Istnieją różne rodzaje metod i różne sposoby ich klasyfikacji. Świadczą o tym propozycje klasyfikacyjne dydaktyków polskich, takich jak: K. Sośnicki, W. Okoń, F. Szlosek, T. Nowicki. Zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie, położenie nacisku na opanowanie przez ucznia umiejętności wymusza niejako stosowanie na szerszą skalę aktywnych metod kształcenia.
Metoda – od gr. methodas – to sposób postępowania przy zdobywaniu wiadomości i umiejętności, nadający się do stałego powtarzania.
Istnieją różne rodzaje metod i różne sposoby ich klasyfikacji. Świadczą o tym propozycje klasyfikacyjne dydaktyków polskich, takich jak: K. Sośnicki, W. Okoń, F. Szlosek, T. Nowicki (rys.1.). Zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie, położenie nacisku na opanowanie przez ucznia umiejętności wymusza niejako stosowanie na szerszą skalę aktywnych metod kształcenia. Metody aktywne to dominacja uczenia się nad nauczaniem. To takie metody, których założeniem jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Stosowanie metod aktywnych wpływa korzystnie nie tylko na ucznia (wiedza i umiejętności zdobyte samodzielnie są trwalsze), lecz także na nauczyciela, stawiając go w roli badacza i twórcy. Istotą metod aktywnych jest przewaga uczenia się nad nauczaniem.
- Uczenie się (uczeń) – to stosowanie metod aktywnych, które prowadzą do trwałych zmian w myśleniu i działaniu, do zdobywania nowych doświadczeń;
- Nauczanie, kształcenie (nauczyciel) – to stosowaniem metod aktywizujących, które polegają na wzajemnym oddziaływaniu nauczyciela i ucznia w celu spowodowania zmian u ucznia.
Metody oparte na działaniu ucznia zapewniają większą i lepszą jakość przyswajanej wiedzy niż metody nie inspirujące ucznia do działania lub czyniące to w niewielkim stopniu. Wybór metody nauczania zależy od celów lekcji, wieku ucznia, poziomu jego wiedzy oraz bazy dydaktycznej szkoły. Z danych opublikowanych przez Fundację im. Stefana Batorego wynika, że metoda decyduje w znacznym stopniu o ilości przyswajanej wiedzy. Przedstawia to piramida przyswajania wiedzy.
Stosowanie metod aktywnych w praktyce szkolnej prowadzi do:
- zwiększenia skuteczności nauczania i uczenia się,
- możliwości motywowania uczniów do działania,
- możliwości rozwijania twórczego myślenia, kreatywności ucznia oraz własnej,
- integracji wiedzy różnych przedmiotów,
- umiejętności współpracy i komunikacji w grupie,
- umiejętności organizowania pracy własnej i innych.
Stosowanie metod aktywnych rozbudza zainteresowania, każdemu uczniowi daje możliwość uczestniczenia w procesie dydaktycznym, ułatwia przyswajanie wiedzy, wspomaga w dążeniu do sukcesu.
Dyskusja dydaktyczna - to wymiana zdań, myśli, poglądów uczestników grupy na dany temat.
Jest sztuką wyrażania swego, popartego argumentacją stanowiska; jest próbą wypracowania stanowiska wspólnego z zachowaniem szacunku dla przekonań innych.
- Dyskusja wielokrotna stosowana przy konieczności przeanalizowania jakiegoś obszernego zagadnienia np. "Przyczyny zróżnicowania klimatu na Ziemi."
- Dyskusja okrągłego stołu polega na swobodnej wymianie poglądów między uczniami a nauczycielem a także między samymi uczniami. Uczniowie swobodnie wymieniają swoje doświadczenia i poglądy, udzielają sobie wyjaśnień, np. "Oceń swoje województwo w świetle nowego podziału administracyjnego."
- Dyskusja panelowa – jej cechą jest istnienie dwóch grup: dyskutującej (eksperci) i słuchającej (audytorium). Nauczyciel czuwa nad właściwym przebiegiem dyskusji. Słuchający także mogą zadawać pytania, przedstawić swoje stanowisko, uzupełnić dyskusję itp. Metoda wymaga wcześniejszego przygotowania merytorycznego uczniów. Przykład: "Przydatność wielkiego zakładu produkcyjnego dla regionu i Polski."
- Dyskusja oceniana – to zmodyfikowana dla potrzeb geografii metoda dyskusji punktowanej, może zastąpić tradycyjne odpytywanie. Czas ograniczony. Do dyskusji potrzebna przygotowana wcześniej tabela, w której uczniowie oceniają kilku uczestników dyskusji. Uczniowie znają zasady dyskutowania, wiedzą za co można otrzymać punkty dodatnie i ujemne. Na tablicy zapisuje się temat i plan dyskusji. Nauczyciel ingeruje tylko wtedy, gdy dyskusja zanika. Przykład: "Niemcy – potęgą gospodarczą Europy."
- Metoda "burzy mózgów" – zaliczana jest do technik samodzielnego, grupowego i twórczego myślenia. Zwana jest też giełdą pomysłów lub sesją odroczonego wartościowania. Pomysły zgłasza cała klasa. Metoda stosowana wtedy, gdy mamy w krótkim czasie rozwiązać problem o dużym stopniu trudności. Wynikiem tej metody jest opracowanie wniosków, np. w postaci raportu – krótkiej, zwięzłej i konkretnej informacji. Przykład: "Czynniki wpływające na rozwój gospodarczy każdego kraju?"
- Metoda metaplanu – to plastyczny zapis dyskusji, prowadzonej przez uczestników, którzy dyskutują na określony temat, tworząc jednocześnie plakat jej treści. Stosowana przy omawianiu drażliwych czy trudnych spraw oraz przy rozwiązywaniu konfliktów. Klasa pracuje w grupach. Każda grupa prezentuje plakat, po czym rozpoczyna się dyskusja. Przykład: "Z jakimi problemami spotykają się mieszkańcy Indii?" Metoda ma swój układ graficzny:
- Temat.
- Jak jest?
- Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
- Jak powinno być?
- Wnioski.
- Śnieżna kula (dyskusja piramidowa) – pozwala każdemu uczniowi na wyrażenie swojego zdania na dany temat i kształci umiejętność uzgadniania stanowisk, negocjowania, formułowania myśli. Uczniowie rozwiązują zadany problem w pojedynkę. Następnie łączą się w dwójki, czwórki, ósemki itd. i wspólnie uzgadniają swoje stanowiska. Na koniec wypracowują wspólne dla klasy stanowisko. Przykład: "Czym charakteryzuje się przemysł Japonii?"
- Debata – analiza argumentów "za i przeciw". Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy, podaje temat i czas debaty. Następnie po udzieleniu głosu ocenia jakość argumentów i moc ich przekonywania. Przykład: "Czy wybudować w Polsce elektrownię jądrową?" Metoda seminarium czyli spotkanie naukowe specjalistów – to metoda oparta na paranaukowej tematyce kompetentnych wypowiedzi. W tej metodzie liczy się wiedza ucznia, więc wymaga wcześniejszego przypomnienia pewnych treści. Przykład: "Dlaczego Azję można nazwać kontynentem kontrastów?"
Drama jest metodą aktywizującą uczniów w procesie nauczania, ujmuje treści kształcenia w powiązaniu z przeżyciem i doświadczeniem. Nie jest inscenizacją, w której role zostały wcześniej wyznaczone. Jest to działanie w sytuacji fikcyjnej, której podstawą jest określone miejsce, czas, przestrzeń oraz konflikt. Drama rozwija wyobraźnię i inteligencję oraz pozwala dzielić się swoimi emocjami, wrażeniami i myślami. Przykład: " Różnice i podobieństwa życia ludzi na pustyni lodowej i gorącej."
Metody aktywnego opisu – polegają na pełnym zaangażowaniu ucznia w działania rozwijające twórcze myślenie.
- Opis wyjaśniający – za pomocą rysunku, schematu, wykresu, tabeli statystycznej uczniowie przy pomocy nauczyciela określają cechy zjawiska, proces powstawania, wyjaśniają istotę, mechanizm procesu – wykonując zaproponowane przez nauczyciela czynności.
- Opis klasyfikujący – podczas interpretacji map, obrazów, danych statystycznych lub innych form kartograficznego przedstawiania zjawisk geograficznych uczniowie tworzą tabelę lub plakat porządkujące zdobyte informacje. Przykład: "Formy polodowcowe na Niżu Polskim."
- Technika linii czasu – jest to technika wizualnego przedstawiania problemu. Zjawiska i procesy ukazuje w wymiarze linearnym, pokazuje ich następstwo w czasie. Jest skuteczna przy rozwiązywaniu problemów i ich przedstawianiu w sposób chronologiczny. Przykład: "Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi."
- Opis uzasadniający – uczniowie wraz z nauczycielem wyjaśniają zjawiska, proces, posługując się modelem, obrazem, rysunkiem, danymi statystycznymi, podając przy tym szereg logicznie układających się argumentów. Przykład: "Zależność pięter roślinnych i glebowych w wysokich górach."
Mapy mentalne – zwane mapami myślowymi, mapami pamięci, obrazami, obrazami mentalnymi. Jest to metoda wizualnego opracowania problemu z wykorzystaniem rysunków, obrazów, symboli, zwrotów, haseł. Pomaga w uporządkowaniu zagadnień, rozumienia związków i zależności. Metoda może być zastosowana przy wprowadzeniu nowego tematu i stopniowo uzupełniania w miarę zgłębiania zagadnienia. Przykład: "Sahara – największa pustynia świata."
Drzewo decyzyjne – jest to graficzny zapis analizy procesu podejmowania decyzji, który może być wykorzystany dla zauważenia przez uczniów związków między różnymi możliwościami rozwiązań rozważanego problemu, ich konsekwencjami oraz wartościami uznawanymi przez osobę podejmującą decyzje lub oceniającą decyzje już podjętą. Służy rozwijaniu umiejętności dokonywania i podejmowania decyzji, z pełną świadomością skutków, które ta decyzja może przynieść. Graficzna forma drzewa decyzyjnego zawiera podstawowe elementy procesu podejmowania decyzji: zdefiniowanie problemu, znalezienie różnych możliwości rozwiązań, określenie pozytywnych i negatywnych skutków każdej możliwości i podjęcie decyzji.
Metoda przypadku – to interpretacja określonych zdarzeń, rzeczywistych bądź opracowanych na użytek określonego problemu. Dobrze zrealizowana uczy, że nigdy nie ma jednego dobrego rozwiązania. Pochopnie wydane sądy mogą okazać się nieprawdziwe, krzywdzące i kompromitujące. Metodę można wykorzystywać do analizy kreatywnej. Stawiane pytanie brzmi: jakie jest najlepsze z możliwych rozwiązanie tej sytuacji?
Ranking diamentowy, trójkątny, słupkowy – jest to technika służąca do hierarchizacji priorytetów. Pracując w grupie uczniowie są zmuszeni do współpracy, negocjacji, przedyskutowania zagadnienia. Argumenty najważniejsze należy umieścić w górnej części piramidy. Przykład: "Źródła energii i ich zastosowanie."
Gry dydaktyczne – to metody, które łączą w sobie elementy kształcenia z zabawą, w której uczniowie chętnie uczestniczą. Dobrze dobrane, dostosowane do poziomu intelektualnego uczniów, programu nauczania, mogą znaleźć uznanie w oczach dzieci i dać satysfakcję nauczycielowi. Dobrze opracowane gry geograficzne spełniają różne cele:
- udostępniają wiedzę geograficzną
- kształtują zmysł przestrzenny
- rozbudzają zainteresowania geograficzne
- wzbogacają wyobraźnię
- rozszerzają zasób informacji
- uatrakcyjniają zajęcia lekcyjne.
- Gra symulacyjna – charakteryzuje się tym, że wykazuje wyraźny związek z rzeczywistością, podejmuje próbę odtworzenia tej rzeczywistości, prowadzącą do ustalenia modelu symulacyjnego o charakterze słownym, matematycznym, przedmiotowym lub technicznym oraz podlega ściśle doprecyzowanym regułom.
- Gra decyzyjna – właściwością tej metody jest to, że wykorzystuje się ją do nabywania lub doskonalenia umiejętności podejmowania decyzji w stosunkowo krótkim czasie i w warunkach konkurencji. Metoda ta wymaga od uczestników zdefiniowania celów zajęć, przewidywania rozwoju sytuacji, wyboru strategii działania i podjęcia kilku decyzji operacyjnych.
Ćwiczenia terenowe – polegają na nabywaniu i zastosowaniu różnych umiejętności intelektualnych i technicznych oraz na dochodzeniu do uogólnień i stosowaniu ich do konkretnych przypadków. Są to metody, którymi uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy i rozwija swoje zdolności poznawcze. Należą do nich: obserwacje, eksperymenty i wywiady.
Ćwiczenia techniczne – polegają na zwiększeniu sprawności w posługiwaniu się różnymi metodami, technikami i narzędziami. Są kontynuacją metod badawczych. Należą do nich np.: pomiary wysokości, nachylenia stoków, wyznaczanie kierunków, interpolacja poziomic, wykonywanie planów, map, rysunków, diagramów, przekrojów topograficznych, itp. ‘
Literatura:
- Praca zbiorowa pod redakcją S. Piskorza, "Zarys dydaktyki geografii", PWN Warszawa, 1995
- Czaińska Z., Wojtkowicz Z., "Aktywne metody w edukacji geograficznej" Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 1999
- Karlik B. "Gry dydaktyczne w nauczaniu geografii" ODP, Tarnobrzeg 1995
- Taraszkiewicz M., "Jak uczyć? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu", CODN, Warszawa 1996
- Okoń W., "Słownik pedagogiczny" PWN, Warszawa 1984
- Okoń W., "Nauczanie problemowe we współczesnej szkole", PWN, Warszawa 1987
opracowała Grażyna Kosecka
