Człowiek ma również specyficznie ludzkie potrzeby, które wyrastają ze specyficznie ludzkiej sytuacji: potrzeby więzi, transcendencji zakorzeniania, a także potrzeby posiadania poczucia tożsamości i układu orientacji oraz przedmiotu czci. Zaspokajanie potrzeb zależy przede wszystkim od organizacji społeczeństwa oraz sposobu, w jaki organizacja ta określa relacje miedzy ludźmi.
Żeby człowiek nie postradał zmysłów, musi zaspokajać podstawowe potrzeby psychiczne; podobnie fizjologiczne żeby nie umrzeć. Charakterystyczne cechy zdrowia psychicznego, to: zdolność do miłości i tworzenia; wydobycie się z kazirodczych więzów klanu i ziemi; poczuciu tożsamości oparte na doświadczaniu siebie jako podmiotu i sprawcy własnych możliwości; uchwycenie rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej, czyli rozwój obiektywizmu i rozumu.
Ewolucja ludzka to wynik rozwoju kulturowego a nie zmiany organicznej. Miesięczne dziecko nigdy nie mogłoby osiągnąć duchowej dojrzałości dorosłego – niezależnie od wszelkich warunków kulturowych – natomiast każdy członek społeczności prymitywnej mógłby osiągnąć doskonałość osobnika ze szczytu ewolucji, gdyby stworzono mu warunki kulturowe dla takiej dojrzałości.
Zdrowia psychicznego nie można definiować w kategoriach „przystosowania” jednostki do jej społeczeństwa, lecz że, przeciwnie trzeba je definiować w kategoriach przystosowania społeczeństwa do potrzeb człowieka. Zdrowe społeczeństwo sprzyja ludzkiej zdolności kochania bliźnich, zdolności do twórczej pracy, do rozwoju rozumu i obiektywizmu, sprzyjają poczuciu siebie opartemu na doświadczeniu własnych produktywnych możliwości.
Człowiek w społeczeństwie kapitalistycznym
Każde społeczeństwo ma jakąś strukturę i pewne sposoby działania wynikające z warunków obiektywnych, czyli: sposoby produkcji i podziału dóbr, które zależne są od: surowców, technik przemysłowych, klimatu, liczby ludności, czynników politycznych i geograficznych, tradycji i wpływów kulturowych.
Społeczeństwo może istnieć i funkcjonować jedynie w ramach swojej konkretnej struktury, a jego członkowie muszą się zachowywać tak, by móc działać w sposób, jakiego wymaga dany system społeczny. Człowieka trzeba było przekształcić w osobę gotową wydatkować większość swojej energii na pracę, zdyscyplinowaną, porządną i punktualną. Nie oznacza to, ze dążenie do materialnego zysku stanowi najpotężniejszą siłę motywującą człowieka. Jednostka i społeczeństwo najbardziej zainteresowane są przetrwaniem. Człowiek musi produkować by przetrwać, sposoby produkcji z kolei wyznacza stosunki społeczne, sposób i praktykę życia.
Rodzina to instytucja, która ma za zadanie przekazywać wymagania społeczne dorastającemu dziecku. Ponieważ charakter większości rodziców jest wyrazem charakteru społecznego, w ten sposób przekazują oni dziecku zasadnicze cechy społeczne pożądanej struktury charakteru. Rodzice komunikują dziecku zarówno swoją miłość i szczęście, jak i swój lęk i wrogość.
Struktura kapitalizmu a charakter człowieka
Kapitalizm to system ekonomiczny, który od siedemnastego i osiemnastego wieku zdominował świat zachodni. W siedemnastym, osiemnastym wieku, uważano za nieetyczne i niechrześcijańskie, by jeden kupiec próbował odebrać klejnoty innemu, natomiast maszyny Colbert nazwał „wrogami pracy”. Sceptycznie odnoszono się do nowych maszyn, w obawie, ze odbiorą ludziom pracę.
Tempo nauki narzuca tempo technice. Kapitalizm dziewiętnastowieczny był kapitalizmem prawdziwie prywatnym. Przyjemność z posiadania obok rywalizacji i dążenia do zysku, to jeden z podstawowych aspektów charakteru dziewiętnastowiecznej klasy średniej i wyższej. Zarówno kapitalizm dwudziestowieczny, dziewiętnastowieczny opierają się na zasadzie, którą można znaleźć we wszystkich klasach społecznych: człowiek używa człowieka. Ze zmian, jakie zaszły między stuleciem dziewiętnastowiecznym a dwudziestym, najoczywistsza jest zmiana technologiczna, coraz szersze wykorzystanie maszyny parowej, silnika spalinowego, elektryczności i początki wykorzystania energii atomowej.
Kapitalizm dwudziestego wieku potrzebuje ludzi, którzy gładko współpracują w dużych grupach, którzy czują się wolni i niezależni. W dwudziestym wieku „nauka, interesy, polityka utraciły wszelkie podstawy i proporcje nadające im ludzki sens. Żyjemy pośród cyfr i abstrakcji: nie ma konkretu, więc nie ma rzeczywistości. Wszystko jest możliwe – faktyczne i moralne. Fikcja naukowa niczym nie różni się od naukowego faktu, nocne koszmary i sny – od wydarzeń w następnym roku. Człowiek został wyrzucony z miejsca jakkolwiek określonego, gdzie mógłby, ogarnąć życie swoje i społeczeństwa i nim kierować. Coraz szybciej popychają go siły, które kiedyś sam stworzył. W tym dzikim wirze, zaabsorbowany abstrakcjami myśli, przewiduje – coraz dalej od konkretnego życia.
Punktem osiowym analizy współczesnego charakteru społecznego będzie pojęcie alientacji. Przez alientację rozumiemy ten rodzaj doświadczenia, w którym osoba doświadcza siebie samej jako obcej, czyny i ich skutki zaczynają nad nią panować. Osoba wyalienowana nie ma kontaktu z samą sobą tak jak nie ma kontaktu z nikim innym. Tę wyalienowaną postawę najdobitniej wyraża Berle’a i Meansa: m. in. pozycja właściciela zmieniła się z aktywnej w bierną. Zamiast rzeczywistej własności materialnej, ma teraz w swoim posiadaniu kawałek papieru reprezentujący zbiór praw, oczekiwań pod adresem przedsiębiorstwa; Wartości duchowe związane dawniej z posiadaniem zostały od niego oddzielone. Własność materialna, którą jej właściciel niegdyś kształtował, mogła mu przynieść bezpośrednia satysfakcję; Wartości osobistego bogactwa zależą od kaprysów i manipulacji charakterystycznych dla rynku.
Proces konsumpcji jest różnie wyalienowany jak proces produkcji. Akt konsumpcji powinien być aktem konkretnie ludzkim, w którym zaangażowane są nasze zmysły, potrzeby cielesne, nasze upodobania estetyczne, jednak polega na zaspokajaniu sztucznie stymulowanych fantazji. Żyjemy w świecie rzeczy, a jedyny nasz związek z nimi polega na tym, że wiemy jak nimi manipulować albo jak je konsumować. Rozwijamy więc coraz silniejszą potrzebę nabywania. W dawnej postawie między człowiekiem a jego własnością istniało pewne poczucie miłującego posiadania. Był z niej dumny. Dbał o nią, a rozstanie było bolesne. W dzisiejszych czasach, człowiek kocha nowość kupionej rzeczy i jest gotów ją zdradzić dla czegoś nowego. Istnieje obojętność i brak przywiązania do swojej własności.
Relacja miedzy współczesnymi ludźmi wygląda jak relacja miedzy dwiema abstrakcjami, dwiema żyjącymi maszynami, które wzajemnie siebie używają. We współczesnym społeczeństwie nie zauważa się wiele miłości, czy też wiele nienawiści. Panuje raczej powierzchowna przyjazność, ale pod tą powierzchownością kryje się dystans i obojętność.
Człowiek doświadcza siebie samego jako rzeczy, którą można z powodzeniem wykorzystać na rynku. Jego poczucie siebie nie wzrasta z własnej aktywności jako jednostki kochającej i myślącej, lecz z roli społeczno – ekonomicznej, jako abstrakcji wyalienowanej z jego rzeczywistej natury i pełniącej pewne funkcje w systemie społecznym. Poczucie własnej wartości zależy od odniesionego sukcesu.
Charakter autorytetu w połowie dwudziestego wieku nie jest jawny, lecz anonimowy, niewidzialny, wyalienowany. Nikt niczego nie żąda ani osoba, ani idea, ani prawo moralne, a mimo to wszyscy się podporządkowujemy. Zanik pewnego autorytetu widać wyraźnie we wszystkich sferach życia, w rodzinie, biznesie czy przemyśle i nie wydajesz poleceń, ty „sugerujesz”; nie nakazujesz, lecz namawiasz i manipulujesz.
Mechanizm, za którego pośrednictwem działa anonimowy autorytet, to konformizm. Powinienem robić to co wszyscy, muszę się więc dostosować, nie różnić się, nie „odstawać”. Dla człowieka wyalienowanego poczucie akceptacji jest bardzo istotne.
Słowo, którego używa się na określenie wyalienowanego konformizmu i socjalizacji, wyraża to zjawisko, rzecz jasna, jako wartość zdecydowanie dodatnią: towarzyskość. Innym aspektem „dostosowania” społecznego jest brak prywatności, o wszystkich problemach rozmawiasz.
Na każdego wywiera wpływ cały nasz aparat kulturowy, reklamy, filmy, telewizja i gazety i nikomu zapewne nie uda się uniknąć popadnięcia w konformizm. Wnikliwi obserwatorzy, tacy jak Max Scheler i Bergson, podkreślali zachłanność na rzeczy i niezdolność do odroczenia zaspokajania pragnień jako cechy charakterystyczne współczesnego człowieka.
Kiedy się przyglądamy temu jak myśli człowiek wyalienowany, uderza nas stopień, w jakim się rozwija jego inteligencja i zdegenerował rozum. Mimo, ze każdy nabożnie czyta codziennie gazetę, niezrozumienie znaczenia zdarzeń politycznych jest iście zastraszające, inteligencja bowiem pomaga nam produkować broń, której nasz rozum nie jest w stanie kontrolować. Faktycznie mamy wiedzę, „jak”, ale nie mamy wiedzy „dlaczego” ani „po co”.
Praca z aktywności satysfakcjonującej samej w sobie i przyjemnej, stała się obowiązkiem i obsesją, środkiem do zdobywania pieniędzy.
Kontrola z nowoczesnej demokracji nie różni się zbytnio od kontroli w wielkiej korporacji. Wyborcy dokonują wyboru miedzy dwiema machinami partyjnymi rywalizującymi o głosy. Kiedy już jedna z machin zdobędzie miejsce w urzędzie, relacja z wyborcą słabnie. Mamy tu do czynienia z wyalienowanym wyrazem woli obywatela. Obywatel robi coś – głosuje – i trwa w złudzeniu, ze jest twórcą decyzji, które akceptuje, jakby sam je podejmował, podczas gdy w rzeczywistości wyznaczają je w znacznej mierze siły, nad którymi on sam nie panuje, i o których niewiele wie.
Według Sullivana podstawowe potrzeby człowieka, to: potrzeba osobistego bezpieczeństwa tzn. wolności od lęku; potrzeba bliskości tzn. współpracy z przynajmniej jedną osobą; potrzeba zaspokojenia żądzy związana z genitalną aktywnością dążenia do orgazmu.
Są to postulowane przez Sullivana kryteria zdrowia psychicznego. Zadanie psychiczne, jakie człowiek może i musi przed sobą postawić to zdolność tolerowania poczucia zagrożenia bez popadania w panikę i zbędnego strachu. Jeden ze sposobów tolerowania zagrożenia to także zakorzenienie w grupie, ze członkostwo w niej gwarantuję poczucie tożsamości – czy to będzie rodzina, klan, naród czy klasa. Osoba wyalienowana rozwiąże problem za pomocą konformizmu – najważniejszym celem jest uzyskanie aprobaty innych. Innym celem zdrowia psychicznego jest miłość. Sullivan zdefiniował istotę miłości jako sytuację współpracy, natomiast w licznych artykułach w doradztwie małżeńskim, w wykładach miłość małżeńską opisuje się jako stan wzajemnej uczciwości i manipulacji zwanej „wzajemnym zrozumieniem”.
Szczęście, to inne pojecie, za pomocą którego definiuje się dziś zdrowie psychiczne. Szczęście to stan intensywnej wewnętrznej aktywności i doświadczenie rosnącej energii życiowej, które się pojawia, w produktywnej relacji ze światem i samym sobą.
Zdrowie psychiczne w sensie humanistycznym cechuje zdolność do kochania i tworzenia. Cel to żyć intensywnie, umieć kochać życie, a zarazem bez paniki zaakceptować śmierć. Umieć znosić samotność, a zarazem jednoczyć się z ukochaną osobą. Człowiek zdrowy umysłowo żyje miłością, rozumem i wiarą, szanuje życie swoje i innych.
Osoba wyalienowana nie może być zdrowa. Doświadcza siebie jako rzeczy, jako instytucji, którą ona sama i inni ludzie mogą manipulować, i dlatego brakuje jej poczucia jaźni.
Opracował: Krzysztof Podgórski, Publiczne Gimnazjum w Łaszczowie |
