mgr Anna Pograniczny
Autorka rozważań na temat:
Temat: Ukryty program tekstów baśniowych, na przykładzie baśni J. Porazińskiej „Siostra siedmiu kruków”.
Literatura dla dzieci przemawia językiem symboli, metafor, fantazji. Dziecko bowiem pragnie żyć w świecie marzeń, wizji, w świecie odmiennym od codziennego. Jego natura przejawia tendencje do praktyk o charakterze symbolicznym, do wiary w sprawczą siłę słów, w magiczny sens gestów. Tego rodzaju założenia wskazują na analogie z tradycyjnym sposobem myślenia, w którym bardzo wyraźnie zaznaczała się jedność świata człowieka i przyrody, zależność jednostki od praw natury. Istota myślenia pierwotnego polegała na łączeniu elementów utylitarnych i symbolicznych. Symbol bowiem łącząc rzeczy widzialne z niewidzialnymi nadawał obrazom głębię znaczeniową, „wykazywał współzależność z ideą całkowitości świata, z pełnią uniwersum kosmicznego i ludzkiego.
Pokrewieństwo światopoglądowe dziecka i człowieka archaicznego, mimo odmiennych konfesji kulturowo-społecznych jest bardzo wyraźne: „dzieci, podobnie jak ludzie pierwotni, nie umieją tworzyć zgrabnych uogólnień rzeczowych i dlatego muszą zmyślać postacie poetyckie i ich działania. Ujawniają się w nich jednak typowe wzorce zachowania i idealne portrety. Mają one na ogół charakter archetypowy, sięgają głębokich pragnień i tęsknot człowieka. Temu uproszczonemu z natury kombinowaniu dziecka odpowiadają w mitologii nierozwinięte, specyficzne formy myślenia
Natura tekstów dziecięcych, ich otwartość na znaki słowa, gesty i obrazy sprawia, że jest to literatura posługująca się własnym, bogatym językiem znaków i symboli. Deszyfrowanie tych znaczeń i odsłanianie pierwotnych struktur wyobraźni ludowej ukrytych w wybranych bajkach polskich, podkreśla paralelizm myśli magicznej i psychiki dziecięcej.
Baśniowa symbolika, złożona i wielorako odczytywana, z elementami pierwotnych wyobrażeń, posiada również antropologiczną wykładnię, pozwalającą widzieć w utworze opowieść o pokonywaniu słabości, o dojrzewaniu w trudzie, o stopniowym dochodzeniu do szczęścia, kształtuje metaforyzowaną wizję świata, współtworzy całą strukturę tekstu.
Sfera twórczości bajkowej dla dzieci, jak dowodzimy, stanowi płaszczyznę manifestacji pierwotnych treści światopoglądowych. Choć zewnętrznie manifestacje te są odmienne, to pod powierzchnią zróżnicowanych form, na poziomie struktur ukrytych odnajdziemy istotne analogie. Reinterpretację kulturowych sensów niech dopełnią jeszcze wybrane motywy-symbole zaczerpnięte z bajki J.Porazińskiej, Siostra siedmiu kruków, ukazujące wewnętrzną logikę, wynikającą z prawideł języka symbolicznego, ukierunkowaną na wspólne znaczenie - „tamtego świata", śmierci, martwoty. Nieświadoma klątwa matki zamienia synów w kruki, a żal po ich stracie doprowadza ją do śmierci. Odważna siostra postanawia odnaleźć braci i uwolnić ich od czaru. W długiej wędrówce, którą podejmuje spotykają ją liczne trudności i niebezpieczeństwa, jednak miłość jej i upór zwyciężają - tak pokrótce rysuje się treść opowiadania. Wątek o siedmiu krukach, znany na obszarze prawie całej Europy jest bardzo stary, o czym świadczą pokrewieństwa z pieśniami staroduńskimi i szkockimi.
Zaakcentowany w tytule „ siedmiu kruków" braci stanowi wątek główny całej bajki. Zestawienie nie jest przypadkowe. W planie mitycznych przedstawień , będącym później uzasadnieniem dla znaczeń przypisywanych tym ptakom, kruki łączono z wieszczeniem, tajemnicą, uznawano za symbol mądrości. Na Zachodzie kruk stał się symbolom zła, na Wschodzie - symbolem solarnym (np. w Chinach, w mitologii greckiej - posłaniec boga Heliosa). Z powodu czarnego upierzenia i zwyczaju żywienia się padliną reprezentował ciemność i destrukcję, zło, niekiedy samą śmierć, wiązano go z krainą podziemia, sferą nocy. W wyobrażeniach archaicznych „tamten świat" odczytywano jako ciemność, zniszczenie, uszkodzenie, niekompletność". Znane są jednak i pozytywne wykładnie w kruczej symbolice: w mitologii greckiej był symbolem płodności, wzywanym podczas ceremonii zaślubin, w panteonie bóstw celtyckich traktowano go jako symbol mądrości, inteligencji i proroczych zdolności. W kulturach pierwotnych śmierć nie była kresem życia, ale początkiem egzystencji wiecznej, inicjacją w nieśmiertelność, tak więc fakt ustania życia traktowano jako początek odrodzenia, nowego życia, które bardzo silnie akcentowano przez różnorodne symbole płodności (np. kruk), najwyraźniej podczas uroczystości weselnych.
Siódemka w przekazach kultur tradycyjnych, łączyła się z jednej strony z pełnią, doskonałością, uporządkowaniem, z drugiej zaś, jak wskazuje Eliade na jej mistyczny charakter (obok dziewiątki), z dużą rolą w technice i ekstazie szamana, w kultach inicjacyjnych, wtajemniczeniach, przepowiedniach, w identyfikacji z Drzewem Kosmicznym (o siedmiu gałęziach) i siedmioma niebiosami. W bajce liczba ta występuje kilkukrotnie: jest więc siedmiu synów-kruków, matka opłakiwała ich przez siedem dni i nocy, znakiem rozpoznawczym (siostra-bracia) stało się siedem chlebowych kukiełek, siedem razy siostra zapłakała za braćmi, a chcąc wyzwolić ich spod rzuconej klątwy musiała milczeć siedem lat, siedem miesięcy, siedem tygodni, siedem dni i siedem godzin, a na koniec po wypełnieniu siedmiu czynności (posiać len, wyrwać go, wysuszyć, pokruszyć, uprząść nici i utkać płótno, uszyć) musiała uszyć siedem koszul dla odczarowania braci.
Wyrazistymi przykładami stosowanych metonimii śmierci są też wędrówka, którą podejmuje bohaterka utworu, pragnąca odszukać braci oraz trudna próba wytrwania w milczeniu przez siedem lat, miesięcy, tygodni, dni, godzin, której celem staje się odczarowanie braci. Już samo przemieszczanie się w czasie i przestrzeni, przekraczanie granic to czynności ważne, powtarzalne, a przy tym pełne zagrożeń i niebezpieczeństw ,dlatego stara matka, która wskazuje sierocie miejsce, gdzie odnajdzie braci, każe też swoim synom, aby pomogli dziewczynie w jej postanowieniu. Ruch z jednego punktu do drugiego, w kulturze magicznej, oznaczał przechodzenie między różnie wartościowanymi fragmentami przestrzeni, był to najczęściej ruch od uporządkowanego świata śmiertelników do chaosu zaświatów . Przy wyjaśnianiu znaczenia wędrówki należy zwrócić też uwagę na status logiczny pojęcia - siostra pragnie odszukać zaczarowanych braci. Rzeczy znalezione traktowane są jako pochodzące ze sfery sakralnej, stąd wynikałoby, że wszelkie czynności poszukiwawcze mogą być także opatrzone sakrą „podróży w zaświaty" i co za tym idzie obwarowane szczególnymi wymogami (np. grzybobranie). Pojęcie zguby znajduje swe odwrócenie w idei znalezienia. Skoro zatem zgubienie jest sposobem wyekspediowania czegoś w zaświaty, tak też znalezienie może być traktowane jako odbiór przesyłki z „tamtego świata".
Podobnie rozpatrywać należy kulturowo nacechowaną konwencję milczenia. Jak zauważa R. Sulima brak słów jest „podtrzymywaniem więzi z tym, co umiera", ale też „traktowane jako przyzwolenie, niemoc, brak sił witalnych (...), synonim kontaktu z ciemną stroną świata". Milczenie jest w kulturze metonimią śmierci, bowiem łącznie z zawodzeniem (w lamencie pogrzebowym) stanowią „biegunowe pierwiastki, stale obecne przy każdym akcie śmierci". Brak słów to także wyzbycie się jakości tego świata, wejście w sferę śmierci – siostra pragnąc powrotu braci z „tamtego świata” musi sama przez chwilę do niego przynależeć.
Baśń ta zwraca szczególna uwagę na to aby zawsze pamiętać o tym co się mówi, że często słowa wypowiadane w afekcie ranią innych. Zdarza się, że w złości wypowiadamy słowa ,których sami nie chcielibyśmy usłyszeć zapominając o polskim przysłowiu” nie życz nikomu co tobie niemiłe”. Według baśni starą matkę zabija własna złość, a żal za wypowiedziane słowa nie wystarcza aby znieść zaklęcie. Z drugiej strony przypomina o tym, że wiara i miłość pomagają przezwyciężać wszystkie przeciwności w dążeniach do osiągnięcia celu.
Literatura:
M. Jazowska- Gumulska,Oswajanie się z kulturą. W kręgu inspiracji folklorystycznych w literaturze dla dzieci, Kraków 2001.
J. Porazińska,Starodzieje
Opracowała : Anna Pograniczny |
