestroga, czy też ostrzeżenie. Przecież nie o to Ci chodzi, by karać, lecz o to, by wychowanek zmienił swoje zachowanie. Poza tym, po ostrzeżeniu wychowanek zazwyczaj łatwiej przyjmuje otrzymaną karę.
3. Pamiętaj, że mądre i sensowne uzasadnienie zastosowania środka dyscyplinarnego podwyższy jego skuteczność i nie będzie budzić u wychowanka pragnienia odwetu.
4. Staraj się stosować środki dyscyplinarne jak najrzadziej, w ostateczności, jeśli wszystkie inne środki zawiodły, ponieważ częste stosowanie kar osłabia ich skuteczność i wytwarza zobojętnienie.
5. Podczas stosowania środka dyscyplinarnego nie daj powodować się złością, nienawiścią, czy też satysfakcją. Wymierzanie kary powinno odbywać się w atmosferze rozwagi i spokoju. To nie jest nienawistny akt zemsty, tylko prosta konsekwencja konkretnego czynu.
6. Pamiętaj, że Twoja reakcja powinna odnosić się do nieakceptowanego zachowania, czy też czynu wychowanka, a nie do jego osoby. Powinna też być adekwatna do stopnia czynu i winy wychowanka. Zbyt wielka kara przestaje być karą, a przeradza się w krzywdę.
7. Pamiętaj, że brak nagrody też jest rodzajem kary. Pozbawienie wychowanka różnych przywilejów, czy przyjemności często przynosi bardzo dobry skutek. Nigdy jednak nie zabieraj tyle, abyś nie miał już czego zabrać. Zawsze jest dobrze mieć jeszcze coś w zanadrzu, wówczas może nie będziesz musiał stosować środków dyscyplinarnych.
8. Pamiętaj o tym, że zastosowanie środka dyscyplinarnego ma też spowodować ujemne wartościowanie czynu u innych wychowanków; ma działać jako przykład odwodzący ich od złych czynów i ukazywać realność poniesienia konsekwencji za złe zachowanie.
9. Przed zastosowaniem środka dyscyplinarnego daj się wychowankowi wytłumaczyć. Musisz wziąć pod uwagę jego intencje i udział wolnej woli w przewinieniu. Zdarza się bowiem, że ukaranym za jakieś zdarzenie zostaje nie ten wychowanek, który ponosi za nie największą winę, ale ten, który działa pod przymusem – na zlecenie innych.
10. Pamiętaj, że nie rodzaj zastosowanego środka dyscyplinarnego jest najważniejszy, ale atmosfera jaka towarzyszy aktowi jego stosowania. Najważniejszym jest, aby żadnej karze nie towarzyszyło poniżanie godności karanego, aby kary nie przygniatały i nie ośmieszały, by nie nastrajały wrogo do osób je wymierzających i nie budziły wstydu, gniewu, czy pragnienia zemsty.

E. Hurlock. Rozwój dziecka.
S. Mika. Skuteczność kar w wychowaniu.
S. Górski. Metodyka resocjalizacji.
E.R. Hilgard. Wprowadzenie do psychologii.
Cz. Czapów. Wychowanie resocjalizujące.
M.K. Thompson. Motywacja w uczeniu szkolnym. W: Psychologia wychowawcza pod red. Ch.E. Skinnera.
H. Rowid. Podstawy i zasady wychowania.
S. Mika. Wstęp do psychologii społecznej.
Z. Włodarski. Psychologiczne prawidłowości uczenia się i nauczania.
K. Skarżyńska. Nagrody i kary jako środki modyfikujące ludzkie zachowania.
M. Przetacznikowa. Psychologia wychowania. W: M. Przetacznikowa, Z. Włodarski. Psychologia wychowawcza.
A. Kamiński. Nagrody i kary, W. Kozłowski. Nagrody i kary, S. Jedlewski. Zakłady poprawcze. W: Encyklopedia pedagogiczna pod red. W. Pomykało.