Współczesne wychowanie rozumiane jest jako przyjaźń, wzajemne rozumienie i akceptacja. W takim modelu dziecko od wczesnego dzieciństwa uczy się odpowiedzialności i ponoszenia konsekwencji swoich poczynań adekwatnie do poziomu sprawstwa. Dorośli akceptują dziecko takim, jakim ono jest i wspomagają jego rozwój. Janusz Korczak twierdził, że dziecko ma prawo do dnia dzisiejszego. Nie można go traktować jedynie z punktu widzenia przyszłości, w którą wejdzie. Ma prawo do swego dziecięcego świata, z które musi stopniowo wyrastać, podejmując coraz trudniejsze zadania. Szacunek dla jego trudności i kłopotów wymaga od nas umiejętności wnikania w przeżycia dziecka i zdolności do udzielania mu pomocy.
N A G RODY
Odmiennym składnikiem wszelkich systemów wychowawczych jest system nagród i kar. System ten musi być jednak bardzo przemyślany, aby odniósł właściwy skutek. Wielu wybitnych praktyków przypisuje nagrodom większą skuteczność wychowawczą niż kara. Nagroda ma być bodźcem zachęcającym do solidnej pracy lub nauki, do zachowań znajdujących uznanie w rodzinie i społeczeństwie. Tak rozumiana nagroda spełnia następujące funkcje:
1. Umacnia w dziecku wiarę we własne wartości.
2. Zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań.
3. Realizuje potrzebę sukcesu i uznania.
4. Dostarcza pozytywnych uczuć radości i zadowolenia.
5. Wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi.
6. Wpływa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania.
7. Brak nagrody dla kogoś, kto był nagradzany jest karą.
Nagroda powinna odgrywać rolę motywującą. Motywacja ma wielkie znaczenie w życiu człowieka. To ona skłania do największego wysiłku i decyduje o wytrwałości. Wzmacnianie nagrodą motywacji do działania wymaga ciągłego zastanawiania się, dlaczego tak, a nie inaczej zachowuje się dziecko.
Nagradzanie spełnia kilka funkcji:
1. Zachęca do powtarzania określonych zachowań.
2. Orientuje wychowanków w oczekiwaniach i wymaganiach wychowawcy.
3. Sprzyja kształtowaniu się u wychowanków poczucia bezpieczeństwa.
Pozytywne skutki osiągamy tylko wtedy, gdy nagradzanie jest stosowane z umiarem i umiejętnie. Natomiast w warunkach nieopanowanego wychowawczo współzawodnictwa nagrody wyrodnieją w karykaturalną dążność „za wszelką cenę" do osiągania pozytywnego celu. Nagroda nie może by dla dziecka czymś codziennym, szybko bowiem traci swą moc.
A oto kilka rodzajów nagród, które zyskały dobrą opinię teoretyków i praktyków wychowania:
1) Pochwała.
Zawsze ma się większe szansę osiągnięcia powodzenia wychowawczego, gdy się podkreśli dobre cechy nawet kłopotliwego dziecka, niż wytykając mu przewinienia. „Jesteś dziś bardzo grzeczny" powiedziane do notorycznego „wiercipięty" więcej zdziała, niż codzienne powtarzanie „przestań przeszkadzać w prowadzeniu lekcji".
Pochwała może być wyrażona spontanicznie jako reakcja bezpośrednia na spostrzeżony fakt lub formalnie w jakiś obrzędowy sposób, ustnie lub pisemnie.
Pochwała powinna być aktem przemyślanym i przeprowadzonym taktownie, aby nie przeciwstawiała chwalonego wychowanka innym, narażając go na konflikty.
2) Upominek rzeczowy.
Upominek powinien być symboliczny, nieprzedstawiający większej wartości finansowej. Kosztowniejsze upominki są raczej niepożądane. W szkołach naszych najczęściej są to książki z odpowiednią dedykacją, dyplomy uznania, listy pochwalne.
3) Odznaka honorowa.
Nagroda ta występuje w postaci jakiegoś znaczka, zapisu do kromki szkolnej lub fotografii pamiątkowej.
Nagradzanie powinno odbywać się ściśle według określonych kryteriów znanych ogółowi wychowanków. Nagrody nie mogą skupiać się tylko na „najlepszych" uczniach, ale były osiągane przez młodzież o najróżniejszych uzdolnieniach uzdolnieniach zaletach. Każdy może wyróżniać się w jakiejś dziedzinie i w ten sposób zasłużyć na uznanie.
KARY
Pomimo względów natury humanitarnej, które nakazywałyby unikać kar, oraz obserwacji wskazujących na ich nieefektywność w praktyce społecznej zaznacza się przewagę stosowania kar nad nagrodami.
Kary są konieczne tam, gdzie pod wpływem nawarstwiających się błędów wychowawczych doszło do wypaczeń w postępowaniu dziecka. Kara tłumi chwilowo określona reakcję, ale najczęściej jej nie eliminuje. Może tez wywołać konflikt między osoba każąca i karaną. W przypadku pozytywnego stosunku karanego do osoby każącej skuteczność kary jest większa. Gdy karę wymierza osoba lubiana, oprócz przykrych konsekwencji emocjonalnych, stanowi ona groźbę utraty sympatii tej osoby, co jest dotkliwą karą. Dlatego też kara słaba jest odczuwana jako silna, zaś stosowanie kar istotnie silnych może być niewskazane.
Istotą kary jest nieprzyjemne przeżycie ze strony ukaranego. Przykrość, jaką kara sprawia dziecku nie może wywołać stanu beznadziejnego, załamania.
Karaniu musi towarzyszyć życzliwość ukazująca możliwość poprawy. W
przeciwnym razie może dojść do zachowań agresywnych. Zbyt częste stosowanie kar sprzyja kształtowaniu się takich cech osobowości jak:
- nadmierne podporządkowanie autorytetom,
- nietolerancja,
- spostrzeganie w kategorii władzy i siły,
- nadmierne, rygorystyczne przestrzeganie norm moralnych.
Ważną funkcję kary jest zlikwidowanie poczucia winy, przywrócenia równowagi psychicznej. Jeżeli dziecko postąpi niewłaściwie, najczęściej żałuje tego i odczuwa ciężar przewinienia.
Na udowodnienie tej teorii może nam posłużyć następujący przykład: Uczeń jednorazowo nie przygotował się do lekcji i otrzymał ocenę niedostateczną. Został więc ukarany i cierpi z tego powodu. Cóż jednak się wydarzy, gdy nawet po nadrobieniu braków nauczyciel nadal wypomina mu niepowodzenie i obniża ocenę. W uczniu pojawi się uczucie krzywdy i niechęć do dalszej pracy.
Przeżywanie winy koncentruje uwagę ucznia na sobie, obniża jej samoocenę i zaniża poczucie własnej wartości oraz wywołuje lęk przed podejmowaniem trudniejszych zadań. Jednostki o niskiej samoocenie są najczęściej nieśmiałe, lecz najczęściej maskują się zewnętrzną arogancją lub uporem.
Bardzo ważne jest, aby nie karać w gniewie. Gniew jest złym doradcą i decyzja podjęta pod jego wpływem może być błędna i szkodliwa. Gdy działamy w stanie silnego wzburzenia jesteśmy mało obiektywni i widzimy tylko skutek nagannego czynu, a nie zastanawiamy się nad przyczynami. Reagujemy bardzo silnie, nie pozwalamy dziecku wytłumaczyć się i natychmiast wymierzamy karę, często niezasłużoną. Gdy miną emocje i zrozumiemy, że kara jest nieadekwatna do czynu musimy naprawić błąd. Należy wtedy porozmawiać z dzieckiem i przyznać się, że złość wywołana przewinieniem nie pozwoliła nam na właściwą ocenę sytuacji i jest nam przykro z tego powodu. Przyznanie się do błędy przed naszym wychowankiem jest bardzo trudne i często istnieje obawa, że utracimy autorytet. Skutek jest jednak wręcz odwrotny, bo to umocni nasz autorytet i wiarę w naszą sprawiedliwość.
Kara powinna być sprawiedliwa, czyli proporcjonalna do przewinienia i dostosowanie do właściwości psychofizycznej dziecka. Zbyt surowa kara może spowodować większe zło niż pożytek.
Niektóre przewinienia muszą się spotkać z natychmiastową reakcją. Może to nastąpić w sytuacji, gdy na przykład uczeń zachowa się brutalnie wobec rówieśnika lub obrazi dotkliwie człowieka dorosłego. W takiej sytuacji reakcja musi być natychmiastowa. Przy niektórych wykroczeniach odłożenie kary na czas późniejszy może być przykrym przeżyciem, a więc karą. Sytuacja polegająca na odłożeniu rozmowy dla wrażliwego dziecka będzie karą dotkliwą, ale dla takiego, które jest często surowo karane i nie szanuje nauczycieli nie odniesie żadnego skutku.
Kara otrzymana od osoby, która dla karanego nie jest autorytetem może być nieskuteczna. Skutek może być odwrotny od oczekiwanego. Osoba posiadająca autorytet (to jest dobrowolne uznanie czyjejś przewagi i kierownictwa)cieszy się zaufaniem, uznaniem i szacunkiem. Wymagania stawiane przez tą osobę są poważnie traktowane i skrupulatnie przestrzegane.
Kara ma poprawić winnego, ale nie może wyrządzić mu krzywdy. Bywa tak, że dziecko zrozumie swój błąd i przyzna się do winy, a mimo to zostanie mu wymierzona surowa kara. Może wtedy stracić zaufanie do wychowawcy, zamknąć się w sobie i gdy popełni następne przewinienie nikt już się od niego o tym nie dowie.
Należy też unikać wciąż tych samych kar. Dziecko przyzwyczaja się do nich, szybko powszednieją! przestają by ć skuteczne, bo nie maj ą żadnego znaczenia.
Kary szkodliwe, których nigdy nie powinniśmy stosować to:
1) Kara fizyczna - poniża godność dziecka, upokarza j e(dziecko widzi swój ą bezsilność).
2) Straszenie dziecka — likwiduje małe zło, ale czyni poważne zło, bo trwałe.
3) Wyzwiska - poniża godność dziecka i wywołuje niekorzystne następstwa.
Najdoskonalszą karą jest kara naturalna. Ma ona jednak ograniczoną możliwość stosowania(najczęściej tylko w stosunku do młodszych dzieci). Polega ona na tym, że wychowawca pozostawia przez pewien czas działanie skutków przez karygodny czyn, np. jeżeli dziecko zepsuło zabawkę, to przez pewien czas nie daje mu się innej, lub jeśli pobiło kolegę siedzącego z nim w jednej ławce - nauczyciel pozwala skrzywdzonemu opuścić złośnika i usiąść w innej ławce. Nieuchronna konsekwencja czynu posiada naturalną moc przekonywania.
Wynikające z badań praktyczne wskazówki dotyczące
karania można ująć w postaci następujących reguł:
1) Stosuj kary wstrzemięźliwie.
2) Postaraj się wyjaśnić uczniom, za co i dlaczego są karani.
3) Stwórz możliwości wyboru alternatywnego stosunku do zachowania karanego, sposobu osiągnięcia celu.
4) Nagradzaj dzieci za zachowania sprzeczne z tymi, które chcesz osłabić bądź wyeliminować.
5) Unikaj kar fizycznych.
6) Unikaj karania, gdy przeżywasz silne emocje negatywne(złość, gniew).
7) Staraj się karać na początku sekwencji złego, a nie po jej wykonaniu.
Spróbujmy jednak częściej sięgać po nagrody niż po kary. Nagrody to malutkie „cegiełki", dzięki którym dziecko buduje poczucie własnej wartości. Są one również skutecznym środkiem wychowawczym, ale tylko wtedy, gdy potrafimy stosować je mądrze i pamiętamy o zasadzie, że nagrody to nie tylko zabawki, słodycze, ale również serdeczne słowa i wspólna zabawa. W tak szybko rozwijającym się świecie ciągle jeszcze najwięcej znaczy ciepła i serdeczna rozmowa, bliski kontakt, wspólna zabawa i odrobina zainteresowania. Nagradzajmy nasze dzieci, lecz rozumnie.
Bibliografia:
1) A. Nalaskowski: „Niepokój o szkołę". Kraków 1995
2) J. Maciaszkowa „Karanie a wychowanie". Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 1989 nr 9.
3) F. Znaniecki: „Socjologia wychowania" tom I i II Warszawa 1979.
4) J. Grzelak: „ Empiryczne przesłanki skuteczności karania". Wrocław 1974.
5) K. Skarżyńska: „Postawy interpersonalne, a karanie i naradzanie". Wrocław 1976.
6) S. Kowalski: „Socjologia wychowania w zarysie". Warszawa 1976.
7) J. Raczkowska: „Zamiast kary". Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 1989 nr 9. 8) K. Skarżyńska: „Skuteczność układów nagród i kar o różnej sile". Psychologia Wychowawcza 1974 nr 2.
Opracowała:
Krystyna Kulmaczewska |
