Opracowanie i przeprowadzenie badań
Sabina Marciniak
Śrem, marzec 2004.
I. Rodzina jako instytucja wychowawcza
Rodzina jest grupą mogącą stwarzać optymalne warunki do rozwoju osobowości człowieka, przeżywania własnej godności przez jej członków. Jednostka w rodzinie ma szansę bycia traktowaną podmiotowo, gdzie wzajemne relacje mogą obejmować całego człowieka, a nie tylko przydatny komuś lub czemuś jego aspekt lub fragment.
Rodzina jest najważniejszą instytucją przekazującą dziedzictwo kulturowe. Mogą ją w tym wspierać i uzupełniać inne grupy oraz instytucje wychowujące lub socjalizujące. Rodzina jednak pozostawia szczególne znamię w zakresie przygotowywania do pełnienia ról społecznych, internalizacji wartości, norm społecznych oraz wzorów zachowań.
Rodzina zaspokajając potrzeby swych członków i całego społeczeństwa pełni wiele funkcji, które ze względu na ich trwałość, zmienność oraz znaczenie dla całej rodziny możemy podzielić na dwie grupy:
- funkcje istotne- prokreacyjna, socjalizacyjna i funkcja miłości,
- funkcje akcydentalne- ekonomiczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, rekreacyjna, religijna oraz integracyjna (Adamski 1984:52-53)
Zdaniem wielu myślicieli społecznych funkcja socjalizacyjna przewyższa znaczeniem nawet funkcję prokreacyjną. Według amerykańskiego socjologa Talcotta Parsonsa, człowiek może urodzić się poza rodziną, ale wychować się do życia w społeczeństwie może tylko w rodzinie.
Funkcja socjalizacyjna polega na przekazywaniu młodemu pokoleniu dziedzictwa kulturowego oraz wychowaniu do uczestnictwa w kulturze. Rodzina socjalizuje jako mała grupa, a jednocześnie instytucja społeczna, wprowadzając w kulturę danego społeczeństwa oraz kształtując osobowość społeczną swoich członków. Socjalizacja obejmuje procesy internalizacji, tj. nabywania czy przyjmowania przez jednostkę wartości i norm z nich wynikających, następnie procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań, a wśród nich wzorów ról społecznych (Turowski 1993: 39).
II. Role wychowawcze rodziców
Prawo do opieki i wychowania dzieci mają przede wszystkim rodzice biologiczni. Optymalne warunki rozwoju dziecka stwarza rodzina, gdzie w wychowanie zaangażowanych jest oboje rodziców. Wychowankowie mogą wówczas uczyć się w sposób naturalny pełnienia ról męskich i żeńskich, w tym roli ojca i matki, męża i żony oraz wzajemnych relacji opartych na miłości, odpowiedzialności, współdziałaniu, życzliwości i szacunku.
Zdarza się jednak, że dziecko jest wychowywane tylko przez jednego z rodziców lub przez kogoś z rodziny lub przez obcą mu osobę. Można wyróżnić następujące przyczyny takiego stanu rzeczy: śmierć jednego lub obojga rodziców, odejście jednego z rodziców, w tym na skutek rozwodu lub separacji, urodzenie dzieci panieńskich, migracje zarobkowe do innych państw lub miast, nie pełnienie ról rodzicielskich na skutek alkoholizmu, chorób psychicznych, niedojrzałości.
Przejście do gospodarki wolnorynkowej powoduje zwiększenie różnic w zakresie angażowania się w pracę zawodową. Niektórzy nie mają pracy zarobkowej i dysponują nadmiarem czasu do dyspozycji. Inni natomiast pracują bardzo długo, a nieraz wiele czasu zajmuje im sam dojazd do zakładu czy firmy. Transformacja systemowa zwiększa prawdopodobieństwo występowania konfliktu ról rodzicielskich i zawodowych. Wycofywanie się części ojców z wychowania dzieci może wynikać z ich zwiększonego angażowania się w pracę zawodową. Można wysnuć wniosek, że w obecnych czasach wychowaniem dzieci zajmują się przede wszystkim matki.
III. Stosunki rodzice- młodzież
Wychowanie to: świadome, celowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób z reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych) dokonywane głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza przez przykład osobisty) zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków(zmian) w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej (Pomykało 1993: 917)
Do badania stylu wychowania w rodzinie stosuje się różne kategorie. Ciekawą próbę przeszczepienia na grunt polski propozycji niemieckiej podejmuje J.Mariański. Wyróżnia on cztery style wychowania, łączące komponent normatywny i emocjonalny:
- obojętny, gdy nie stawia się żadnych wymagań i nie stwarza się dzieciom oraz młodzieży emocjonalnego oparcia w rodzinie;
- naiwny, gdy rezygnuje się z wymagań, chociaż rodzice usiłują stworzyć ciepłą atmosferę w rodzinie i są zaangażowani emocjonalnie;
- paradoksalny, gdy rodzice stawiają co prawda wymagania, ale nie zabezpieczają emocjonalnego klimatu i uczuciowego wsparcia;
- dojrzały, gdy jasne wymagania łączą się z gotowością do rzeczywistego dyskursu z dziećmi i tworzenia osobowego ciepła w rodzinie (Mariański 1995: 326)
IV. Konflikty w rodzinie
Rodzina może być miejscem rozwoju jednostki w optymalnych warunkach lub miejscem zagrożenia. Jednostka może doświadczać w rodzinie miłości, życzliwości, szacunku, akceptacji, afirmacji, opieki. Brak jednak pozytywnych relacji wewnątrz- rodzinnych jest szczególnie dotkliwy, bolesny i destrukcyjny dla dziecka.
Zmiany kulturowe zachodzące w naszym społeczeństwie przynoszą rodzicom wiele kłopotów wychowawczych. Zatroskane matki i odpowiedzialni ojcowie dostrzegają coraz częściej, że stawiane przez nich cele wychowawcze nie są osiągane. Konkurują z nimi o wpływ na ich dzieci mass media i grupy rówieśnicze. Stosowanie tradycyjnego systemu nagród i kar trafia na krytykę różnych ośrodków opiniotwórczych. Rodzice coraz częściej doświadczają bezradności w tak ważnej dla nich sferze życia.
Procesy zachodzące w Polsce powodują wiele zmian w życiu rodzin i pojedynczych osób. Podstawową grupę społeczną dotykają takie problemy, jak: sytuacja na rynku pracy, zmiany dróg awansu społecznego, częstsze migracje, zmiany systemu wartości i norm, emancypacja dzieci i młodzieży, stan bezpieczeństwa, zagrożenie bezrobociem. Nieumiejętność radzenia sobie w nowej sytuacji może być przyczyną frustracji, napięć i konfliktów w małżeństwach i rodzinach.
Konflikty są nieodłącznym elementem życia społecznego, ale ich duża częstotliwość lub siła mogą być zbyt uciążliwe i skłaniać do destrukcyjnych sposobów ich rozwiązywania.
V. Przejawy przemocy w rodzinie
Współczesna rodzina podlega podobnym procesom przeobrażeń, w tym także dezintegracji, jak i inne zbiorowości o charakterze pozarodzinnym. Bezrobocie w rodzinie, alkoholizm, niezgodności charakteru małżonków, niewierność małżeńska, konflikty o złożonej etiologii, kłopoty z wychowaniem dzieci i inne stanowią potencjalne źródła przemocy wobec dzieci i młodzieży. Przemoc w rodzinach jest zjawiskiem zdecydowanie patologicznym. Domowa przemoc jest zjawiskiem na tyle intymnym, iż rzadko wydostaje się na zewnątrz. Stanowi rodzaj tabu, któremu towarzyszy wstydliwe milczenie... Ofiarami zbrodni rodzinnych padają z reguły kobiety i dzieci... Z kolei dzieci są także bite i wykorzystywane seksualnie (Jędrzejewski 2001: 93-94). Przemoc w rodzinie często ma charakter kulturowy i wówczas uprawiana jest w sposób ,,legalny”. Mam na myśli występujące w wielu rodzinach przyzwolenie na stosowanie kar cielesnych wobec dzieci, a czasami nawet także wobec ,,zbuntowanych” współmałżonków.
VI. Poczucie bezpieczeństwa w rodzinie
Rodzina wobec swoich członków spełnia wiele funkcji. Jedną z podstawowych jest zapewnienie swoim członkom poczucia bezpieczeństwa. Zauważyć można ,że dokonuje się swoista ewolucja tej funkcji. Zdaniem pedagogów funkcja zabezpieczająca rodziny ewoluuje od funkcji pozytywnego współdziałania poprzez funkcję pozytywnej obojętności do funkcji redukcji zagrożenia.
Funkcja pozytywnego współdziałania polega najogólniej na trosce o utrzymanie rodzinnego partnerskiego dialogu przy rozwiązywaniu wszystkich ważnych problemów poszczególnych członków rodziny. Obejmuje działania od pozytywnego zainteresowania sprawami członków rodzin, poprzez etap konsultacji, dialogu aż do ustalenia pożądanych rozwiązań i wsparcia w podjętych działaniach. Współdziałanie dokonuje się nadto w atmosferze wzajemnej życzliwości, pozytywnego przyzwolenia, akceptacji i emocjonalnego wsparcia różnych działań członków rodzin.
Funkcja pozytywnej obojętności wiąże się z osłabieniem zainteresowania sprawami członków rodzin, brakiem motywacji (chęci, czasu) do prowadzenia dialogu, ale utrzymaniu pozytywnego przyzwolenia na indywidualne działania członków rodzin.
Funkcja zabezpieczająca rodziny polegająca na redukcji zagrożenia dotyczy podejmowania działań zabezpieczających jedynie w warunkach uświadamianego zagrożenia poszczególnych członków. Na ogół cechuje się brakiem wewnętrznego poinformowania, emocjonalnej więzi rodzinnej.
Odnotowane przemiany funkcji zabezpieczającej rodziny od funkcji pozytywnego współdziałania poprzez funkcję pozytywnej obojętności do funkcji redukcji zagrożenia powinny stanowić przedmiot działań edukacyjnych skierowanych do rodziców uczniów wszystkich typów szkół.
Literatura
- Adamski F. Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie.Warszawa,1984.
- Dyczewski L. Rodzina. Społeczeństwo. Państwo. Lublin,1994.
- Jędrzejewski M. Subkultury a przemoc. Warszawa, 2001.
- Mariański J. Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Lublin, 1995.
- Pomykało W. Wychowanie, w: Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993.
- Turowski J. Socjologia. Małe struktury społeczne. Lublin, 1993.
- Tyszka Z. Współczesne rodziny polskie- ich stan i kierunki przemian. Poznań 2001
