Witold Kidacki
dareks9@wp.pl
muzyka, historia
PSP- Zbrosza Duża
Powstaje tu zespół osiedleńczy, gród i osada targowa, która z czasem rozrosła się. W poł. XIV w. Kazimierz Wielki wybudował nowe miasto jako jeden z grodów obronnych w systemie administracyjnym i obronnym państwa.
Od XI w. Radom był siedzibą kasztelanów. Prawa miejskie uzyskał prawdopodobnie u schyłku XIII w. W XIV-XV w. miasto przeżywało rozwój związany z ożywieniem szlaków handlowych. Od XV w. było miejscem obrad sejmików i sejmu walnego, zaś w 1505 r. uchwalono tu konstytucję „nihil novi”. W latach 1613-1764 Radom był siedzibą Trybunału Skarbowego Koronnego. II połowa XVII i wiek XVIII wiąże się z upadkiem miasta. W roku 1767 zawiązała się tu konfederacja skierowana przeciwko Stanisławowi Augustowi, która była przyczynkiem do zapoczątkowania procesów rozbiorowych Polski.
Wiek XIX dla Radomia, jak i dla całej Polski był znakiem powstań narodowych: listopadowego 1830-31 i styczniowego 1863-64. W tym okresie rozwinął się w Radomiu i okolicy przemysł, a co za tym idzie, ukształtowała się licznie klasa robotnicza, odgrywająca od tej pory dominującą rolę w życiu i rozwoju społeczno- gospodarczym mia
Początek XX w. ( do uzyskania niepodległości) wiąże się z nieustającym dążeniem do wyzwolenia narodowego oraz sprawiedliwości społecznej, czego wyrazem były różne strajki, manifestacje, starcia z policją, wiece, zebrania itp.
W 1918 r. społeczeństwo polskie podjęło wzmożone wysiłki na rzecz odrodzenia polskiego państwa. W ówczesnej sytuacji węzłowym problemem była kwestia władzy. Dominującą rolę wśród organizacji politycznych odgrywała Polska Partia Socjalistyczna, posiadająca silne wpływy poprzez związki zawodowe w masach robotniczych. Dążyła ona do przejęcia w odpowiedniej chwili władzy w mieście i niedopuszczenia do ewakuacji majątku przez wojska okupacyjne. Z jej inicjatywy 31 XI 1918 r. został powołany tzw. „Komitet Pięciu”, który miał utworzyć lokalne organa administracji polskiej z komisarzem cywilnym na czele, dokonać rozbrojenia wojsk okupacyjnych, a następnie objąć władzę w mieście. 2 XI 1918 r. Komitet Pięciu zakomunikował komendantowi powiatowemu Radomia, że w imieniu społeczeństwa obejmuje władzę w mieście. Jednocześnie Związek Zawodowy Kolejarzy opanował transport kolejowy. W ten sposób władza w Radomiu znalazła się w rękach polskich.
W nowej organizacji administracyjnej państwa polskiego Radom stał się siedzibą powiatu radomskiego w granicach administracyjnych województwa kieleckiego. Głównym organem samorządowym była Rada Miejska, która powoływała Prezydenta Miasta oraz Magistrat. Pierwsze wybory do władz miasta odbyły się w marcu 1919 r., w których sukces odniosła PPS kosztem ugrupowań burżuazyjnych. Pierwszym prezydentem miasta został wybrany doktor Franciszek Foryś, który sprawował ten urząd do 26 IV 1921 r.
W mieście wyniszczonym wojną i wieloletnią okupacją działalność władz miejskich po odzyskaniu niepodległości była niezmiernie trudna. Do najistotniejszych problemów w owym czasie należały: aprowizacja miasta, likwidowanie bezrobocia przez zatrudnianie przy robotach publicznych, porządkowanie gospodarki mieszkaniowej, przejmowanie zakładów leczniczych i opieki społecznej, organizacja ochrony sanitarnej miasta, zapewnienie bazy materialnej dla szkolnictwa podstawowego i działalności kulturalnej i inne. Racjonalne prowadzenie gospodarki utrudniały bardzo małe środki finansowe, ciągły spadek wartości pieniądza, wzrastające stale wydatki przy niewielkich dochodach, inflacja. Dopiero w 1924 r., po wprowadzeniu nowej waluty- złotego polskiego- ustały ruchy inflacyjne, a finanse miasta ustabilizowały się.
W zaraniu niepodległości Polski podstawowym problemem była odbudowa przemysłu i zatrudnienie rzeszy bezrobotnych. W Radomiu odbudowa przemysłu prywatnego wskutek braku zbytu, zaopatrzenia i środków obrotowych następowała bardzo powoli. Wiele zakładów przemysłowych nie zostało uruchomionych, inne wykorzystywały tylko część swych możliwości produkcyjnych. Najszybciej po wojnie odbudował się przemysł garbarski w związku z ogromnym zapotrzebowaniem na skórę. Przemysł odzieżowy oparty był na drobnych warsztatach rzemieślniczych, podobnie jak przemysł skórzany. Do 1921 r. udało się jednak uruchomić częściowo większość zakładów, ponadto powstały w tym czasie nowe: „Porsa” ( Przetwórnia Olejów Roślinnych S.A.) i Fabryka Fornirów. Według danych statystycznych z 1921 r. w Radomiu było ok. 950 zakładów przemysłowych i rzemieślniczych zatrudniających ponad 5 tys. osób. W 1924 r. Magistrat upoważniony przez Radę Miejską zaciągnął tzw. pożyczkę ulenowską, którą przeznaczono na budowę m.in. wodociągów i kanalizacji, rzeźni, gazowni, fabryki nawozów, tartaku, łaźni, targowiska miejskiego, domów mieszkalnych i innych. Dzięki tym podstawowym inwestycjom Radom stanął w rzędzie najlepiej zainwestowanych miast byłej Kongresówki. Miasto położone prawie w środku ziem ówczesnej Polski znalazło się w strefie lokalizacyjnej tzw. trójkąta bezpieczeństwa, w którym lokowano przemysł zbrojeniowy. W latach 1922-28 powstały tu wielkie zakłady państwowe: Fabryka Wyrobów Tytoniowych, Państwowa Fabryka Broni (reprezentująca w tym czasie najwyższy poziom techniczny w kraju), Fabryka Masek Przeciwgazowych oraz zespół zakładów należących do gminy miasta Radomia: Rzeźnia miejska wraz z zakładem produkcyjnym bekonów eksportowych, fabryka nawozów „Surofostat”, gazownia, zespół wodociągów miejskich, fabryka konserw dla wojska, Miejska Komunikacja Autobusowa i in. Rozbudowa przemysłu prowadziła do szybkiego wzrostu zatrudnienia. W 1928 r. liczba mieszkańców miasta wynosiła ok. 70 tys. W tych warunkach nastąpił rozwój budownictwa wraz z nowymi jego formami: budownictwo przyzakładowe, komunalne, Towarzystwo Osiedli Robotniczych, budownictwo przy pomocy finansowej państwa oraz budownictwo indywidualne.
W roku 1927 odbyły się nowe wybory do władz miasta, w wyniku, których wybrano nową Radę Miejską, której przewodniczył dr Stanisław Kelles- Krauz oraz Prezydenta Miasta Józefa Grzecznarowskiego. Tym samym nastąpiło jeszcze mocniejsze utrwalenie władzy PPS w magistracie radomskim. Mimo pierwszych oznak kryzysu w 1929 r. władzom miejskim udało się jeszcze zrealizować niektóre przedsięwzięcia pożyteczne dla rozwoju miasta i polepszające warunki życia mieszkańców. Pod koniec 1930 r. zadłużenie miasta przybrało katastrofalny charakter, co ograniczało działalność władz i wywoływało niezadowolenie społeczeństwa. Taki stan rzeczy wykorzystały sanacyjne władze administracyjne. 1 X 1930 r. minister spraw wewnętrznych rozwiązał Radę Miejską i Magistrat, a władzę w mieście powierzył Tymczasowemu Zarządowi Miasta, który sprawował swe funkcje do końca 1934 r. Okres ten charakteryzował się przede wszystkim dążeniem do uregulowania problemów finansowych miasta. W związku z tym zlikwidowano część przedsiębiorstw pozostawiając jedynie zakłady samowystarczalne, ograniczono do minimum działalność administracji oraz stan ilościowy jej pracowników, a także wstrzymano wszelkie inwestycje.
W 1934 r. w świetle nowej ustawy o samorządzie miejskim zostały przeprowadzone nowe wybory, w wyniku, których Prezydentem Miasta został Roman Szczawiński. Rozpoczął się okres porządkowania gospodarki miejskiej i dostosowania jej do nowych zadań społecznych i gospodarczych. W latach 1935-39 dokonano całkowitego uzdrowienia gospodarki i stworzono korzystne warunki dla działalności instytucji miejskich. Zadłużenie miasta spadło z 42 do 11 milionów złotych w 1939 roku. Duże osiągnięcia miał Zarząd Miejski w dziedzinie oświaty, opieki higieniczno- lekarskiej, rozbudowy przedsiębiorstw miejskich, likwidowaniu bezrobocia, rozwoju kultury. Ożywienie przemysłu w Radomiu miało związek z ogólnym ożywieniem gospodarczym, wzrostem budownictwa przemysłowego, usługowego i mieszkaniowego oraz z utworzeniem Centralnego Okręgu Przemysłowego. W tych warunkach wybudowano m.in. wielkie magazyny tytoniu, fabrykę obuwia czeskiej firmy „Bata”, fabrykę telefonów szwedzkiej firmy „Ericsson”, fabrykę środków opatrunkowych, fabrykę cukierków „Zaolzie” i rozbudowano Państwową Fabrykę Broni. Budowę wielkie montowni samochodów przerwał wybuch II wojny światowej. W przededniu wojny Radom liczył ponad 90 tys. mieszkańców i był ważnym ośrodkiem przemysłowym II Rzeczypospolitej.
Literatura:
Janowski A. Wycieczki po kraju
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
Warszawa 1987
Jędrzejewicz J. (red.) Radom. Szkice z dziejów miasta
Arkady
Warszawa 1961
Witkowski S. ( red.) Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w.
PWN
Warszawa 1985
Encyklopedia powszechna PWN Warszawa 1985 |
