W swojej karierze pedagogicznej chyba każdy nauczyciel spotkał się z uczniem nadpobudliwym psychoruchowo. Praca z takim uczniem przysparza wielu trudności i problemów, ale nie musi być skazana na porażkę czy niepowodzenie. Istnieją sprawdzone metody pomocy takim dzieciom, dzięki którym uczeń odnosi sukcesy szkolne na miarę swoich możliwości, a nauczyciel osiąga satysfakcję pedagogiczną. Dlatego w niniejszym artykule chciałabym przedstawić co to jest nadpobudliwość psychoruchowa i czym się charakteryzuje, jakie są typy nadpobudliwości psychoruchowej, jak budować relacje między nauczycielem a rodzicem dziecka z AD/HD oraz jak skutecznie nauczać i pomagać dziecku z nadpobudliwością psychoruchową.
Co to jest AD/HD?
Nadpobudliwość psychoruchowa jest rozpoznaniem medycznym stosowanym wobec dzieci i dorosłych, którzy mają poważne, w porównaniu ze swoimi rówieśnikami, trudności dotyczące funkcjonowania społecznego i poznawczego. Jedną z przyczyn nadpobudliwości jest przewaga w układzie nerwowym procesów pobudzania nad hamowaniem. Jest to przypadłość, za którą nikt nie powinien czuć się winny.
Pojęciem nadpobudliwości psychoruchowej określa się zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: poznawczej, ruchowej i emocjonalnej.
Sfera poznawcza (zaburzenia koncentracji uwagi)
Nadpobudliwość w tej sferze objawia się trudnościami w skupieniu uwagi oraz stopniem i czasem utrzymania uwagi na zadaniu. Dzieci te przerzucają swoją uwagę z obiektu na obiekt, sprawiają wrażenie, że nie słuchają tego co się dzieje w klasie. Są podatne na rozproszenie uwagi, najmniejszy bodziec odrywa je od działania. Stąd problemy z rozpoczęciem i zakończeniem zadań, skupieniem się na jednej czynności, wykonaniem zadania do końca, słuchaniem tego, co się do niego mówi, czy z zapamiętaniem co było zadane do domu.
Sfera ruchowa (nadmierna aktywność ruchowa)
Dzieci nadpobudliwe nie wytrzymują bezczynności, są w ciągłym ruchu. Cechuje je wyraźny niepokój w zakresie dużej i małej motoryki (chodzą po klasie, podskakują, machają rękami, kiwają się na krześle, zajmują się rzeczami, które leżą w zasięgu ich rąk i nóg).
Sfera emocjonalna (impulsywność, kłopoty z kontrolą)
Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi przeżywają znacznie częściej i intensywniej niż inne dzieci złość i lęk, a także w sposób wybuchowy i impulsywny wyrażają swoje uczucia. Są niecierpliwe w oczekiwaniu na swoją kolejkę, przerywają innym, wtrącają się,
nie zastanawiają się nad konsekwencją swoich czynów (np. wbiegnięcie na ulicę czy wtrącenie się do rozmowy),
Wyróżniamy pierwotne efekty AD/HD, które niekorzystnie wpływają na społeczne i poznawcze funkcjonowanie dziecka oraz przeszkadzają w działaniach innych osób. Są również wtórne efekty AD/HD, które są pochodnymi tego, jak ludzie z otoczenia traktują te dzieci.
Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej
Przyczynami nadpobudliwości mogą być czynniki biologiczne uszkadzające ośrodkowy układ nerwowy, zarówno w okresie płodowym, okołoporodowym, jak i później. Do czynników takich można zaliczyć czynniki uszkadzające komórkę nerwową, choroby zakaźne lub inne w czasie ciąży, zatrucie ciążowe, niewłaściwe odżywianie w czasie ciąży, urazy mechaniczne w czasie ciąży, urazy mechaniczne lub niedotlenienie podczas porodu, poważne choroby lub urazy czaszki w wieku dziecięcym.
Objawy nadpobudliwości dziecięcej występują najczęściej na skutek sprzężenia czynników biologicznych z czynnikami społecznymi (atmosfera domowa, nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie, brak zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka).
Dziecko z AD/HD w klasie
Uczeń z AD/HD nie siedzi na swoim miejscu, nieustannie się kręci, mówi bez pozwolenia, wykrzykuje, dokucza kolegom, przeszkadza im w pracy. Okres skupienia uwagi jest krótki, częściej robi nie to co reszta, nie wykonuje poleceń nauczyciela. Dziecko z AD/HD może mieć dobry słuch, ale może nie rozumieć polecenia. Często jest na uboczu klasy, ignorowane, odrzucane, z powodu trudności adaptacyjnych przez rówieśników. Jest to dla niego bardzo uciążliwe i zakłóca życie codzienne i życie innych. Dzieci z AD/HD mają trudności z wykonywaniem czynności, które inne dzieci wypełniają łatwo. Dotyczy to zwłaszcza podporządkowywania się temu, czego się od nich oczekuje. Dzieci te doznają często społecznych niepowodzeń, cierpią z tego powodu i nie wierzą w to, że mogą sprostać wymaganiom.
Często mówi się o tych dzieciach, że są leniwe. A przy niewłaściwym traktowaniu, dzieci z AD/HD mogą rzeczywiście stać się leniwe, bez motywacji, złe na innych, którzy karcą je za zachowanie, na które nie mają większego wpływu. Aby dziecku pomóc trzeba zrozumieć, że ono nie jest niegrzeczne czy bezczelne. Wręcz przeciwnie, bardzo się stara, tylko nie może zbyt długo skupić się na jednej rzeczy. 15 minut tego co nauczyciel mówi do dziecka z AD/HD to jak dla osoby dorosłej 3 godziny nudnego wykładu
Cechy zespołu AD/HD są sprzeczne ze szkolnymi wymaganiami stawianymi uczniom. Oczekuje się, aby dziecko siedziało na lekcji spokojnie, skupiało uwagę, tłumiło impulsy przez dłuższy czas. Nauczyciel zaś musi uczyć całą klasę, gdzie każdy uczeń ma inne potrzeby i problemy. Znalezienie pozytywnych sposobów pracy z uczniami z AD/HD może przerastać możliwości nauczyciela. Tak jak dzieci z MPD (z zaburzeniem neurologicznym) mają skłonność do niekontrolowanych ruchów kończyn, podobnie dzieci z AD/HD mają skłonność do niekontrolowanego przenoszenia uwagi, niekontrolowanych ekspresji swoich impulsów i niekontrolowanych czynności ruchowych.
Jak pomagać dzieciom z AD/HD?
Pomoc dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo powinna objąć swoim zasięgiem w równym stopniu samo dziecko oraz jego rodziców. Zakładając, że rodzice są nieudolni wychowawczo lub bezradni w danej sytuacji stroną wspierającą, koordynującą i modyfikującą powinien być nauczyciel, który uczy dziecko i dobrze go zna. Idealną sytuacją byłaby od tej chwili regularna współpraca między rodzicami a nauczycielem, polegająca na wymianie doświadczeń oraz wzajemnym wspieraniu się.
Sam nauczyciel musi określić własne uczucia i reakcje na to zaburzenie. Nie można dopuścić do sytuacji, że pod nazwą AD/HD będzie się widzieć niekompetentnych rodziców. Takie nastawienie może mieć niezwykle szkodliwe konsekwencje dla dziecka, które chodzi do szkoły z rozpoznaniem AD/HD. Należy docenić środowisko jako miejsce gdzie powstaje, ale i zwalcza się zaburzenia zachowania. Za zaistniałą sytuację nie można nikogo obarczać winą, oraz trzeba przyjąć, że nigdy nie jest za późno na podjęcie działań zmierzających do przezwyciężenia trudności. Aby uniknąć konfliktu w relacjach nauczyciel – rodzic należy przyjąć opcję: jest tak, jak jest i musimy sobie z tym poradzić.
Nie należy zapominać również o tym, że dany uczeń przebywa w klasie, gdzie rzadko jest akceptowany. W gestii nauczyciela należy uczynić wszystko, aby dziecko integrowało się z rówieśnikami oraz ograniczać sytuacje, w których uczeń ten jest przyczyną chaosu szkodliwego dla pozostałych dzieci. Dzieci modulują (naśladują) zachowania nauczyciela wobec dziecka z AD/HD, tak więc musi tu występować cierpliwość i tolerancja nauczyciela.
W całym problemie dydaktyczno - wychowawczym dziecka nadpobudliwego ważne jest, aby rodzice byli świadomi problemu, aby podjęli współpracę z pedagogiem i rozpoczęli wspólne, celowe działanie niwelujące napięcia u dziecka. Chodzi też o to, aby byli świadomi jak ważnym są czynnikiem w prawidłowym funkcjonowaniu swojego dziecka. Niektóre negatywne relacje między rodzicami a dziećmi z AD/HD ujawniają się we wczesnym dzieciństwie i narastają (głównie emocjonalnie). W pewnym momencie rodzicom brakuje już sił. Są obiektem krytyki za denerwujące, trudne zachowania dziecka. Dlatego priorytetowe wydaje się wyjaśnienie rodzicom istoty objawów AD/HD, przebiegu i rokowań, wspieranie poprzez ukazywanie różnych metod wychowawczych, prowadzenie treningów rodzicielskich.
Jak skutecznie nauczać i wychowywać dzieci z AD/HD?
Zasady, które przedstawię poniżej z niewielkimi tylko modyfikacjami można stosować równie skutecznie w domu przez rodziców w życiu codziennym jak i w szkole. Z racji mojego zawodu będę pisała z punktu widzenia nauczyciela.
Skuteczne nauczanie równa się stwarzaniem przez nauczyciela takiego środowiska nauczania, aby wszystkie dzieci mogły uczestniczyć w procesie dydaktycznym, z wykorzystaniem ich mocnych stron, a łagodzeniem słabych.
Nauczyciel powinien zapewnić uczniom pewne warunki uczenia się. Wiele poniższych wskazań może dotyczyć wszystkich dzieci, ale szczególnie mają służyć osiągnięciom dzieci z AD/HD.
1.Dokładność i precyzja w porozumiewaniu się – należy zawsze kierować uwagę na dziecko, jeśli się chce, by coś zrobiło. Dziecko z AD/HD nie może czuć się zagubione wśród niepotrzebnych szczegółów i niejasności. Dzieci te mogą rozpraszać ich własne myśli, dlatego też ważne jest zapewnienie optymalnej stymulacji przez wymaganie poleconych zadań. Korzystne dla nich są krótkie i precyzyjne wskazówki, a nie długie i złożone polecenia. Można zachęcać ucznia do powtórzenia treści zadania, ale własnymi słowami.
2.Ochrona dziecka przed zakłócającym jego uczenie się rozproszeniem uwagi – zredukujmy niepotrzebne bodźce, zwiększmy bodźce znaczące dla uczenia się oraz nauczajmy dostosowując do zdolności poznawczych i emocjonalnych dziecka. Dlatego ważne jest aby dzieci z AD/HD siedziały w miejscu oddalonym od okien i drzwi oraz w takim, gdzie nauczyciel będzie mógł podejść i sprawdzić czy dziecko jest „obecne”, a jeśli nie, to podjąć taktowną interwencję bez wywoływania zażenowania u dziecka czy też przerywania lekcji (np. pierwsza ławka w środkowym rzędzie).
3.Ochrona i pielęgnowanie u dziecka poczucia szacunku siebie – maksymalizujmy możliwości sukcesu dziecka, przekazujmy ciepło osobiste i naszą akceptację oraz stosujmy wzmocnienia choćby najmniejszych osiągnięć za pomocą pochwał i nagród. Małe i częste nagrody są bardziej skuteczne niż nagrody długoterminowe i spóźnione. Nagrody nie powinny rozpraszać uwagi, zbytnio absorbować. Propozycją jest ustalenie „listy nagród” preferowanych przez dziecko, coś co dziecko ucieszy. Czasami mogą być skuteczne negatywne konsekwencje zachowań dziecka w postaci łagodnych kar. Należy je stosować oszczędnie, powinny być zdecydowanie specyficzne i ukazywać dokładny skutek czegoś niewłaściwego.
4.Przewidywalny, nieskomplikowany tryb postępowania i ustalona jego struktura – ważne jest ustalenie zwykłego porządku dnia, który dziecko z czasem zacznie wypełniać nawykowo. Dziecko powinno mieć ten komfort, że może prosić nauczyciela o omówienie zadania, co pomoże mu zrozumieć co się od niego oczekuje. Wzmacnia to jego samopoczucie oczekując na nagrodę po wykonaniu poprawnie polecenia.
5.Unikanie zadań powtarzających się – gdy ogólny porządek dnia musi być prosty i przewidywalny, to przebieg procesu nauczania powinien być jak najbardziej urozmaicony i stymulujący. Jeśli zadania nie będą angażować dziecka, możemy się spodziewać szybkiego rozproszenia uwagi.
6.Zadania należy dzielić na kilka krótkich czynności – nacisk należy położyć na redukowanie złożoności zadania i dążenie do maksymalnej precyzji głównego celu. Początkowo zadania muszą być krótkie i proste, ale dążymy stopniowo do zwiększenia stopnia trudności i złożoności. Uzależniamy to oczywiście od ucznia, który radzi sobie już z zadaniami krótszymi. W ten sposób rozwijamy umiejętności dziecka oraz wzmacniamy jego wiarę i budzimy szacunek wobec siebie. W momencie zaś kiedy dziecko przestaje pracować, zrobić mu krótką przerwę na ruch, np. przyniesienie kredy, starcie tablicy.
7.Należy się skupić na pozytywach, oczekiwaniach – wynikach nauczania, a nie na nieakceptowanym, negatywnym zachowaniu. Dzieci te potrzebują częstszego sprzężenia zwrotnego między efektami ich pracy a zauważeniem tych rezultatów przez otoczenie. Jest to częściowo uwarunkowane ich problemami z pamięcią, uwagą oraz niską samooceną.
8.Relacje nauczyciel – uczeń – powinien charakteryzować się pogodnym nastrojem i spokojem. Upomnienia i nagany muszą być spokojne i powinien im towarzyszyć bezpośredni kontakt wzrokowy. Należy unikać oznak rozdrażnienia w momencie konieczności powtarzania zadania (dzieci te szybciej niż inne zapominają), Podawać instrukcję nauczyciel powinien tak, jakby to czynił po raz pierwszy. Gdy mówi do dziecka niech patrzą na siebie: „posłuchaj, powiem Ci coś ważnego”, „zobacz”. Należy walczyć o uwagę ucznia, a nie tylko o to aby siedziało czy stało idealnie (pozwólmy mu trochę wiercić się w ławce).
9.Praca w parze niż w grupie – dzieje się tak, dlatego iż praca w grupie może być dla nich pobudzająca, niekiedy drażniąca, jest zbyt dużo czynników rozpraszających uwagę, panuje zbyt duże napięcie, któremu dziecko z AD/HD nie może sprostać z powodu ograniczonych umiejętności społecznych.
Pracując z dzieckiem z AD/HD nie zastanawiajmy się ciągle nad przyczyną, a nad rozwiązaniem danego problemu. Dziecko to nie pracuje, bo nie umie, jest ruchliwe, bo nie jest w stanie zapanować nad sobą, nie słucha nikogo, bo nie rozumie co się do niego mówi. Tu nie wystarczy li tylko jego staranie się. Musimy nauczyć je, jak ma się uczyć oraz jakie ma być jego odpowiednie zachowanie i jak je można opanować oraz jakie są wymagania szkoły i jak je osiągnąć. Należy ustalić reguły, które będą już zawsze obowiązywać w klasie. Należy od tej pory przypominać o nich dziecku, ponieważ ono ma prawo o tym zapominać (np. siedź na swoim miejscu, nie zaczepiaj kolegów, pracuj).
Inną powinnością nauczyciela jest opracowanie planu przezwyciężenia trudności wspólnie ze wszystkimi nauczycielami i specjalistami, którzy z dzieckiem pracują.
Powinien on zawierać:
-przejrzysty raport dotyczący trudności dziecka,
-dokładny opis interwencji i warunków wymaganych do radzenia sobie z tymi trudnościami,
-role różnych ludzi uczestniczących w terapii, czyli rodziców, nauczycieli, logopedy, rehabilitanta itp.,
-informacje dla rodziców jak przebiega praca z dzieckiem, jego samopoczucie
-cele jakie chcemy na danym etapie osiągnąć,
-terminy do realizacji.
Dodatkowa pomoc osobie z AD/HD?
1.środkami farmakologicznymi – leki podawane dzieciom z AD/HD mają działanie stymulujące, pobudzające, aktywizujące, a nie uspakajające. Mogą spowodować, że dziecko będzie łatwiej skupiać się podczas pracy, zacznie słyszeć, co się do niego mówi. Łatwiej będzie mu zapanować nad potrzebą ruchu i mówienia oraz pomyśli zanim coś zrobi. Leki zaś nigdy nie zastąpią wychowania i nauczania.
2.strategią korygowania zaburzeń zachowania – założyć trzeba co chcemy osiągnąć w pracy z dzieckiem i przy odpowiednim manipulowaniu systemem wzmocnień (kry i nagrody) dochodzimy do tego.
3.interwencją edukacyjną – stworzyć takie okoliczności aby sprzyjały potrzebom szkolnym uczących się dzieci z AD/HD, np. możliwość poznania materiału szkolnego inaczej niż tylko werbalnie, np. przez ruch, dotyk, zawsze musi być informacja zwrotna po wykonaniu zadania, dostosować tempo pracy do możliwości dziecka.
4.interwencją środowiskową – minimalizować hałas w klasie podczas wysiłku intelektualnego, zawsze panujące te same zasady i reguły.
5.oddziaływaniem socjoterapeutycznym – trening uczenia się zachowań społecznych oraz nauka radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
6.treningiem poznawczym – dotyczy to usprawniania dzieci w rozwijaniu strategii uczenia się, które mogą zrekompensować niektóre jego trudności poznawcze.
Ewa Mazur |
