W miarę wzbogacania się kontaktów dzieci z otaczającą rzeczywistością zdobywa ono coraz więcej informacji o rzeczach i zjawiskach. "Informacje te są kodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Utrwalone i nowo poznane pojęcia tworzą w jego umyśle struktury poznawcze. Dzieci zaczynają dostrzegać różne związki i zależności, jakie między tymi pojęciami zachodzą. Do odkrycia ich dochodzi w wyniku różnych czynności i operacji umysłowych takich jak: rozumowanie, wnioskowanie, myślenie przyczynowo -skutkowe ."
Zdaniem wielu psychologów "(...) myślenie przyczynowo – skutkowe pojawia się już w wieku przedszkolnym, choć nie u wszystkich dzieci występuje w tym samym czasie."
M. Przetacznikowa twierdzi, że dziecko w trzecim roku życia potrafi przewidzieć skutki działań i interesuje się ich przyczynami. W czwartym roku życia potrafi ujmować zależności przyczynowo – skutkowe, jeśli dostępne są bezpośredniej obserwacji. Od piątego roku życia uzasadnia swoje sądy i próbuje dowodzić swoich racji.
Odmienne zdanie na temat rozwoju rozumowania małych dzieci –jak pisze M.Kielar -Turska -miał J.Piaget. Twierdził on, że myślenie dzieci cechuje przedprzyczynowość, której tłem jest egocentryzm dziecięcy. Jego zdaniem dzieci w wieku przedszkolnym nie są zdolne do zrozumienia związków przyczynowych i właściwego ich wyrażania. Ta umiejętność pojawia się powyżej siódmego roku życia.
M. Kielar –Turska powołuje się na badania A.A. Wiengier nad rozwojem myślenia u dzieci przedszkolnych, który wyróżnił następujące kierunki rozwoju:
- od odzwierciedlenia zewnętrznych przyczyn zjawiska do odzwierciedlenia jego przyczyn wewnętrznych,
- od niezróżnicowanego, globalnego zrozumienia przyczyny do dokładnego, analitycznego jej wyjaśniania,
- od ujmowania jednostkowej przyczyny danego zjawiska do rozumienia ogólnego prawa, które nim rządzi.
Badania prowadzone przez D.B.Elkonina, .A.A.Wiengier wykazują, że "(...) umiejętność wykrywania związków przyczynowych zależy nie tylko od intelektualnych sprawności dziecka, ale również od rodzaju zjawiska i występujących w nim zależności, oraz od sposobu zaznajamiania się dziecka z nimi. Zwykle zjawiska nieznane, odległe od doświadczeń dziecka prowokują do udzielania wyjaśnień magicznych, irracjonalnych, zaś zjawiska znane dziecku z życia codziennego są interpretowane przez nie w sposób racjonalny".
W polskiej literaturze zagadnieniem wyjaśniania przez dzieci 6 -, 7-letnie zależności przyczynowo-skutkowych zajmowała się B.Bieleń. Jej zdaniem dzieci pod koniec wieku przedszkolnego są w stanie wychodzić poza podawanie przyczyn nierealnych i nie szukać uzasadnienia rzeczywistych zjawisk w sferze fantazji. Potrafią wyjaśniać zjawiska poprzez podawanie przyczyn istotnych i niespecyficznych.
Problemem analizy percepcji historyjek obrazkowych interesowała się H. Jankowska W latach 197 –1975 badała serią obrazkową "Dziewczynka", dzieci w wieku od 5 –11 lat. W Swych badaniach powołuje się na J.W. Dawida, który śledząc procesy psychiczne, jakie biorą udział w rozwiązywaniu zadań na podstawie serii obrazków, uważa , że choć współuczestniczy tu wiele procesów to można je podzielić na dwie kategorie: rozumienia i wyjaśniania.
Rozumienie treści obrazków – według H. Jankowskiej uwarunkowane jest rozpoznawaniem przedmiotów przedstawionych na rysunkach. Na ich rozpoznawanie wpływa dobór innych przedmiotów, wśród których je spostrzegamy. Dziecko łatwiej identyfikuje narysowany przedmiot, gdy znajduje się on w sytuacji lub otoczeniu przedmiotów zgodnych z jego poprzednimi doświadczeniami. Nie rozpoznawanie przedmiotów na rysunku, poza przyczynami obiektywnymi (niewyraźny rysunek) wynika zawsze z braku wiedzy i doświadczenia dziecka. Dziecko, aby mogło rozpoznać obiekt na rysunku, musiało poprzednio widzieć rzeczywisty przedmiot albo jego rysunek, znać nazwę lub chociaż umieć zakwalifikować go do pewnej klasy przedmiotów.
Dalszym etapem rozumienia jest uchwycenia związków, w jakich pozostają przedstawione na obrazkach przedmioty. Dla zrozumienia serii obrazkowej ważne jest zauważenie na obrazkach tych momentów, które są podstawą wystąpienia następnych zdarzeń. Dziecko oglądające obrazek musi dokonać równocześnie wyboru, które momenty są istotne, a które mało przydatne dla wyjaśnienia dalszych zdarzeń. Dostrzeżenie tylko związków nieistotnych dla treści historyjki utrudnia, lub może uniemożliwić jej zrozumienie.
Proces wyjaśniania według J.W.Dawida- polega także na zrozumieniu, ale za pośrednictwem wynalezionych ogniw. Wykracza on poza dostarczone na obrazkach informacje, a oglądający czerpie je z własnej wiedzy i doświadczenia. "Im więcej istotnych ogniw dla wyjaśniania treści zawierają rysunki, tym mniejszą rolę odgrywa wyjaśnianie, a większą zrozumienie. Brak w serii obrazkowej wielu istotnych ogniw powoduje, że większą rolę w rozwiązywaniu pełnią wyjaśnienia." Wyjaśnianie uwarunkowane jest przez wiele czynników, są to:
- odpowiednie doświadczenie,
- reprodukcja wyobrażeń,
- żywa i dokładna wyobraźnia,
- powściągliwość sądów,
- odporność na wpływy, jakie wywierają pierwsze wrażenia,
- siła umysłu warunkująca zdolność do wytężonej i dłuższej uwagi.
Jak wynika z badań H.Jankowskiej, dzieci 5-letnie opowiadając treść obrazków wyszukują związki funkcjonujące w obrębie jednego obrazka, łączą treści obrazków za pomocą spójników niezależnie od treści obrazków poprzednich i następnych. Dzieci 6- i 7- letnie organizują materiał wokół głównej postaci i łączą ją w związki. Dzieci 7- i 11- letnie dostrzegają związki funkcjonalne i zależności między obrazkami - tworzą logiczny ciąg zdarzeń.
Podsumowując rozważania wielu różnych psychologów i pedagogów na temat orientacji dzieci w przyczynowo-skutkowych powiązaniach zjawisk można wysunąć wniosek, że już w okresie przedszkolnym dzieci są zdolne do wykrywania przyczyn i wiązania ich skutkami. Istnieją jednak w tym zakresie duże różnice indywidualne. Dlatego osoba dorosła, nauczyciel powinien pomóc dziecku w zdobywaniu orientacji przyczynowo-skutkowej.
Beata Jurkowska |
