Autor: mgr Alicja Topczewska / ALTO/ – nauczycielka zawodu i biologii
w Zespole Szkół Mechanicznych im. Stefana Czarnieckiego w Łapach
WSTĘP
Przyroda, która nas otacza, a więc rośliny, zwierzęta, rzeki, jeziora, góry – to nasz
W s p ó l n y D o m. Należy więc pamiętać, że chroniąc przyrodę przed zniszczeniem chronimy środowisko, w którym żyjemy. Co roku ta „nasza piękna przyroda ojczysta” staje się coraz uboższa. Wiele zwierząt i roślin można dziś jedynie tylko podziwiać na fotografiach.
Tak..., obecny stan środowiska naturalnego naszego kraju stwarza znaczące zagrożenie dla biologicznego bytu narodu i dla jego ekonomii rozwoju.
Taki stan rzeczy stanowi główne wyzwanie dla edukacji XXI wieku. Jej zadaniem powinno stać się kształcenie i wychowanie elastycznych, łatwo dopasowujących się do zmian pokoleń (społeczeństw), będących w stanie kierować rozwojem tak, aby był zrównoważony, trwały, by nie dewastował środowiska.
Istotną rolę w tym zakresie powinna odgrywać biologia, jako jedna z wielu nauk przyrodniczych, wprowadzająca w tajniki racjonalnego korzystania z zasobów świata przyrody.
Jednak należy zwrócić uwagę na cele nowej edukacji, które powinny uwzględniać realia ekonomiczne, społeczne i przyrodnicze każdej ze społeczności lokalnej. Powinny nie tylko przekazywać wiedzę o środowisku fizycznym i biologicznym, ale też uwrażliwiać na problemy środowiska, rodzinnej miejscowości, regionu; uwzględniać prawidłowości rozwoju człowieka, a przede wszystkim wyposażać w konkretną wiedzę dotyczącą zagadnień społecznych i gospodarczych.
Edukacja powinna tworzyć przesłanki inspirujące do zmiany systemu wartości i modelu życia. (Edukacja w naturze, Warszawa 2000)
1. EDUKACJA DZIECI I MŁODZIEŻY W ŚWIETLE
LITERATURY.
Kształcenie przyrodnicze w szkole stanowi integralną całość procesu, który tworzą uczeń i nauczyciel.
Wyniki nauczania i wychowania zależą w przeważającej mierze od właściwie dobranych przez nauczyciela metod nauczania ( chodzi nie tylko o przyrost wiadomości i nabytych umiejętności przez uczniów, ale o ich rozwój zdolności poznawczych, myślenia, pamięci, wyobraźni, uwagi oraz doskonalenia osobowości).
Obecna reforma systemu oświaty kładzie nacisk na takie zajęcia, w których nauczyciel organizuje i umożliwia uczniom poszukiwanie wiedzy. Zmiana metod pracy jest koniecznością, gdyż głównym celem kształcenia jest przygotowanie ucznia do dalszej nauki i wyposażenie go w umiejętności: korzystania z różnych źródeł wiedzy (podręczników, książek, czasopism, internetu itp.), planowania własnej organizacji, własnego czasu zależnie od zaistniałych sytuacji a także wdrażania do ciągłego zdobywania wiedzy.
W nauczaniu biologii, a także innych przedmiotów wskazane są metody aktywne, czyli: metoda projektu, ról, „burzy mózgów”, metaplanu, dywaników, ekspertów, drzewka decyzyjnego, ścieżki dydaktycznej, zajęć terenowych.
Wymienione metody na pewno są lepsze od werbalnych, gdyż zmuszają ucznia niejednokrotnie do logicznego myślenia i twórczego działania. Pozwalają na rozwijanie dokładnego i trwałego zrozumienia tego, co wcześniej zostało poznane, czego się nauczyło tj. służy wzbogaceniu wizji obrazu świata, który kształtuje się w czasie tych zajęć w umyśle ucznia.
Nauczyciel jako twórca i organizator procesu uczenia się, powinien zrobić wszystko, aby rozwijać zainteresowania swoich uczniów: wywoływać, podtrzymywać i wzmacniać motywację do uczenia się.
Działaniom takim przede wszystkim sprzyjają zajęcia w terenie, gdyż pozwalają one na poznanie, utrwalanie faktów, zjawisk i zdarzeń, które są pomocne w rozwoju procesów spostrzegania, wyobraźni, logicznego myślenia.
Zajęcia tego rodzaju ułatwiają poznanie świata, ale też przyczyniają się do rozwijania uczuć społecznych i estetycznych oraz patriotycznych, wpływają także na kształtowanie się cech charakteru np. koleżeńskości, sumienności, otwartości, itp.
Edukacja przyrodnicza stwarza niepowtarzalną okazję oddziaływania na sferę emocjonalną ucznia i zachęcania go do twórczego działania, szczególnie w przypadku, gdy zajęcia są realizowane w formie zabawy.
Zajęcia terenowe powinny być realizowane na różnego rodzaju wycieczkach (jedno-,
kilkudniowych), rajdach pieszych, rowerowych, ścieżkach dydaktycznych.
Już w XVII w. Jan Amos Komeński, proponował, aby nauczanie rozpoczynać
od najbliższego otoczenia i stwierdził, że materiał przeznaczony do opanowania powinien być stale rozkładany tak, by naprzód podawać do wiadomości to, co najbliższe uczniowi.
E. Gołębiewska i M. Maziarz, twórcy projektu programu edukacji regionalnej: „Tu mieszkam i żyję-moje miejsce na Ziemi”, zwracają uwagę na to, że zajęcia dotyczące lokalnego środowiska pozwalają uświadomić uczniom ich tożsamość lokalną i kulturową, poszerzyć wiedzę o „korzeniach” oraz związkach „z małą Ojczyzną”. Im lepiej uczniowie poznają historię swojego regionu oraz jego dzień dzisiejszy, tym bardziej i dogłębniej zrozumieją jego problemy, poczują się bardziej z nim związani i potrzebni poznawanemu środowiska.
Zajęcia terenowe są też doskonałą okazją do nauczania zintegrowanego (jedno z założeń współczesnej reformy szkoły).Potrzeba takiego nauczania nie wynika z ministerialnych rozporządzeń, ale z doskonalenia nauczania do zmieniającego się świata oraz do potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży.
We współczesnym nauczaniu dąży się do integracji międzyprzedmiotowej, dlatego powstały bloki przedmiotowe i ścieżki edukacyjne, w których powinny dominować metody aktywne.
2.EDUKACJA SPOŁECZEŃSTWA
Narastające współcześnie problemy ochrony przyrody i ochrony środowiska człowieka stwarzają potrzebę szeroko rozumianej edukacji środowiska.
Przez edukację rozumieć należy przekazywanie odpowiedniej wiedzy na tematy związane z ochroną przyrody i kształtowanie środowiska, w którym żyją wszyscy ludzie. Równie bardzo ważnym elementem edukacji jest kształtowanie umiejętności systemowego, biologicznego i ekologicznego rozumowania widzenia przyrody jako złożonej całości i rozumienia konieczności racjonalnego gospodarowania naturalnymi zasobami Nieodłącznym elementem edukacji są także aspekty wychowawcze, pozwalające na kształtowanie u ludzi postaw i zachowań sprzyjających ochronie przyrody oraz środowiska. Te trzy kierunki równoczesnego działania - poznawczy, kształtujący i wychowawczy -powinny być w takim samym stopniu uwzględniane w każdym procesie edukacyjnym.
Działalność w zakresie edukacji społecznej obejmuje informowanie, przekazywanie i nakazywanie.
Informowanie -jest działalnością podstawową, gdyż przez takie pojęcie rozumiemy każdą wiadomość przekazywaną odbiorcy i służąca do bardziej sprawnego działania.
Przekazywanie -ma miejsce, gdy odbiorca informacji nie jest przygotowany do jej rozumienia lub ma odmienne zdanie.
Nakazywanie -występuje wówczas, gdy odbiorca informacji nie podporządkowuje się i nadal prowadzi działalność sprzeczną z interesami ochrony przyrody i środowiska; wtedy stosuje się formy nakazowe w postaci przepisów prawnych, kontroli,oceny i kary.
Dlatego też ogromna rola przypada różnym typom szkolnictwa. Ważne jest to, by już od najmłodszych lat kształtować właściwe wzorce, nawyki i postawy wobec świata przyrody.
Stąd też, w Polsce z mocy ustawy szkoły wszystkich stopni są obowiązane objąć programem nauczania zagadnienia ochrony przyrody. Lecz nie dla wszystkich w jednakowym stopniu ten zapis jest jasny. Zarysowują się przy tym dwa odmienne pojęcia do rozwiązania tej kwestii.
Zwolennicy jednego z tych rozwiązań opowiadają się za tworzeniem w szkołach odrębne-go przedmiotu poświęconego ochronie przyrody oraz kształtowania środowiska człowieka. Koncepcja taka znajduje zastosowanie w tych szkołach, które w swoich programach nie mają i nie realizują biologii oraz innych przedmiotów przyrodniczych. Zwolennicy drugiej koncepcji uważają, że zagadnienia ochrony przyrody i w znacznym stopniu ochrony środowiska są tak bliskie biologii, że powinny być szeroko uwzględnione, w tym przedmiocie.Za takim ujęciem przemawia możliwość pełnej korelacji wiedzy biologicznej, a nawet ogólnoprzyrodniczej, z zagadnieniami ochroniarskimi. Tak zresztą ma się sprawa z edukacją ekologiczną.
Ekologia, jako dział biologii, jest realizowana w ramach nauczania biologii. Podręczniki poświęcone ochronie przyrody i środowiska nie muszą i na ogół rzadko uwzględniają w dostatecznym zakresie ekologię. W takim przypadku osoby edukowane obciążane są zazwyczaj znaczną ilością teoretycznej wiedzy ochroniarskiej, do zrozumienia której brak im uzasadnień, jakie dają solidne podstawy ekologiczne, przekazywane przez upoważnionych biologów.
Zatem w edukacji na rzecz ochrony przyrody i środowiska człowieka bardzo ważną rolę odgrywają instytucje państwowe i organizacje społeczne. Godne uwagi są organizowane przez instytucje i organizację: spotkania, wykłady, dyskusje, ćwiczenia, wycieczki i inne zajęcia terenowe, konkursy, olimpiady wiedzy przyrodniczej i wystawy, protesty i inne imprezy, które obejmują szerokie kręgi społeczeństwa oraz umożliwiają ludziom zaangażowanie się i współudział w działaniach na rzecz ochrony przyrody i środowiska naturalnego.
3. ROLA ZAJĘĆ TERENOWYCH W PROCESIE NAUCZANIA I UCZENIA SIĘ BIOLOGII.
Głównym źródłem wielu wiadomości, umiejętności, wrażeń i spostrzeżeń pomnażających wiedzę ucznia jest najbliższe środowisko, a zajęcia terenowe np. wycieczka, ścieżki edukacyjne są formą, która w sposób bezpośredni i atrakcyjny przybliża uczniów do regionu. Podczas zajęć terenowych poznawanie nowych przedmiotów i zjawisk związanych z regionem opiera się przede wszystkim na obserwacji- to znaczy na celowym, kierowanym spostrzeganiu. Dzieci i młodzież wdrożone do umiejętności obserwacji więcej korzystają z tego typu przyswajania wiedzy niż form organizacyjnych. Dobrze przeprowadzona i odpowiednio wykorzystana np. wycieczka w dużym stopniu przyczynia się do rozwijania spostrzegawczości, wzbogaca wyobraźnię, kształtuje pojęcia, rozwija mowę uczniów. Ponadto proces nauczania prowadzony w oparciu o zajęcia terenowe stwarza możliwości wdrażania i kształcenia samodzielności w myśleniu, właściwego i poprawnego rozumowania i wyprowadzania logicznych wniosków. Zajęcia terenowe stwarzają możliwości zetknięcia się z faktami przyrodniczymi w warunkach naturalnych, z różnorodnością i bogactwem okazów z ich licznymi wzajemnymi powiązaniami, w ścisłej łączności z pracą ludzi, z życiem społecznym i kulturowym. Jest, więc najbogatszym źródłem zdobywania wiedzy o najbliższym otoczeniu.
Poznawanie regionu powinno odbywać się stopniowo-„od bliskiego do dalekiego”. Uczniowie powinni najpierw poznać szkołę, okolicę, ciekawe zakątki przyrodnicze, zabytki, pamiątki, miejsca przyrodnicze, instytucje, pracę ludzi wsi, miasta, województwa, a dopiero
później zwiedzać i poznawać inne regiony kraju.
Trudno liczyć na efekty w poznawaniu regionu, kiedy ograniczymy się do zajęć w klasie. Dziecko powinno w miarę rozwoju psychologicznego, wykorzystując zdobytą wiedzę teoretyczną wyniesioną z domu rodzinnego, przedszkola czy szkoły dokonywać konfrontacji teorii z praktyką w otaczającej go rzeczywistości. W tym celu musi wyjść poza teren domu, szkoły i poznać wiele rzeczy i zdarzeń; tym samym eliminując nauczanie werbalne. Wycieczka i ścieżki dydaktyczne są właśnie tą formą nauczania, która eliminuje nudę i znużenie często występujące w klasie.
Niezwykłość sytuacji spotykanych podczas tych zajęć wyzwala aktywność poznawczą uczniów, objawiającą się w dociekliwości obserwacyjnej, stawianiu wielu pytań, wymianie poglądów. Wypowiedzi uczniów stają się wówczas spontaniczne, ciekawsze i wzbogacone o przeżycia emocjonalne towarzyszące uczniom podczas każdej np. wycieczki. Radość wspólnych przeżyć, niezatarte wrażenia wyniesione z bezpośredniego poznawania rzeczywistości czynią z zajęć terenowych ważny element służący wszechstronnemu rozwojowi każdego ucznia.
Wychowawca przebywając razem z grupą ma możność obserwowania jej w różnych okolicznościach, Jedne dzieci są koleżeńskie, gotowe do niesienia pomocy w potrzebie, miłe i kulturalne, drugie okażą się egoistami, sprawiającymi swym zachowaniem kłopoty.
Dziecko na lekcji czy na przerwie szkolnej jest inne niż wtedy, kiedy znajduje się w warunkach odmiennych od codzienności. To właśnie na wycieczce mogą uzewnętrznić się wszystkie właściwości umysłu, charakteru dziecka, jakich w szkole nie sposób zaobserwować.
Dzieci, którym od najmłodszych klas nauczyciel wskazuje na wycieczce, w jaki sposób można zwrócić się do kolegi o pomoc i jak pomóc sobie, wyrabiają określone nawyki.
Możność spełnienia koleżeńskiej przysługi i udzielenia pomocy wzmacnia poczucie własnej wartości. Chodzi o kształtowanie postawy nacechowanej uprzejmością, życzliwością, uczynnością, chęcią niesienia pomocy, umiejętnością dostosowania się do woli większości.
Wycieczka, zajęcia w terenie(w postaci warsztatów) stwarzają różnorodne możliwości wpływania na kształtowanie kultury na co dzień, umiejętności odpowiedniego zachowania się w miejscach publicznych, wśród obcych ludzi, którzy patrzą na uczniów uważnie, obserwują i wyciągają odpowiednie wnioski, dobre lub złe. Ponadto ciągle zmieniające się fakty i zjawiska przyczyniają się do kształtowania i przejawiania różnych zainteresowań. Często uczniowie dzięki ciekawie zorganizowanej np. wycieczce zaczynają szczególnie interesować się historią, geografią, przyrodą czy też przejawiają zainteresowania kulturalne, artystyczne, techniczne itp. Spostrzeżenia te pozwalają nauczycielowi nie tylko inaczej spojrzeć na ucznia, ale też pozwolą wykorzystać jego uzdolnienia, zainteresowania i właściwości psychiczne dla dalszego jego rozwoju.
Wycieczka np. rajd pieszy bądź rowerowy jest także doskonałą okazją do poznania pracy ludzkiej i jej wartości poprzez obserwację, ciekawe rozmowy, spotkania i wywiady z ludźmi określonego zawodu.
Niewyczerpalnym źródłem głębokich przeżyć i wzruszeń estetycznych jest przyroda.
To właśnie podczas wycieczki po okolicy mamy wyjątkowo korzystne warunki do rozwijania wrażliwości na piękno przyrody oraz kształtowania poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie wobec przyrody, uświadomienia dzieciom faktu, że wszyscy jesteśmy częścią świata przyrodniczego. Zajęcia w terenie stwarzają szczególnie dogodną sytuację do kształtowania postaw społeczno-moralnych wobec otaczającego świata, gdyż odsłaniają u dzieci wiele cech osobowości, które nie ujawniły się w warunkach klasy szkolnej. Chodzi przede wszystkim o wyrabianie postaw twórczego zaangażowania czy wyrabianie postaw humanistycznych, wzajemnej tolerancji i szacunku.
Na szczególną uwagę zasługuje także aspekt sprawnościowy i rekreacyjny-ruch na świeżym powietrzu wpływa dodatnio na wzrost i rozwój organizmu ludzkiego, a pokonywanie trudności i niewygód przyczynia się do wyrobienia sprawności fizycznej nie tylko u dzieci ale również u dorosłych.
Podczas wycieczki wdraża się uczniów do dbania o własny rozwój fizyczny, o higienę,
przyczynia się do zdobywania umiejętności służących zdrowiu biologicznemu i psychicznemu. Kształtowane w ten sposób elementy wychowania zdrowotnego odgrywają ważną rolę we wszechstronnym rozwoju dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Wymienione wartości zajęć terenowych, wycieczek, ścieżek są ze sobą integralnie powiązane, nie występują w oderwaniu, realizowane są jednocześnie podczas celowo zorganizowanej i planowanej działalności nauczyciela i ucznia.
Wycieczka, i inne formy zajęć terenowych należą do najwartościowszych form organizacyjnych nauczania i wychowania w edukacji bowiem:
1. rozszerzają wiedzę o otaczającej je rzeczywistości przez dogłębne poznanie środowiska, najbliższego otoczenia, swojej „małej ojczyzny”;
2. poznają historię regionu, jego przyszłość i teraźniejszość, liczne zabytki i pamiątki kultury narodowej;
3. mają możliwość spotkania interesujących ludzi, poznania ciekawych zawodów i wyrobienia pozytywnego stosunku do ich pracy;
4. wzbogacają swoje doświadczenia;
5. działają twórczo na rzecz regionu;
6. poznają liczne tradycje, zwyczaje i obrzędy związane z regionem;
7. rozwijają liczne zainteresowania i zamiłowania;
8. kształtują wrażliwość na piękno przyrody;
9. pielęgnują zasady ochrony i środowiska, a tym samym kształtują postawy etniczne;
rozwijają uczucia patriotyczne, społeczne i estetyczne.
10. nawiązują więzi emocjonalne ze swoją „prywatną ojczyzną”;
11. kształtują pozytywne cechy charakteru;
12. przebywają na świeżym powietrzu i mają sposobność do aktywności fizycznej;
13. sprzyjają tworzeniu się kreatywnych postaw uczniów;
14. obcowanie z naturą sprzyja likwidowaniu szkolnych stresów; stymulowaniu wyników nauce i kreatywnych postaw uczniów; integrowaniu wszechstronnie rozwiniętej osobowości odkrywanej przez samego siebie; uczy sposobów zachowania się publicznych miejscach publicznych i wystąpień; uspokaja i wycisza, pozwala lepiej się skoncentrować; uczy wyobraźni i fantazjowania a także budowania, poczucia własnej wartości i wiary we własne siły, życia bez lęków, zahamowań i obaw.
Ponadto każda forma zajęć w terenie a zwłaszcza w kształceniu integracyjnym stanowi pozytywny motyw uczenia się, a tym samym wpływa na wszechstronny rozwój dzieci i młodzieży; urozmaica proces nauczania i wychowania, zbliżając uczniów do „małej ojczyzny”.
4. CEL I METODYKA PRACY.
Istotna rolę w zakresie edukacji ekologicznej, przyrodniczej, biologicznej zaczęła pełnić szkoła. Już w podstawie programowej dla szkoły podstawowej na samym początku widnieje stwierdzenie, że,, nauczyciele umożliwiają uczniom poznanie świata w jego jedności i złożoności.” Treść tą można przyjąć za ideę stanowiącą podstawę dla rozwoju młodych pokoleń, które z łatwością będą mogły pewne zjawiska, sytuacje łączyć w fakty i umiejętności z zakresu ochrony przyrody, żywności, zachowań ekologicznych; szczególnie w niektórych sytuacjach zagrożeń oraz uczyć się pozytywnych zachowań wpływających na poprawę stanu środowiska przyrodniczego i świadomości młodego pokolenia, dzięki realizacji zajęć z tego zakresu, poprzez odpowiednio dobrane przez nauczyciela metody i formy przekazu, nie tylko na lekcjach w klasie szkolnej, ale głównie poza nią – poprzez bezpośredni kontakt z otoczeniem przyrodniczym. Na pewno pomogą one uczniowi poszerzyć źródła jego głębszego poznania m. in. przez zajęcia w terenie, gdzie odpowiednio ukierunkowana przez nauczyciela intuicja, wyobraźnia, sztuka i twórczość, technika terapeutyczna, medytacja, doświadczenie pozwoli uzyskać zamierzony cel i pozytywny efekt dydaktyczny.
Mając na uwadze treści zawarte w części teoretycznej pracy – w dalszej jej części – chcę je poprzeć przykładami, prezentując scenariusze zajęć terenowych, które pozwolą m.in. uczniowi zweryfikować uzyskane wiadomości na zajęciach w klasie szkolnej oraz posiąść nowe, pozwolą być bogatszym w sferze doznań.
Wybranym przeze mnie miejscem do ich realizacji jest znajdująca się w moim regionie Puszcza Białowieska. Zasadność wyboru właśnie tego miejsca wynika z tego, że jest to okolica bogata w walory historyczne, społeczne i przyrodnicze o unikatowej skali światowej.
5. PUSZCZA BIAŁOWIESKA – MIEJSCEM ZAJĘĆ TERENOWYCH.
Poznanie środowiska, rodzinnej miejscowości, czy też regionu jest bardzo istotne już w edukacji wczesnoszkolnej, która opiera się przede wszystkim na bezpośrednim kontakcie dziecka z rzeczywistością. W mojej okolicy – na wschodnich rubieżach Polski znajduje się, przedzielony granicą państwową z Białorusią, unikatowy w skali Europy kompleks leśny – Puszcza Białowieska.. Biorąc pod uwagę jej wyjątkowość, wynikającą z faktów historycznych, kulturowych i przyrodniczych, chcę przybliżyć posiadane przez nią walory, w formie przykładowych zajęć dydaktycznych. Chcę też zwrócić uwagę na metody i formy, które oceniam za najważniejsze z punktu widzenia edukacji dzieci, młodzieży a nawet dorosłych, które są istotne dla dobra realizacji pozytywnej edukacji przyrodniczej i na pewno przyczynią się w głównej mierze do kształtowania więzi z przyrodą.- a zatem na wycieczki, zajęcia terenowe,(warsztatowe realizowane w formie lekcji na zajęciach otwartych w terenie). Ważna jest też profilaktyka z zakresu prowadzenia zdrowego trybu życia, spacery, biegi krótkodystansowe, długodystansowe, jazda na rowerze, itp.
Tego typu zajęcia służą nie tylko uczniom, ale też i osobom dorosłym umożliwiają bezpośrednie zetknięcie się ze środowiskiem przyrodniczym, najlepiej tym zdrowym, niezdewastowanym „dziewiczym”, bo wówczas „Efektywność pracy w terenie” będzie „znacznie wyższa niż w klasie”- jak mówi (Cichy1883), a proces zapamiętywania wiadomości będzie większy dzięki właściwej organizacji zajęć, co niewspółmiernie będzie sprzyjać szybszemu nabywaniu, nie tylko wiadomości ale i umiejętności w kształtowaniu właściwych postaw z zakresu użytkowania i ochrony otaczających nas dóbr. Ostatnio bardzo popularnymi zajęciami terenowymi, wpływającymi na kształtowanie zmysłu obserwacji i na wyobraźnię, wyczulanie na piękno (sztukę i twórczość nie tylko ludową ale niczym niezakłócone np. działalnością człowieka głównie twory przyrody, będące sztuką samą w sobie), uczącymi praktycznych umiejętności np. dokonywania pomiarów, wnikliwej obserwacji, orientacji w terenie, rozpoznawania roślin i zwierząt, formy terenu itp., ścieżki dydaktyczne.
Jak twierdzi (Jańkowski, 1982) „uczą one patrzeć i myśleć przyrodniczo”; pomagają one realizować zamiłowania przyrodnicze, krajobrazowe, turystyczne, historyczne, fotograficzne, plastyczne i inne, a także kształtują umiejętności samodzielnego myślenia, analizowania i wnioskowania. Dlatego w dalszej części działu przedstawię przykład takiej ścieżki dydaktycznej znajdującej się na terenie Starej Białowieży - uroczysku leżącym na lewym brzegu Łutowni, domniemanym miejscu zamku myśliwskiego Władysława Jagiełły. -,,Szlak Dębów Królewskich” i scenariusz zajęć terenowych na realizowanej ścieżce, oraz scenariusz zajęć w klasie - poprzedzający zaplanowaną wycieczkę. Zaproponuje również trasę wycieczki jednodniowej- jako przykład kolejnej z form realizacji zajęć w terenie- wycieczki do Rezerwatu Pokazowego Zwierząt oraz konspekt zajęć terenowych.
Realizacja wymienionych przeze mnie zajęć jest możliwa na terenie Puszczy, gdyż znajdują się w niej miejsca czyste pod względem ekologicznym, o unikatowej, bardzo bogatej florze i faunie, głównie ciekawym lądowym ekosystemie.
Przedstawiając przykłady zajęć w terenie, chcę utwierdzić nie tylko siebie w przekonaniu, że poznanie przyrody na tym terenie, daje szczególną radość przeżywania jej piękna, nie tylko uczniom jako typowym jednostkom uczących się, ale też i turystom.
6. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ.
Wybrane propozycje wykorzystania walorów edukacyjnych Puszczy Białowieskiej podczas realizacji następujących zajęć terenowych.( chcę zaznaczyć, że aby móc znaleźć się na jakichkolwiek zajęciach terenowych na określonym terenie, musi nastąpić jego rozpoznanie – wcześniej na zajęciach w klasie szkolnej, dlatego pierwszymi zajęciami, które prezentuję w postaci skróconego konspektu lekcji jest realizowany w klasie temat,,Poznajemy Puszczę Białowieską”.- mimo, że nie da się ich zaliczyć pod żadną postacią do zajęć terenowych.)
6.1 Konspekt zajęć nt. ,,Poznajemy Puszczę Białowieską”
6.2 Przykład ścieżki edukacyjnej; przyrodniczo – historycznej,,Szlak Dębów Królewskich i Wielkich Książąt Litewskich” z wykorzystaniem zajęć warsztatowych na ścieżce – p.t.,,Budowa i rola liści”
6.3 Przykład trasy wycieczki jedno-dniowej szlakiem turystycznym: Białowieża-Skansen - Uroczyska Leśne – Rezerwat Pokazowy Zwierząt z wykorzystaniem na szlaku zajęć warsztatowych nt.,, Drzewo”, oraz,,Zagrożenia środowiska BPN.”
6.1 KONSPEKT ZAJĘĆ N.T.
,,POZNAJEMY PUSZCZĘ BIAŁOWIESKĄ.
ZAKRES TREŚCI:
1.Polożenie Puszczy Białowieskiej.
2.Walory Białowieskiego Parku Narodowego.
3. Zasady zachowania się na terenie parku narodowego.
CELE ZAJĘĆ:
Wiadomości:
- określa położenie Puszczy Białowieskiej.
- podaje datę utworzenia Białowieskiego PN.
- opisuje walory Białowieskiego PN.
- wymienia rośliny chronione występujące na terenie parku.
- wymienia zwierzęta chronione na terenie parku.
- omawia zachowanie się na wycieczce po parku narodowym.
Umiejętności:
- wskazuje na mapie położenie Białowieskiego PN.
- wyjaśnia, dlaczego Puszcza Białowieska przetrwała do dzisiaj
- rozpoznaje na ilustracjach rośliny chronione
- rozpoznaje na ilustracjach zwierzęta chronione
- wykorzystuje informacje z innych przedmiotów (historia-król Władysław Jagiełło)
Postawy:
- jest świadkiem konieczności ochrony obszarów o cennych walorach przyrodniczych
i krajobrazowych dla następnych pokoleń
- zachowuje się na terenie parku zgodnie z zasadami poszanowania przyrody
- jest dumny z tego, że Białowieski Park Narodowy decyzją UNESCO włączono do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery oraz uznano go za obiekt Dziedzictwa Światowego
METODY:
- ćwiczeniowa (wykonanie postera), pogadanka
FORMY PRACY:
- indywidualna, zbiorowa
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
- fragment filmu pt. „Puszcza”, arkusz brystolu, klej, kolorowe ilustracje roślin i zwierząt chronionych, paski papieru z ciekawostkami o Białowieskim PN, encyklopedie multimedialne-wydruki
TOK ZAJĘĆ:
Faza wprowadzająca:
1. Sprawy organizacyjno-porządkowe.
2. Wprowadzenie do tematu poprzez wyświetlenie uczniom filmu pt.,, Puszcza”
Faza realizacji:
1. Pogadanka: pytania do uczniów:
- Czym jest puszcza?
- Czy kilkaset lat temu puszcze pokrywały duże obszary Polski?
- Jaką rolę pełniły puszcze?
2. Wydanie polecenia przez nauczyciela uczniom, aby odszukali w podręczniku wiadomości dotyczące położenia Puszczy Białowieskiej i utworzenia Białowieskiego PN.; poleca również skorzystać z przyniesionych na zajęcia materiałów tj. zdjęć, wydruków z encyklopedii multimedialnych, gazet, czasopism
3. Wspólnie nauczyciel z uczniami wyjaśniają następujące pojęcia:
- Ochrona ścisła
- Rezerwat Biosfery
- Dziedzictwo Światowe
- Puszcza pierwotna
4. Uczniowi na polecenie nauczyciela nazywają wskazane rośliny i zwierzęta, oglądając kolorowe ilustracje
5. Uczniowie zastanawiają się, jakim przemianom ulegają obumarłe organizmy zalegające dno lasu
6. Nauczyciel i uczniowie wspólnie formułują zasady poszanowania przyrody
Faza podsumowująca:
1. Zebranie wiadomości na temat Puszczy i Białowieskiego Parku Narodowego
2. Wspólne tworzenie posteru (uczniowie z nauczycielem naklejają ważne informacje
o parku i ilustracje roślin i zwierząt
3. Wybrany przez nauczyciela uczeń z pomocą postera referuje wiadomości
o Białowieskim PN.
4. Wspólna ocena pracy uczniów na zajęciach
5. Zapisanie w zeszytach pracy domowej; treść zadania domowego:
Na podstawie atlasu wykonaj rysunek konturowy mapy Polski, posługując się podanymi poniżej słowami i wyrażeniami, opisz Puszczę Białowieską i zaznacz ją na mapie.
Słowa i wyrażenia:
- Nizina Podlaska
- Pierwotna puszcza
1921 r., 1937 r.,
- grądy, łęgi, bory sosnowe i mieszane
- Rezerwat Biosfery
- Dziedzictwo Światowe
- 534 ha, Żubr, tarpan
Dla chętnych; treść zadania
Napisz –Symbolem, jakiej organizacji jest żubr?.
Czym zajmuje się ta organizacja?.
6.2. PRZYKŁAD ŚCIEŻKI EDUKACYJNEJ; PRZYRODNICZO - HISTORYCZNEJ „SZLAK DĘBÓW KRÓLEWSKICH I WIELKICH KSIĄŻĄT LITEWSKICH” Z WYKORZYSTANIEM ZAJĘĆ WARSZTATOWYCH NA ŚCIEŻCE – PT.,, BUDOWA LIŚCI”
„Szlak Dębów Królewskich i Wielkich Książąt Litewskich”
Znajduje się w uroczysku „Stara Białowieża”- znany jest od dawna. Uważa się, iż właśnie w tym miejscu, przy drodze łączącej południową część Puszczy z częścią północną
(być może był to fragment traktu łączącego niegdyś Kraków z Wilnem), nad rzeką Łutownią powstała pierwsza osada. Znajduje się tu skupisko kilkudziesięciu wiekowych dębów, które otaczały wybudowany z polecenia Zygmunta Starego zamek myśliwski. Około 1,5 km na północ od tego miejsca (w oddziale 281 – żółty szlak turystyczny) znajdują się resztki ruin
fundamentów innego zamku myśliwskiego, prawdopodobnie wybudowanego przez Giedymina. Większość pomnikowych dębów otrzymała imiona władców polskich i litewskich, którzy odcisnęli swoje piętno w Puszczy. Autorem i pomysłodawcą tego był leśniczy Nadleśnictwa Białowieża, Jacek Wysmułek, który już w 1976 roku zaproponował objęcie ochroną całego uroczyska i stworzenie w nim historycznej ścieżki edukacyjnej.
Hasło programowe: Obserwacja jako podstawowe źródło wiedzy o przyrodzie. Środowisko przyrodnicze i jego elementy; ekosystem leśny.
Cele: Uczeń potrafi:
- ustalić lokalizację ścieżki dydaktycznej na mapie regionu.
- określić położenie ścieżki w stosunku do najbliższego otoczenia np. drogi dojazdowej.
- wymienić nazwy roślin, krzewów, drzew i rozpoznać je w otoczeniu.
- określić, na czym polega rozkład martwych części roślin i kto w nim uczestniczy.
- wskazać zabiegi ochronne stosowane przez pracowników służb leśnych.
- określić potrzebę ochrony lasów.
- wymienić kilka funkcji lasu.
Środki dydaktyczne: mapy regionów, taśmy miernicze, aparaty fotograficzne, lupy, klucze do oznaczania roślin i zwierząt, kompasy, lornetki, długopisy, karty pracy ucznia.
Formy pracy: indywidualne, grupowe.
PRZEBIEG ZAJĘĆ:
Dojazd na trasę ścieżki dydaktycznej.
Faza wprowadzająca:
1.Zapoznanie uczestników z tematem i celem zajęć.
2.Przypomnienie zasad poruszania się na terenie ścieżki.
Faza realizacji:
3.Zaznajomienie uczniów z etapami pracy w terenie.
4.Odszukanie na mapie rejonu usytuowania ścieżki dydaktycznej.
5.Określenie oznaczeń ścieżki na trasie jej przebiegu.
6.Rozpoznawanie, drzew, krzewów, roślin zielonych na trasie ścieżki.
7.Obserwacja rodzaju roślinności runa, podszytu, gatunków drzew.
8.Analiza tablic na trasie ścieżki.
9.Obserwacja wyglądu drzew i określania ich różnic od strony północnej i południowej.
10.Obserwacja pod lupą organizmów biorących udział w powolnym rozkładzie drzewa(rozpoznawanie).
11.Wybieranie ulubionych drzew przez uczniów.
12.Analiza tablic informacyjnych dotyczących ochrony lasu umieszczonych przez służby leśne.
Faza podsumowująca:
13.Rozmowa z leśniczym lub pracownikiem leśnym.
14.Przeprowadzenie zajęć warsztatowych na polanie(po obejściu trasy ścieżki).
15.,,Zabieranie” zapachów lasu poprzez pocieranie gąbką lub dłonią świeżych liści.
16.Refleksje, ocena pracy uczniów.
17.Powrót do szkoły.
PREZENTACJA ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNEJ.
1.Zapoznajemy się z tablicą informacyjną i oznakowaniem ścieżki na terenie uroczyska Stara Białowieża – (długość ścieżki 450 m)
Trasa ścieżki jest dostępna dla wszystkich zwiedzających z zachowaniem zasad obowiązujących na terenach leśnych. Zasady te zabraniają rozpalania ognisk, palenia papierosów, schodzenia ze szlaku oraz niszczenia drzew i krzewów, jak też zrywania roślin podlegających ochronie gatunkowej i płoszenia ptaków oraz zwierząt.
2. Przystanek I – DĄB MINDOWE.
Obwód 420 cm, wysokość 29 m, wiek około 400 lat.
Wielki Książe Litewski Mindowe (Mendog) był władca Puszczy Białowieskiej w czasie najazdu Tatarów w 1246 roku. Potem Puszcza przeszła w ręce książąt ruskich.
Za swą stolicę Mindowe obrał Nowogródek.
3. Przystanek II – DĄB TROJDEN.
Obwód 368 cm, wysokość 27 m, wiek około 300 lat.
Książę litewski Trojden rozbił (w roku 1281) całkowicie Jaćwingów, zagrażających
Puszczy Białowieskiej. Był obrońcą pogaństwa i starego obyczaju litewskiego.
4. Przystanek III – DĄB OLGIERD I KIEJSTUT.
Obwód 362 cm, wysokość 27 m, wiek około 150 lat.
Współrządzący Litwą w drugiej połowie XIV wieku Olgierd, ojciec Jagiełły, przyłączył
Do Litwy część Podlasia. Kiejstut, ojciec Witolda, podczas wypraw wojennych często tu
przebywał. Był ostatnim władcą Litwy, którego zwłoki spłonęły na stosie.
5. Przystanek IV – DĄB WITOLD.
Obwód 342 cm, wysokość 29 m, wiek około 250 lat.
Wielki Książę Litewski Witold otrzymał od Jagiełły w posiadanie te ziemie wraz z całym
Podlasiem. Przebywał w Puszczy Białowieskiej w latach 1425-1426 wraz z Jagiełłą, chroniąc się przed zarazą.
6. Przystanek V – DĄB GIEDYMIN
Obwód 440 cm, wysokość 27 m, wiek około 350 lat.
Wielki Książę Litewski Giedymin władał Puszczą od 1326 roku. Według legendy wybudował w niej zamek i ozdobił go białą wież ą z pni sosnowych, ociosanych do białości. Istnieje pogląd, że od tej wieży pochodzi nazwa Puszczy Białowieskiej.
7. Przystanek VI – DĄB LESZEK BIAŁY
Obwód 412 cm, wysokość 27 m, wiek około 400 lat.
Książę sandomierski i krakowski Leszek Biały(1194-1227) przyłączył po raz pierwszy
Puszczę do ziem polskich, odbierając ją Danielowi Romanowiczowi.
8. Przystanek VII – DĄB DANIEL ROMANOWICZ
Obwód 400 cm, wysokość 29 m, wiek około 300 lat.
Daniel Romanowicz był księciem (halicko – wołyńskim) i władał Puszczą w XIII wieku.
Stracił ją jednak na rzecz Leszka Białego. W 1254 r. przyłączył te ziemie wraz z całym
Podlasiem do Rusi, wypierając Jaćwingów na północ.
9. Przystanek VIII – DĄB WŁODZIMIERZ WOŁYŃSKI
Obwód 412 cm, wysokość27 m, wiek około400 lat.
Książe włodzimiersko - wołyński Włodzimierz wybudował w 1276 r. w Puszczy Białowieskiej miasto-twierdzę Kamieniec(obecnie na Białorusi), a w nim wieżę z kamienia o wysokości 29 m. Wieża zachowała się do dziś. Jeden z poglądów głosi, że od niej wywodzi się nazwa Białowieży.
10. Przystanek IX – DĄB KAZIMIERZ WIELKI.
Obwód 404 cm, wysokość 27 m, wiek około 400 lat.
Król Kazimierz Wielki odebrał w 1348 r. Puszczę Kiejstutowi i przyłączył ją do ziem polskich na długie lata. Prawdopodobnie polował tu na żubry. Odtąd Puszcza, kryjąca mnóstwo dzikiego zwierza, stała się ulubionym terenem łowów królów polskich.
11. PRZYSTANEK X – DĄB WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO
Obwód 380 cm, wysokość 30 m , wiek około 400 lat.
Król Władysław Jagiełło rozpoczął tradycję łowów królewskich w Puszczy polowaniem
w roku 1409 r. (przed bitwą grunwaldzką).Miał tu swój dwór myśliwski. W 1425 r.
schronił się do Puszczy przed zarazą.
12. PRZYSTANEK XI – DĄB KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK
Obwód 370 cm, wysokość 30 m, wiek około 300 lat. Kazimierz Jagiellończyk przybywał z Krakowa do Puszczy Białowieskiej kilkakrotnie, aby polować na żubry, tury i łosie. Przed ślubem z Elżbietą w 1454 r. polował tu, aby przygotować zapasy dziczyzny i godnie przyjąć narzeczoną.
13. PRZYSTANEK XII – DĄB BONA SFORZA.
Królowej Bonie, żonie Zygmunta Starego, poświęcił Mikołaj Hussowski ,, Pieśń o Żubrze
Jego dzikości i polowaniu na niego”(1523).Jest to wierszowany opis łowów na tych terenach.
14. PRZYSTANEK XIII – DĄB ZYGMUNT STARY.
Obwód 470 cm, wysokość 30 m, wiek około 450 lat.
Król Zygmunt Stary pobudował w tym miejscu dwór myśliwski z białą wieżą i otoczył go
Parkiem. Zamek nie przetrwał, dęby pozostały. Kroniki piszą: Król Zygmunt Stary prawo
Leśne stanowił, jako śmiercią będzie karany, kto by zwierza w Puszczy królewskiej ubił...
(1538).
15. PRZYSTANEK XIV – DĄB ALEKSANDER JAGIELLOŃCZYK.
Obwód 352cm, wysokość 31m, wiek około 300 lat.
Ulubioną rozrywką tego króla (1501-1506) było myślistwo. Polował na żubry w Puszczy
Białowieskiej w towarzystwie swej żony, Heleny.
16. PRZYSTANEK XV – DAB HELENA.
Obwód 326cm, wiek około 200 lat.
Żona Aleksandra Jagiellończyka, królowa Helena, polowała tu w początkach XVI wieku
Kroniki piszą o niej: Pani ta krwi gorącej była tak niepohamowaną w animuszu łowieckim, że tylko co najwytrwalsi mogli w tych zapasach dotrzymać jej placu.
17. PRZYSTANEK XVI – DĄB ZYGMUND AUGUST.
Obwód 470cm, wysokość 30m, wiek około 450 lat.
Knieje. Do was ostatni przyjeżdżał na łowy
Ostatni król, co nosił kołpak Witoldowy,
Ostatni z Jagiellonów wojownik szczęśliwy
I ostatni na Litwie monarcha myśliwy
Pisał A. Mickiewicz, wspominając króla Zygmunta Augusta w „Panu Tadeuszu”
18. PRZYSTANEK XVII – DĄB WŁADYSŁAW IV.
Obwód 405cm, wysokość 28m, wiek około 300 lat.
Król Władysław IV wybudował zamek myśliwski w Białowieży nad Narewką. Wydana
Przez niego w 1641 r. Ordynacja Puszcz Królewskich wprowadziła ich ścisłą ochronę,
a do Puszczy Białowieskiej wjazd był dopuszczalny tylko na podstawie pisemnego zezwolenia króla.
19. PRZYSTANEK XVIII – DĄB JAN KAZIMIERZ.
Obwód 340cm, wysokość 24m, wiek około 250 lat.
Król ten wznowił po przerwie tradycje łowów królewskich w Białowieży. W latach
1650 i 1657 przyjeżdżał do Puszczy na polowania. Wojny ze Szwecją ponownie przerwa-
ły łowy królów.
20. PRZYSTANEK XIX – DĄB STEFAN BATORY.
Obwód 484cm , wysokość34m, wiek około 450 lat.
Król Batory polował w Puszczy Białowieskiej w 1579 r. po zdobyciu Połocka i w 1581 r.
Przed pochodem do Psków. Zbudował tu dwór myśliwski z tradycyjną białą wieżą. Założył w Puszczy pierwszy zwierzyniec.
21. PRZYSTANEK XX – DĄB AUGUST II SAS.
Obwód 402cm, wysokość 30m, wiek około 350 lat.
August II Sas wznowił w początkach XVIII wieku tradycję świetnych łowów królewskich. Słyną z wielkiej siły. Kroniki piszą o nim: Kłuł nożem dziki, oplątane siecią, a żubry w dołach włócznią przebijał.
22. PRZYSTANEK XXI – DĄB AUGUST III SAS.
Obwód 360cm, wysokość 27m, wiek około 300 lat.
Król ten organizował łowy w Puszczy ze szczególnym przepychem. Najsłynniejsze swoje
polowanie z 1752 r., w którym ubito 42 żubry, upamiętnił obeliskiem w Białowieży. Tam
też wybudował zamek myśliwski. Założył zwierzyniec zwany Augustowym Sadem
23. PRZYSTANEK XXII – MARIA JÓZEFA .
Obwód 440 cm, wysokość 23m, wiek około300 lat.
Królowa Maria Józefa, żona Augusta III Sasa, uczestniczyła w polowaniu w Puszczy
Białowieskiej 20 sierpnia 1752, w czasie którego, siedząc w altanie dla pary królewskiej,
własnoręcznie ubiła 20 żubrów.
24. PRZYSTANEK XXIII – DAB STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI
Wiek około 200 lat.
Ostatni król polski dla podtrzymania tradycji urządził pełne przepychu polowanie w lipcu
1784 r. Po sejmie rozbiorowym w Grodnie szukał ukojenia w Puszczy. Za jego panowania
nastąpiło ostateczne rozdarcie Polski przez zaborców.
25. PRZYSTANEK XXIV – DĄB BARBARA.
Obwód 546cm, wysokość 24m, wiek około 450 lat.
Wiadomo, że Barbara Radziwiłłówna uczestniczyła w 1546 r. wraz z Zygmuntem Augustem w wielkich łowach przez 223 dni trwających. Łowy te odbywały się między innymi także w Puszczy Białowieskiej.
PLAN ZAJĘĆ WARSZTATOWYCH PRZEPROWADZONYCH NA ŚCIEŻCE EDUKACYJNEJ.
Dział programu: Rośliny lądowe
Temat: Budowa i rola liści
ZAKRES TREŚCI:
1. Morfologia liścia
2. Liście pojedyncze i złożone.
3. Kształty blaszek liściowych.
4. Rozmieszczenie liści na łodydze.
5. Rola liści.
CELE
Wiadomości:
- Opisuje budowę zewnętrzną liścia.
- Podaje przykłady roślin o liściach prostych i złożonych.
- Zna kształty blaszek liściowych.
- Wymienia sposoby rozmieszczenia liści na łodydze (skrętoległe, naprzeciwległe, okółkowe)
- Zna ważne procesy zachodzące w liściach (fotosynteza, oddychanie, parowanie).
Umiejętności:
- Szkicuje i opisuje różne kształty liści.
- Rozpoznaje kształty blaszek liściowych i gatunek rośliny.
- Rozpoznaje typy ulistnienia.
- Wskazuje rośliny o liściach przekształconych w igły, kolce wąsy liście spichrzowe.
- Wyjaśnia rolę aparatów szparkowych w procesie oddychania i parowania.
- Uzasadnia rolę w procesie fotosyntezy.
Postawy:
- Dostrzega rolę zieleni w ochronie zdrowia i życia ludzi.
- Szanuje zieleń w każdym miejscu na Ziemi.
- Aktywnie pracuje na rzecz najbliższego otoczenia.
METODY:
- Obserwacyjna, zajęcia w terenie
- Słowna :pogadanka, praca z książką, dyskusja.
FORMY PRACY:
- Indywidualna, zbiorowa.
- Czas zajęć około dwóch godzin lekcyjnych.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
- Liście roślin parkowych, karty pracy ucznia.
TOK ZAJĘĆ:
Faza wprowadzająca:
1. Wprowadzenie do tematu zajęć poprzez przypomnienie wiadomości o budowie i roli
dotychczas poznanych organów roślin nasiennych (korzeń, łodyga).
2. Zadawanie pytań:
Jak zbudowana jest roślina nasienna?
Jaka rolę odgrywa korzeń?
Wskaż przykłady roślin o różnych korzeniach (palmowym, wiązkowym, spichrzowym).
Jaka rolę odgrywa łodyga?
Wymień typy łodyg z przykładami roślin.
Faza realizacji:
1. Sformułowanie tematu i celów lekcji.
2. Obserwacja drzew, krzewów i roślin zielonych.
- Zwrócenie uwagi na kształty blaszek liściowych, typy ulistnienia i liście przekształcone
w igły, kolce, wąsy.
- Podkreślenie, że budowa liści uzależniona jest od funkcji jakie one spełniają.
- Przypomnienie roli zieleni dla zdrowia psychicznego i fizycznego.
- Przypomnienie zasad zachowania się w czasie zajęć terenowych, zasad poszanowania
przyrody.
Faza podsumowująca:
1. Podsumowanie tematu w formie rozwiązania zadań w Karcie pracy.
2. Uczniowie korzystają z podręczników – podczas wypełniania kart pracy.
3. Sprawdzenie rozwiązania zadań w Kartach pracy.
4. Rozmowa podsumowująca z uczniami.
- Analiza budowy liścia na podstawie naturalnego okazu zebranego w lesie.
- Wykazanie związku budowy liścia z funkcją jaką pełni podając przykłady.
- Wymienić trzy ważne procesy zachodzące w liściach.
- Dlaczego należy dbać o zieleń na Ziemi?
- Dlaczego nie powinno się uprawiać warzyw przy trasach szybkiego ruchu?
- Jakie i dlaczego drzewa gubią liście na zimę?
- Dokonanie wspólnej pracy uczniów.
PRZYKŁAD KARTY PRACY UCZNIA:
Zadanie 1
Liście asymilacyjne na każdej roślinie są „fabryką żywności” .Obejrzyj rosnące na drzewie
lub leżące na ziemi liście; zidentyfikuj, zaznacz i podpisz rysunki.
- Jaki to kształt blaszki liściowej?
- Czy jest to liść prosty ,czy złożony?
- Czy jest to liść przekształcony w kolce, wąsy, igły...?
- Spróbuj nazwać z jakiej rośliny pochodzi?
Zadanie 2
Znaczenie liści:
Wymień rośliny, których liście wykorzystywane są jako:
Pokarm dla ludzi Pasza dla zwierząt Lekarstwa (zioła) Używki
Zadanie 3
Liście odgrywają ważna rolę, ponieważ w nich przebiegają trzy najważniejsze procesy:
a) Dzięki ciałkom zieleni zachodzi.....................................................................................
b) Dzięki aparatom szparkowym zachodzi wymiana............................i............................
Zadanie 4
Podsumowanie 3 ostatnich lekcji:
Wpisz nazwy znanych warzyw o jadalnych:
Korzeniach Łodygach Liściach
6.3. PRZYKŁAD TRASY WYCIECZKI JEDNODNIOWEJ
SZLAKIEM TURYSTYCZNYM:BIAŁOWIEŻA– SKANSEN – UROCZYSKA LEŚNE – REZERWAT POKAZOWY ZWIERZĄT Z WYKORZYSTANIEM NA SZLAKU ZAJĘĆ WARSZTATOWYCH NT.,, DRZEWO”, ORAZ,,ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA BPN. ”
Wycieczka przyrodnicza do Białowieskiego Parku Narodowego, obejmująca miejscowości:
Białowieża, Pogorzelce, Stara Białowieża, Narewka – dł. trasy ok. 30 km na terenie BPN.
Cel ogólny:
Zapoznanie uczniów podczas wycieczki z celami i formami ochrony przyrody w Białowieskim Parku Narodowym; kształcenie postawy gotowości do ochrony przyrody.
Cele szczegółowe:
Zapoznanie uczniów z:
1. celami ochrony przyrody
2. możliwością ochrony czynnej i biernej w BPN
3. ekosystemami występującymi w BPN
4. florą i fauną występującą w poszczególnych ekosystemach
5. zależnościami zachodzącymi pomiędzy warunkami glebowo-klimatycznymi a roślinnością w BPN,
6. uwrażliwienie uczniów na niezwykłe piękno i osobliwości świata przyrody występujące w BPN.
Czas trwania wycieczki: - 8 godzin, w tym 4,5 godziny zajmie zwiedzanie pieszo.
Pomoce dydaktyczne: lornetki, aparaty fotograficzne, lupy, przewodniki, lornetki, klucze do rozpoznawania roślin i zwierząt, karty pracy uczniów, regulamin wycieczki, regulamin zachowania się na terenie Rezerwatu Ścisłego.
Trasa wycieczki i jej przebieg:
Przejazd autokarem z Łap przez Bielsk Podlaski, Hajnówkę do Białowieży.
Szlak można rozpocząć w dowolnym miejscu Białowieży, kierując się na zachodni skraj Polany Białowieskiej, na ul. Zastawa przy początku, której stoi kierunkowskaz do Starej Białowieży. Stąd też na skraju widniejącej osady jest uroczysko o nazwie,, Binduga” (Bindziuha). Obecnie na skraju tego uroczyska oraz częściowo na sąsiednim uroczysku ,,Kropiwnik” znajduje się prywatny skansen budownictwa białoruskiego. Wejście na teren skansenu; po uprzednim uzgodnieniu w Biurze Usług Turystycznych PTTK. Obejrzenie oryginalnego ogrodzenia z gałęzi świerkowych, dawnych chat wiejskich, wiatraków, budynków gospodarczych, żurawia studziennego oraz kapliczki. Dalsze przejście pieszo do niewielkiego wzniesienia porośniętego olszowymi zaroślami. Ten niepozorny pagórek to torfowisko źródliskowe, które podlega naturalnej sukcesji roślinności drzewiastej – jego cechą jest to, że im bliżej szczytu, tym teren jest wilgotniejszy. Posuwając się dalej wkraczamy do lasu, a droga biegnie granicą lasu i wylesionej doliny Narewki. Po północnej i wschodniej stronie drogi za rzeką podziwiamy rozciągające się widoki (lasy rezerwatu ścisłego BPN). Około 100 m. od wejścia w las odchodzi od szosy ścieżka,,Żebra Żubra” –
obecnie nie można jej zwiedzać ze względów renowacyjnych. Dlatego nie możemy przejść
pieszo do Rezerwatu Pokazowego Zwierząt – wsiadamy więc do autokaru i dojeżdżamy przez lasy olszowe oraz mieszane olszowo – jesionowe z udziałem dębów, klonów, a także
wiązów, które ciągną się aż do polany we wsi Pogorzelce (jest to jedna ze wsi budnickich -Budnicy zostali tu sprowadzeni przez Antoniego Tzenhauza). Dojeżdżamy, mijając lasy mieszane, w większości brzozowe na południe do parkingu, zostawiamy autokar i idziemy
pieszo szlakiem turystycznym do Rezerwatu Pokazowego Zwierząt.
Znajduje się on na północ od szosy Białowieża – Hajnówka w odległości około 4 km od Białowieży. Jako obiekt turystyczny funkcjonuje od 1955 r. Obecnie na obszarze Rezerwatu Pokazowego Zwierząt na powierzchni około 28h prezentowane są:
Żubry – w 1919 ostatnia żyjąca na wolności żubrzyca została skłusowana. Dzięki staraniom polskich przyrodników w 1929 r. zakupiono pierwsze żubry. Ze Skansenu (ZOO w Sztokholmie w Szwecji przywieziono samicę Biserta a z Boitzenburga w Niemczech samca Borusse.
Następnie w 1930 r. ponownie ze Skansen przywieziono samicę Biscaya w 1936r. z Pszczyny sprowadzono samca Plischa. Właśnie te cztery żubry odegrały najważniejsza rolę w restytucji gatunku. Obecnie na wolności od 1952 r. żyje jedno z największych stad żubrów,liczące około 300 sztuk.
Koniki polskie typu tarpana – mają wiele cech tarpanów (myszate umaszczenie, czarna pręga na grzbiecie, sztywna prosta grzywa u źrebaków, gęste długie owłosienie zimą, niewielki wzrost około130 cm w kłębie). Obecnie dla niewielkiej grupy koników (jeden ogier i 5 klaczy) przeznaczono dwie zagrody o charakterze polan.
Wilki – Przypominają wyglądem wielkiego psa. W zagrodzie przebywa Kazan i Loupy -wilki-wybrane z gniazda przez człowieka jako młode wilczki. Od 1994 r. przebywają na terenie rezerwatu. Samiec zwany basiorem jest znacznie większy od samicy nazywanej waderą.
Długość życia określana jest na 16 lat.
Jeleń europejski – cenione jako zwierze łowieckie. W Puszczy jest najliczniejszym dużym ssakiem, w Rezerwacie Pokazowym jest niewielka chmara składająca się z byka (samiec) oraz kilku łań ( samic) i kilku cieląt. Dorodny byk może ważyć ponad 200 kg zaś łanie są znacznie mniejsze od 60-120 kg
Żubronie – mieszańce bydła domowego i żubrów. Badania nad mieszańcami były prowadzone w Puszczy przez Zakład Badania Ssaków PAN w latach 1958-1976.Celem badań była weryfikacja informacji o tego typu krzyżówkach oraz uzyskanie w efekcie hybrydyzacji zwierzęcia odpornego na niekorzystne warunki hodowlane, a zarazem osiągającego duży przyrost masy mięsnej.
Łoś – jest w puszczy najmniej licznym zwierzęciem kopytnym. To z pozoru niezgrabne zwierzę potrafi być bardzo szybkie i wówczas porusza się tzw. skoczem na długich nogach zwanych badylami, wysokość samców może sięgać 2m.
Dziki – są zwierzętami bytującymi w różnych środowiskach. Żyją zawsze w grupach wielopokoleniowych. S ą wszystkożercami. Dorosły samiec, odyniec może osiągnąć wagę nawet ponad 250 kg, a lochy – samice 3 – letnie są mniejsze – około 150 kg. Młode dziki do ukończenia roku nazywamy warchlakami, a dziki w drugim roku życia to przelatki.
Sarny – to zwierzęta najmniejsze spośrod naszych kopytnych. Samiec – kozioł (rogacz) co roku ,,nakłada” parostki. Może osiągać wagę do 20 kg. Samica to koza, zaś młode nazywamy koźlęciem W lesie latem żyją samotnie, zaś zimą w niewielkich grupach. Sarna jest częstym pokarmem rysia.
Po zwiedzeniu rezerwatu zwierząt powrót do autokaru i przejazd do Osady Zwierzyniec, położonej na zachodnim skraju rezerwatów hodowlanych Białowieskiego Parku Narodowego. Po jego zwiedzeniu dojeżdżamy drogą narewkowską do parkingu. Dalej trasa wycieczki prowadzi pieszo do uroczyska,, Stara Białowieża ”na terenie której znajduje się ścieżka edukacyjna,, Szlakiem Królewskich Dębów”- występuje tu skupisko kilkudziesięciu wiekowych dębów, które otaczały wybudowany z polecenia Zygmunta Starego zamek myśliwski – obecnie nie istniejący. (Tylko jego ruiny).
Większość pomnikowych dębów otrzymała imiona władców polskich i litewskich, którzy odcisnęli swoje piętno w Puszczy. Po obejrzeniu zbiorowiska leśnego, bogatego w stare i młode drzewa oraz krzewy, wszyscy uczestnicy wycieczki z pomocą PTTK w Białowieży uczestniczą w zorganizowanym ognisku na terenie uroczyska,, Stara Białowieża” oraz w warsztatach nt.,, Drzewo” oraz „Zagrożenia środowiska Białowieskiego Parku Narodowego.”
I. WARSZTATY nt.,,Drzewo”( 3 propozycje)
Cel zajęć: Uczestnicy wycieczki będą poznawali drzewa posługując się innymi zmysłami niż wzrok.
Materiały: Opaski na oczy, kartki papieru z podkładkami, ołówki, kredki, długopisy, itp.
Przebieg I zajęć warsztatowych:
Zajęcia przeprowadzane są w otoczeniu lasu.
1. Prowadzący zajęcia rozpoczyna z uczestnikami rozmowę o drzewach, wspólnie z nimi sporządza listę wszystkich korzyści, których źródłem są drzewa. Po czym prowadzący zajęcia informuje uczestników wycieczki, że będą poznawać przyjaciela – drzewo.
2. Prosi o zgłoszenie się ochotnika, wraz z którym prowadzący zajęcia demonstrują pozostałym, jak ma wyglądać ćwiczenie:
- Stworzenie par(dwójek)
- Zawiązanie - jednej osobie z pary - oczu opaską
- Prowadzenie przez drugą osobę z pary partnera z zawiązanymi oczyma w obrane miejsce z wybranym drzewem, trzymając go od tyłu za łokcie,(jeżeli osoba z zawiązanymi oczyma z jakichś względów poczuje się miej bezpiecznie, daje słowny znak)
- Po drodze do drzewa, prowadzący udziela koledze instrukcji,, podnieś wyżej nogę”, „obejdź”, „schyl głowę”, „w lewo”, „w prawo” itp.
- Prowadzący zajęcia mówi, że po dojściu do drzewa,,niewidzący” powinien obmacać pień, zbadać otoczenie – zwracając uwagę na fakturę kory, występowanie specyficznych zapachów, rozmieszczenie gałęzi, na to, co znajduje się u podstawy korzeni, czy w pobliżu są inne krzewy, drzewa – to może podpowiadać podprowadzający koledze
- Gdy, osoba z zawiązanymi oczyma zapozna się dokładnie z tym miejscem, zostaje z powrotem odprowadzona na miejsce wyjścia – najlepiej inną drogą, po czym dopiero zdejmowana jest opaska z oczu.
- Po zdjęciu opaski, ochotnik stara się odnaleźć,,swoje” drzewo po tym, co zapamiętał, – jeśli mu nienajlepiej to zadanie idzie, kolega będący w parze ma za zadanie mu dopomóc udzielając mu wskazówek tj. podpowiedzi
- Gdy osoba z zasłoniętymi oczyma upora się ze swoim zadaniem, partnerzy zamieniają się rolami
3. Prowadzący zajęcia jeszcze raz przypomina o konieczności zachowania bezpieczeństwa podczas zabawy; rozdaje uczniom opaski, a uczniowie łączą się w pary i wyruszają w teren.
Przebieg II zajęć warsztatowych:
Prowadzący zajęcia warsztatowe rozdaje uczestnikom wycieczki papier(z bloku rysunkowego) po to, aby każdy z nich mógł narysować wybrane przez siebie drzewo; może dołączyć do wykonanego rysunku fragment kory tego drzewa a nawet liść. Po czym każdy swoją pracę prezentuje przed grupą. Narysowane drzewo może być przedstawione dowolnie – tak jak wygląda o każdej porze roku.
W przypadku trudności z odgadnięciem nazwy drzewa, osoba, która wykonywała pracę podaje określenia naprowadzające grupie. Przebieg III zajęć warsztatowych:
Zabawa w zgadywanki.
Grupa wycieczkowa dzieli się na zespoły 4 – osobowe, układa zgadywankę – rymowankę dotyczącą drzewa(nazwa drzewa jest losowana przez lidera grupy od prowadzącego zajęcia warsztatowe, po to by wykluczyć powtarzanie się nazw drzew). Po stworzeniu treści zgadywanki, każdy z liderów grup odczytuje ją przed uczestnikami wycieczki.
I. WARSZTATY NT. „ Zagrożenia środowiska Białowieskiego Parku Narodowego”
Cele zajęć:
- Zapoznanie z różnego rodzaju zagrożeniami środowiska naturalnego,
- Zapoznanie z zagrożeniami Białowieskiego Parku Narodowego,
- Uświadomienie konieczności ochrony Puszczy Białowieskiej jako najcenniejszego przyrodniczego skarbu Europy,
- Doskonalenie umiejętności prowadzenia dyskusji.
Metody: słowna,( pogadanka), obserwacja, aktywny udział – dyskusja, praca w grupach
Środki dydaktyczne: plansza pomocnicza, karty pracy ucznia, mapy, foldery, ulotki informacyjne dotyczące Puszczy Białowieskiej, kartki papieru, długopisy.
Przebieg zajęć warsztatowych:
Faza wprowadzająca:
Uczniowie w kilkuosobowych zespołach opracowują pytanie:,,Jakie można wymienić zagrożenia środowiska naturalnego?” Następnie jest prowadzona krótka pogadanka o zagrożeniach środowiska w oparciu o planszę pomocniczą..
PLANSZA POMOCNICZA
Wczasach historycznych człowiek czerpał ze środowiska tylko środki niezbędne do życia, później zaczął wykorzystywać przyrodę w celu zapewnienia sobie coraz większego komfortu i wygody. W 1782 roku wynaleziono maszynę parową. Od tego czasu znacznie wzrosło tempo eksploatacji dóbr środowiska naturalnego. Rabunkowa gospodarka bogactw naturalnych, rozwój komunikacji, przemysłu, rolnictwa, stale wzrastająca liczba ludności mają katastrofalny wpływ na środowisko przyrodnicze. Wynikiem tego są problemy z zaopatrzeniem ludzi w wodę, żywność, zapewnienie czystego powietrza i zdrowych warunków życia.
Woda jest zasobem środowiska naturalnego, bez którego niemożliwe jest życie na Ziemi. Ogólnie zasoby wodne kuli ziemskiej są ogromne, ale tylko 0,025% tych zasobów nadaje się do picia. Największe ilości wody zużywa przemysł i rolnictwo. Nowy Jork przeżył wielką klęskę suszy w latach 1949-1950. O ogromie klęski świadczyć mogą apele władz miasta zalecające mieszkańcom m. in. ograniczenie kąpieli, wyłączanie urządzeń klimatyzacyjnych, a w restauracjach podawano klientowi wszystkie dania na tym samym talerzu! Podobną klęskę przeżył Kraków w latach 1982-1984. W wielu dzielnicach miasta mieszkańcy wyższych kondygnacji budynków zostali pozbawieni wody.
- Średnie zużycie wody/dobę/1 mieszkańca – 200 – 400 litrów.
- Produkcja jednej tony doskonałego gatunku papieru – 1000 m wody.
- Produkcja jednej tony streptomycyny – 2000000 m wody
Wobec tak wielkich trudności z wodą zaczęto się zastanawiać się nad pozyskaniem wody morskiej poprzez filtrację, czy wykorzystywanie zasobów zgromadzonych w górach lodowych.
Powietrze – można wymienić wiele źródeł zanieczyszczenia powietrza. Elektrownie cieplne wytwarzające energię elektryczną wykorzystują najczęściej najgorsze gatunki węgla, co powoduje wytwarzanie wielkich ilości popiołu i związków siarki. Ołów jest pierwiastkiem szczególnie niebezpiecznym dla środowiska i człowieka. Może przyczynić się do powstania chorób nowotworowych, chorób serca i uszkodzenia systemu nerwowego. Do zanieczyszczeń zaliczamy m. in.:
- Zanieczyszczenia powietrza pochodzące z elektrociepłowni(średniej mocy elektrownia,, wy-rzuca” w powietrze około 400 ton popiołu i 120 ton tlenku siarki na dobę)
- Zanieczyszczenia powodowane przez transport (tlenek węgla, tlenki azotu, dwutlenek siarki, węglowodory i związki ołowiu).
- Obecność w powietrzu freonów(gazy te rozpadają się na: C,F, i Cl, F i Cl reagują z ozonem niszcząc atmosferę).
Odpady – w roku1990 w Polsce wyprodukowano 1,3 mld ton odpadów, w roku 2010 przewiduje się wyprodukowanie 3,5 mld ton odpadów.
Faza realizacyjna:
1. Dlaczego Puszcza Białowieska jest tak cennym przyrodniczo obszarem?
Puszcza Białowieska jest najcenniejszym przyrodniczo skarbem Europy, gdyż tu właśnie zachowały się fragmenty europejskiego lasu niżowego o charakterze naturalnym, niezmienione przez gospodarkę człowieka.. Puszcza Białowieska charakteryzuje się wielką różnorodnością gatunkową. Występuje tu około 1000 gatunków roślin naczyniowych, ponad 250 gatunków porostów, około 5000 gatunków grzybów, około 6000 gatunków owadów, około 250 gatunków ptaków i ponad 60 gatunków ssaków.
W 1921 roku powstało leśnictwo,, Rezerwat ”(tę datę przyjmujemy jako rok założenia Białowieskiego Parku Narodowego),które po II wojnie światowej, w 1947 roku doczekało się obecnej nazwy i trwałych podstaw prawnych. W roku 1977 Białowieski Park Narodowy włączono w Międzynarodową Sieć Rezerwatów Biosfery, natomiast dwa lata później wpisano na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości.
W lipcu 1996 roku podpisano akt prawny odnośnie powiększenia BPN. Obecnie powierzchnia parku wynosi 10501,95 ha, przy czym obszar 4700 ha chroniony jest jako Rezerwat Ścisły.
2. Na podstawie wcześniejszych wypowiedzi uczniów – wycieczkowiczów, prowadzimy wspólnie analizę zagrożeń środowiska naturalnego BPN.
ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA
1. Główne zanieczyszczenie gazowe stanowi dwutlenek siarki (SO2), emitowany podczas spalania węgla w puszczańskich miejscowościach, zwłaszcza w Białowieży. Emisje zimowe w latach 1986 – 1996 na około 80% powierzchni BPN wynosiły od 7,5 – 10 mg/m/dobę, natomiast na terenach BPN położonych najbliżej Białowieży nawet powyżej 12,5 mg/m/dobę.
2. Latem sytuacja zmieniła się. Na około 80% powierzchni parku emisja wynosiła nawet powyżej 2,5mg/m/dobę, a w części położonej najbliżej Białowieży wynosiła od 2,5 do 5mg/m/dobę. Bardzo ważne są działania mające na celu redukcję emisji zanieczyszczeń ze źródeł lokalnych, polegają one na sukcesywnych zmianach surowców energetycznych w większych kotłowniach w Białowieży – zastosowanie oleju opałowego lub gazu zamiast węgla i koksu.
ZANIECZYSZCZENIA RZEK PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ.
1. Rzeka Narewka jest graniczną rzeką Rezerwatu Ścisłego BPN. Do Narewki zrzucane są ścieki z Białowieży. W roku 1996 otwarto nowoczesną oczyszczalnię typu mechaniczno – biologicznego o przepustowości 450m na dobę. Do kolektora, liczącego ponad 2,5 km długości przyłączono zakłady przemysłowe. W kolejnym etapie nastąpi przyłączanie gospodarstw
ODPADY.
1. Na terenie gmina Białowieża jest jedno wysypisko, o powierzchni około 2,5 ha. Wysypisko nie ma segregacji odpadów, jedynie złom składowany jest oddzielnie. Funkcjonowanie wysypiska przewidziane jest na okres 10 lat. Wysypisko usytuowane jest około 200 m od BPN, a ścieżki z niego stopniowo przenikają do wód gruntowych i podziemnych.
TRANSPORT NIEBEZPIECZNYCH SUBSTANCJI.
1. Obszar Puszczy Białowieskiej |
