Wiele autorów usiłuje zbudować własne , mniej lub bardziej zadawalające definicje rodziny i jej określenia . Platon uważał rodzinę za " podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucję wychowawczą . August Comte natomiast nazwał rodzinę pomostem między jednostką a społeczeństwem , wskazując w ten sposób na jej podstawową rolę w społeczeństwie "
Rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom . Rodzinę określa się bardzo często jako grupę społeczną , stanowiącą duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób , skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki , oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną , tradycję rodzinną i społeczną . " Grupę rodzinną wyróżnia spośród innych grup współwystępowanie następujących cech : wspólne zamieszkanie członków , wspólne nazwisko , wspólna własność , ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa " .
" Rodzina będąca małą grupą społeczną zachowuje swe niepowtarzalne odbicie i stanowi źródło wychowania . Jest podstawową formą opieki nad dzieckiem , ponieważ stanowi pierwszy i naturalny podmiot wychowania " . wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie oddziaływań rodziny podejmowanych świadomie i celowo , przebiegający w sposób samorzutny , okolicznościowy i niezamierzony . Prowadzi ono do trwałych zmian w osobowości jednostki . Rodzina jako środowisko wychowawcze i jako ważna instytucja w systemie wychowawczym spełnia następujące funkcje :
- opiekuńczą , wyrażającą troskę o zabezpieczenie bytu materialnego , o zdrowie rodziny ,
- emocjonalną , polegającą na zaspokojeniu potrzeby bliskich , serdecznych kontaktów , które umożliwiają współżycie społeczne , sprzyjają kształtowaniu cech charakteru i umiejętności współżycia ,
- kształcącą , polegającą na rozwijaniu zainteresowań poznawczych , kształceniu umiejętności i nawyków pracy ,
- aktywizacji twórczej , polegającej na rozbudzaniu zainteresowań , pobudzaniu do samokształcenia i samodoskonalenia się .
Wymienione funkcje są w zasadzie nierozdzielne ze względu na ich wzajemne powiązania , a zwłaszcza psychologiczne przesłanki procesu wychowania .
Działania opiekuńcze podejmowane przez rodzinę mają na celu zaspokojenie mają na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych dziecka .
Wyrażają one troskę o zabezpieczenie bytu materialnego – zapewnienia pożywienia , właściwych warunków snu , wypoczynku , troskę o zdrowie , ochronę przed niebezpieczeństwem .
Rodzina wypełniając te funkcję , kształtuje u dziecka nawyki i przyzwyczajenia związane z zaspokajaniem tych potrzeb , tworzy odbudowę społeczno – kulturową (np. higiena pracy , wypoczynku ) . Stwarza zatem warunki do kształtowania potrzeb wyższego rzędu – poznawczych oraz do realizacji zainteresowań . daleko idąca pomoc lekarska , system świadczeń i zabezpieczeń społecznych ograniczają obecnie funkcję opiekuńczą rodzinny , bowiem opiekę czysto materialną ( pożywienie , dach nad głową , warunki snu ) zapewnić mogą inne instytucje . Jednakże funkcja ta jest nadal istotna wobec małych dzieci , a następnie wobec zniedołężniałych członków rodziny . Rodzina nie może być natomiast zastąpiona przez inne instytucje w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych . W.D. Wall zwraca uwagę , że dla prawidłowego rozwoju dziecka trzeba znacznie więcej niż zapewnienie opieki czysto materialnej . Chodzi mianowicie o poczucie przynależności do kogoś , oparcie , uczucie rodziców i osób bliskich . Warunki te są niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka i przygotowania go do życia w społeczeństwie . Nasila się zainteresowanie problemami , które dotykają mechanizmów powstawania w środowisku rodzinnym pragnień , postaw i aspiracji życiowych .
Stwierdza się bowiem , że kierownicza rola rodziców w kształtowaniu osobowości dziecka polega na takim organizowaniu trybu życia i aktywności , by poza zaspokajaniem potrzeb biologicznych i uczeniem dziecka , w jaki sposób te potrzeby zaspokajać , rozbudzać u dziecka potrzeby psychospołeczne , kształtować jego uczucia , intelekt , wyobraźnię . Psychologiczny mechanizm wpływu rodziny opiera się głównie na kształtowaniu doświadczeń społecznych dziecka , których wyniki zależą od prawidłowego układu stosunków emocjonalnych między rodzicami i dziećmi , bowiem sfera emocjonalna wywiera ogromny wpływ na wszelkie uczenie się oraz motywuję do podejmowania działań . Zaspokajanie potrzeb emocjonalnych jednostek nabrało obecnie nowego znaczenia . W tej mierze wypowiadają się lekarze , pedagodzy , politycy społeczni i inni specjaliści . Sygnalizują oni , że upowszechnieniu wielkomiejskiego trybu życia , zaburzeniom stosunków międzyludzkich towarzyszy niebezpieczeństwo popadania ludzi w stany niepewności , lęków i frustracji , u których podłoża leży zagrożenie poczucia bezpieczeństwa , a nadmiar bodźców prowadzi do zaburzenia sfery intelektualnej i emocjonalnej.
Rodzina prawidłowo wypełniająca swe zadania wychowawcze może tu najbardziej skutecznie przeciwdziałać tym niekorzystnym zjawiskom , zarówno w okresie dzieciństwa jak i w okresie intensywnego dojrzewania młodzieży , kiedy to wzrasta krytycyzm , poszukiwanie swego miejsca w życiu , a jednocześnie zaznacza się silne oddziaływanie – nie zawsze wychowawczo korzystne – grup rówieśniczych . Najogólniej chodzi tu o wyposażenie dziecka w taki zasób życia uczuciowego i uczuć społecznych , które nie tylko ułatwiają kontakty społeczne , lecz sprzyjają kształtowaniu równowagi emocjonalnej , kształtują odporność na sytuację nie sprzyjające , zapobiegają frustracjom , umożliwiają proces adaptacji społecznej .
Nowe jakościowo zadania wyłaniają się przed rodziną w zakresie kształtowania stosunku dziecka do pracy . W interesującej nas teorii pedagogicznej wskazuje się , że rodzina jest grupą , w której dziecko może nie tylko zdobyć umiejętności wykonywania prostych czynności gospodarskich , a nade wszystko może najskuteczniej zrozumieć sens pojęcia " współpraca " .
Na rodzinie w znacznym stopniu spoczywa obowiązek kształtowania stosunku dziecka do pracy , a więc ugruntowania postawy dobrego , odpowiedzialnego za powierzony odcinek spraw współpartnera . Podkreśla także związek między pracą dziecka a pozostałymi dziedzinami jego życia . Praca pojmowana jako forma rzetelnej nauki i jako udział w gospodarstwie domowym jest istotnym elementem kultury życia codziennego , ściśle powiązanym z kulturą czas wolnego . Każda rodzina – według J. Szczepańskiego – stwarza własne środowisko kulturowe w ramach ogólnej kultury życia społecznego .
Dostarcza ona dziecku wzorów zachowań , sposobów spędzania czasu wolnego , wartościowania rozmaitych zjawisk społecznych . Przygotowuje dziecko do odbioru dóbr kultury poprzez organizowanie wypoczynku , rozrywki , kontrolę i ukierunkowanie jego kontaktów z kulturą we własnym i szerszym środowisku społecznym . Ta funkcja rodzinny współczesnej bynajmniej nie maleje , chociaż jej realizacja napotyka wiele trudności . Ogromne znaczenie w funkcji wychowawczej rodziny ma zabezpieczenie potrzeb dzieci i młodzieży .
Ich rozsądna realizacja uczy , wychowuje , przygotowuje do samodzielności .
Amerykański psycholog Maslaw wyróżnił siedem grup potrzeb podstawowych . Należą do niech :
- potrzeby fizjologiczne
- potrzeba bezpieczeństwa
- potrzeba przynależności i miłości
- potrzeba uczucia
- potrzeba samo urzeczywistnienia
- potrzeba wiedzy i rozumienia
- potrzeby estetyczne
Otton Lipkowski stwierdza , że " rodzina daje poczucie , gniazda rodzinnego ", w którym dziecko zawsze winno znaleźć ciepło , opiekę , bezpieczne schronienie , do którego może wrócić w trudnych chwilach życiowych . Rodzina stwarza warunki psychicznej równowagi , spokoju , odwagi , ufność do innych ".
Stanisław Kowalski pisze o rodzinie , że " spełnia one trzy podstawowe funkcje : prokreacyjną , wychowawczą i gospodarczą . Wskazuje , że funkcję te są sprzężone z sobą i tworzą jedną całość , że mają istotne znaczenie dla członków rodziny i dla społeczeństwa . Rodzina zaspokaja potrzebę intymnego współżycia , daje oparcie swoim członkom w trudnych sytuacjach życiowych , daje im poczucie bezpieczeństwa , przygotowuje do życia w społeczeństwie ".
Analizując wszystkie wartości i funkcje wychowawcze rodzinny należy stwierdzić ,że w dobie przeistoczeń społecznych rodzina systematycznie ulega przeobrażeniom , a funkcje wychowawcze narażone są na wyraźne osłabienie .
Mimo niewątpliwego osłabienia rodziny jako grupy społecznej jej funkcja wychowawcza nie zanika , a potrzeba utrzymania trwałej rodziny jako najlepszego miejsca wzrastania i wychowywania się dzieci bezustannie trwa .
Od wielu lat we wszystkich krajach panuje pogląd , że uzdrowienie rodziny współczesnej zależy przede wszystkim od dwóch czynników : od dokonania reform w ustawodawstwie rodzinnym oraz wychowania młodych do życia rodzinnego i od wychowania rodziców do zadań , jakie stają przed nimi jako ludźmi bezpośrednio odpowiedzialnymi za rozwój i los swoich dzieci .
Niektórzy badacze życia rodzinnego uważają , niewątpliwy postęp w kierunku przyznania członkom rodziny wolności i znacznej niezależności sprawił , że jej jedność jest obecnie jednością raczej duchową niż materialną , opartą na pewnych wspólnych przeżyciach , a nie na podstawach ekonomicznych .
W wyniku tego postępu i indywidualizowania , rodzina poniosła pewną stratę – stała się mniej trwała , głównie dlatego , że nowe postawy związków małżeńskich wymagają od ludzi wyższego poziomu umysłowego i moralnego , większej odpowiedzialności społecznej . Dlatego właśnie w większości krajach rozwija się akcję wychowywania młodych do małżeństwa , wychowania i pomocy rodzicom w sprawach opieki i wychowania dzieci . Ze względu na fakt , że obok rodzin złych widzimy wiele rodzin dobrych , które w tych samych lub podobnych warunkach ekonomicznych i społecznych w pełni wykonują swe zadania utrwala się przekonanie , że wiele zależy od poziomu i charakteru samych rodziców i że działalność pedagogiczna w środowisku rodziców jest dobrym środkiem utrwalania rodziny jako instytucji wychowawczej dla dobra dzieci i młodzieży .
Walka o trwałość rodziny powinna być wygrana ,ponieważ dla dziecka i jego rozwoju wzrastanie w kole rodzinnym , gdzie bierze się pod uwagę jego wiek , stopień rozwoju i istotne właściwości i gdzie jest ono blisko związane z kilkoma stale czuwającymi nad nimi i odpowiedzialnymi za jego samopoczucie osobami , ma bardzo duże znaczenie . Poważne zaburzenia w rozwoju dziecka rzadko występują w zdrowej rodzinie , natomiast występują tam , gdzie nie ma ścisłego , bliskiego współżycia rodzinnego . Najważniejszym bowiem warunkiem dobrego rozwoju dziecka jest normalne życie jego rodziny . Jeśli to życie ulega z innych przyczyn zaburzeniom i rozkładowi – wychowanie dziecka staje się ciężkim problemem . W stosunku do dzieci pochodzących z takich rodzin zawodzą często najbardziej nawet wymyślne środki wychowawcze podejmowane przez dalsze otoczenie dziecka . Chodzi tu bowiem nie tylko o oddziaływanie na dziecko innych osób spoza rodziny , ile o poprawienie atmosfery życia rodzinnego . To właśnie atmosfera i organizacja tego życia , stosunki między jej członkami i stosunek członków rodziny do dziecka w sposób niezauważalny kształtują jego osobowość i wpływają na jego samopoczucie w rodzinie i w życiu . Istotna różnica w oddziaływaniu na dziecko rodziny i innych instytucji wychowawczych polega na tym , że najlepsza nawet instytucja musi specjalnie organizować swoje czynności i funkcje , podczas gdy życie w rodzinie przebiega w sposób zupełnie naturalny .
Dziecko od pierwszych dni swego życia tkwi wewnętrznie i organicznie w ustalonym porządku życia rodzinnego . W rodzinie właśnie już w pierwszych latach życia uczy się ono w sposób naturalny liczenia się z ustalonym w niej porządkiem społecznym , potrzebami innych jej członków z interesem rodziny jako całości .
Wychowawczy wpływ rodziny jest tak silny , że do dziecka w mniejszym stopniu trafiają świadomie stosowane zabiegi wychowawcze , niż określona tradycyjna atmosfera rodzinnego domu , która w sposób częstokroć niezamierzony kształtuje jego poglądy , postawy uczuciowe , przyzwyczajenia . Prawidłowa rodzina przekazuje przy tym dzieciom wartościowe postawy społeczne , stwarza warunki dla ich wszechstronnego rozwoju i wszelkiego działania , ułatwia im też wejście w szersze życie , stanowi bowiem mocne oparcie w chwilach trudnych i niebezpiecznych . Dlatego tak wielki znaczenie życiowe ma wzajemne zaufanie między dziećmi a rodzicami . Rodzina spełnia swe główne zadania , jeśli ma dzieci i jeśli potrafi stworzyć dobre , naturalne warunki dla ich fizycznego i psychicznego rozwoju i właściwie pokierować ich wychowaniem .
Zadania wychowawcze są bardzo ważne , realizacja ich jednak sprawia trudności wielu rodzinom . Nie wszystkie rodziny mają świadomość tych zadań , nie zastanawiają się nad problemami wychowania , nie znają zasad prawidłowego postępowania z dziećmi . Rada pedagoga może w tych trudnościach wieli rodzinom wydatnie pomóc . Literatura w zakresie pedagogiki życia rodzinnego jest dość bogata i wciąż narasta . Zarówno dla rodziców jak i dla nauczycieli może stać się prawdziwą pomocą w wychowaniu dzieci.
Źródłem prokreacyjnej funkcji rodziny jest dążenie człowieka do zaspokajania popędu płciowego , które to dążenie wraz z chęcią posiadania potomstwa doprowadziło między innymi do powstania małżeństwa i rodziny oraz stanowi dotąd podstawę motywacji zawierania związków małżeńskich przez konkretna pary . W kulturach pierwotnych funkcja ta stanowiła naturalny produkt zaspokajania popędy płciowego , uregulowanego społecznie przez normy współżycia małżeńskiego i życia rodzinnego . W warunkach ówczesnych od współżycia płciowego nie oddzielono jeszcze jego naturalnych następstw , a więc prokreacji . W miarę postępu cywilizacji wszakże stawała się ona coraz bardziej przedmiotem kontroli w formie świadomej regulacji poczęć czy urodzeń , w związku z czym obecnie w omawianym zakresie rozróżnia się dwie funkcje rodziny : zaspokajani popędu płciowego małżonków i prokreację .
Funkcja prokreacyjna poza zaspokajaniem popędu płciowego i chęci posiadania dzieci zapewnia trwałość biologiczną :
- samej rodziny jako grupy społecznej
- społeczeństwa globalnego
Wreszcie funkcja gospodarcza rodziny warunkuje pełnienie przez nią dwóch poprzednich .
Wiadomo , że do niedawna rodziną w swej masie pełniła ją łącząc swe gospodarstwo domowe z własnym zakładem produkcyjnym tzn. spełniała ją w zakresie tak produkcji , jak i konsumpcji dóbr ekonomicznych i ze dopiero w epoce wielkiego przemysłu zredukowała tą swoją funkcję do konsumpcji dóbr produkowanych przez specjalistyczne przedsiębiorstwa . Wiadomo wszakże , że jeszcze w społeczeństwie współczesnym , rodzinny ( zakład ) warsztat pracy zachował się na wsi w postaci rolnego gospodarstwa indywidualnego , a w mieście w postaci zakładu drobnej produkcji lub usług . Rodzina zawsze pełniła i pełni istotną rolę w gospodarce społeczeństwa globalnego .
Pełniąc funkcje produkcyjno – konsumpcyjne zaspokajają potrzeby swych członków , gromadziła dobra ekonomiczne dla siebie jako grupy , wreszcie przekazywała nadwyżkę wyprodukowanych dóbr dla użytku społeczeństwa .
Zapewniając bowiem nadal , jakkolwiek na innej zasadzie – mianowicie na zasadzie zarobkowania przez pracę najemną – zaspakajania bieżących potrzeb ekonomicznych swych członków jak i potrzeb wynikających z jej własnych funkcji i aspiracji jako grupy . Rodzina pozostaje w dalszym ciągu , jak to trafnie stwierdził J. Szczepański , ważną jednostką gospodarczą kraju . Jej gospodarstwo domowe – jak pisze Szczepański – jest elementem rynku , decyzje ekonomiczne milionów rodzin składają się na bieg życia gospodarczego w równie ważnym stopniu , jak decyzje makroekonomiczne instytucji planujących i jest rzeczą oczywistą , że między decyzjami ekonomicznymi rodziny a decyzjami ekonomicznymi w skali> nie może powstać zbyt duży rozziew .
Jak widzimy , te trzy sprężone ze sobą funkcje rodziny mają istotne znaczenia dla niej samej , jej członków i dla społeczeństwa jako całości , dotyczą bowiem samych podstaw egzystencji i rozwoju społeczeństwa .
Bibliografia
- F. Adamski – Socjologia małżeństwa PWN , Warszawa 1982
- O. Lipkowski – Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja PZWS , Warszawa 1971
- S. Kowalski – Socjologia wychowania PWN , Warszawa 1982
- A. Kelm – Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej PWN , Warszawa 1968
- Z. Giereluk – Lubowicz WSiP , Warszawa 1979
- W. Pomykało ( pod. red. ) ,Encyklopedia pedagogiczna , Warszawa 1993
- R. Wroczyński , Pedagogika społeczna PWN , Warszawa 1979
OPRACOWAŁA
Małgorzta Pinkowska |
