Opracowała Krystyna Biedrycka

scenariusz opracowano podstawie fragmentu „Chłopów”

Władysława Stanisława Reymonta

Występują:

Bartek Kozioł

Woźny Jacek

Magda Kozioł

Dominikowa

Sędzia

Ławnik I

Ławnik II

Sekretarz

Żona sekretarza

Narrator

SCENA I

(Jacek siedzi w kucki i czyści buty (damskie, męskie, dziecięce), z głębi słychać gniewny głos kobiety.)

Żona sekretarza:

Jacek! Buciki panienkom!

Jacek

Zaraz, zaraz!

Żona sekretarza:

Jacek! wodę panu do mycia.

Jacek:

Dyć zara, zrobi się wszyćko, zrobi!

(Ganiał do pani, wracał, czyścił buty i zaraz leciał, bo pani krzyczała.)

Żona sekretarza:

Jacek! kulfonie jeden, gdzie moje pończochy?!...

Jacek:

Ale! ścierwa, nie baba!

Żona sekretarza:

Gałganie jeden, nieś prędzej panu buty!

(Jacek z butami pobiegł do domu sekretarza.)

SCENA II

(Ludzie wchodzą do sądu, zajmują siedzenia. Jacek jako woźny – boso, w modrych portkach, w takim samym żakiecie z mosiężnymi guzikami, z czerwoną, spoconą twarzą, którą obciera rękami, biega po sali sądowej.

Ludzie rozmawiają. Jacek wszystkich ucisza i ogłasza wejście sądu.)

Jacek:

Cichojta ścierwy, bo ano sąd idzie!...

(Wszyscy wstają, wchodzi sąd : sędzia, 2 ławników i sekretarz. Sekretarz przy bocznym stole rozkłada papirusy. Sędzia stanęli przy wielkim stole przykrytym czerwonym suknem, założyli złote łańcuchy.

Sędzia rozłożył papiery, chrząknął, spojrzał na sekretarza i oznajmił)

Sędzia:

Sąd rozpoczyna posiedzenie.

Sekretarz:

Ławnik I:

Świadkowie czy są?

Chór głosów z sali:

Jesteśmy!

Sekretarz :

Oskarżony, Bartek Kozioł, bliżej, za kratę.

(Bartek przepycha się gwałtownie, depcząc po nogach innym, że rozpoczął się gwar na sali.)

Jacek:

(krzyczy)

Cichojta, ścierwy, bo prześwietny sąd mówi?

(Bartek drapiąc się w głowę, głupkowato się uśmiecha, oczkami skacze po sędziach.)

Sędzia:

Wy Bartłomiej Kozioł ?

Magda:

Dyć juści, on ci Bartłomiej Kozioł, dopraszam się łaski prześwietnego sądu !

Sędzia:

A wy czego?

Magda:

(kłaniając się)

Dopraszam się łaski, a dyć ja żona tego chudziaka, Bartka Kozła.

Sędzia:

Świadkujecie?

Magda:

Niby to ze świadka? ni jeno dopraszam się...

Sędzia:

Woźny wyrzuć ja za kratę.

Jacek:

Wychodźta, kobito, bo nie dla was tu miejsce...

Magda:

krzyczała

Dopraszam się prześwietnego sądu, kiej mój ano nie dosłyszy na ten przykład...

Jacek:

(popchnął ją tak mocno, że aż jęknęła)

Wchodźta, póki po dobremu.

Sędzia:

Wyjdźcie, będziemy głośno mówili, to choć on Kozioł, a usłyszy!

Sędzia:

(do Bartka):

Jak się nazywacie?

Bartek:

Hę?...a, przeżywam? Przeciech wolali mę, to niby wiedzieć wiedzą...

Sędzia:

Głupiś. Jak się nazywacie!

Magda:

Bartek Kozioł, prześwietny sądzie.

Sędzia:

Ile lat?

Bartek:

Hę?...a, lat?..., bo ja to pannę! Matkę, wiele to ja mam roków?...

Magda:

Pięćdziesiąt i dwa, widzi mi się, będzie na zwiesnę.

Sędzia:

Gospodarz?

Magda:

I...trzy morgi piachu i ten jeden krowi ogon...sielny gospodarz.

Sędzia:

Był już karany?

Bartek:

Hę?...karany?...

Sędzia:

Czy siedziałeś w kozie?

Bartek:

No niby w kreminale?...karany?...Matka, byłem to w kreminale, hę?

Magda:

A byłeś, Bartku, byłeś, a to cię te ścierwy dworskie o to zdechłe jagniątko...

Bartek:

Juści, juści... na paśniku znalazłem zdechłe jagnię... wzionem, co miały psy rozwłócyć...poskarżyły, przysięgły, com ukradł, sąd przysądził?... wsadziły mę i siedziałem...Niesprawiedliwość jest ino, niesprawiedliwość...

Sędzia:

Oskarżeni jesteście o kradzież maciory Marcjannie Pacześ! Wzięliście ją z pola, zagnali do domu, Zarżnęli i zjedli! Co macie na swoją obronę?...

Bartek:

Hę? Zjadłem! Żebym tak Boga przy skonaniu nie oglądał, że nie zjadłem...Moiściewy, zjadłem!...o świecie, świecie rodzony, ja zjadłem!

Sędzia:

Cóż macie na swoją obronę?

Bartek:

Obronę?...miałem to co rzec, matka?...Juści, baczę, niewinowatym, świni nie zjadłem, a Marcjanna Dominikowa, na ten przykład, szczeka bele co, kiej ten pies, że i no chycić za ten paskudny pysk a sprać...a...

Dominikowa:

O ludzie, ludzie!...

Sędzia:

No już sobie później zrobicie, a teraz mówicie, jakim sposobem świnia Paczesiowej znalazła się u was?...

Bartek:

Świnia Paczesiowa...u mnie? Matka, co to wielmożny dziedzic rzekli?

Magda:

A dyć, Bartku, to o tym prosiaku, co to za tobą przykazał do chałupy...

Bartek:

Baczę, juści, że baczę, bo prosiak to był, a nie świnia żadna, dopraszam się łaski wielmożnego sądu, niech słyszą, com ano rzekł, i przywtórzę; prosiak to był, a nie świnia żadna, białny prosiak, a kiele ogona abo i zdziebko poniżej czarno łaciaty.

Sędzia:

Dobrze, ale skąd się wziął u was?

Bartek:

Niby u mnie?...Zarno wszyćko dokumentnie rzeknę, z czego się pokaże dla prześwietnego sądu i la zgromadzonego narodu, co jestem niewinowaty, a Dominikowa cygan jest baba, pleciuch i ozornica zapowietrzona!

Dominikowa:

Ja cyganię! A dyć tej Najświętszej Panienki uproszę, żeby was piorun bez świętej spowiedzi nie trzasnął.

(Powiedziała cichutko, z westchnieniem ciężkim patrząc na obraz Matki Boskiej, później wyciągnęła do Bartka zwiniętą chudą pięść)

Dominikowa:

Ty złodzieju świński! ty zbóju, ty...

Magda:

(do Dominikowej):

Co! Biłabyś go, suko jedna, biłabyś, czarownico, kacie synowski,ty!

Sędzia:

Uciszyć się.

Jacek:

Stulta pyski, kiej sąd mówi, bo waju wyciepnę na osobność! Tu sąd, a nie karczma .

Sędzia:

Mówcie, Bartłomiej, mówcie wszystko a prawdę.

Bartek:

Prawdę?...Samą czysą kiej za spowiedzi, kiej gospodarz do gospodarzy, kiej swój do swojaków, com gospodarz z dziada pradziada, a nie komornik, nie prefesjant jaki abo i jenszy miescki zdzier. To tak było.

Magda:

Patrz dobrze w głowę, byś czegoj nie przepomniał.

Bartek:

Nie przepomnę, Magduś, nie. To było tak.Szedłem se...a baczę, że to rychtyk zwiesna była...i za Wilczym Dołem, wedle Borynowej koniczny...idę se i mówię pacierz, bo na ten przykład przedzwonili już na Anioł Pański.... nocka też szła ...idę se...jaż tu słyszę: głos nie głos?... Loboga, myślę se: chrząka albo i nie chrząka?.... Oglądnąłem się za się,cicho całkiem. Złe mę kusi czy co?...Idę dalej, i że mę zdziebkio mrówki oblazły ze strachu, mówię se Pozdrowienie Anielskie. Chrząka znowu! Cie! myślę sobie, nic jeno swynia to abo i zasię prosiak. Zlazłem zdziebko w bok, w koniczynę, i obejrzałem się...juści, że cosik lizie za mną, przystanąłem ja – przystanęło i to, a białne, niskie i długie...a ślepie świeciły się kiej u żbika, abo zgoła u złego...Przeżegnałem się, a że i skóra mi ścierpła, tom ruszył lepszym krokiem – jakże, a bo to wiadomo, co się po nocach tłucze?...A wszyscy w Lipcach wiedzą, co na Wilczych Dołach straszy.

Magda:

Juści, że prawda, bo łoni, kiej Sikora przechodził tam nocą, to go ułapiło za grdykę i rzuciło o ziemię, i tak zbiło że chłop chorzał dwie niedziele.

Bartek:

Cichoj, Magduś, cichoj! Idę...idę...idę...a to fort lezie za mną i chrząka!

A że to był rychtyk miesiączek wylazł se na niebo, to patrzę, a to ino prosiak, nie złe. Ozgniewałem się, bo co se ten głupi myśli – straszyć, tom rzucił nań patykiem i idę ku domowi. Szedłem se miedzą między Michałowymi burakami a przenicą Borynową, a potem między jarką Tomka a owsem tego Jaśka , co go łoni do wojska wzieni, a którego to kobieta akuratnie wczoraj zległa ...Prosiak fort za mną kiej pies, to se idzie obok, to wlazł w kartofle Dominikowej i tu pysknie, i tam pysknie, i chrząknie, i kwiknie, a nie ostaje, ino za mną...Skręciłem na ścieżkę, co bieży na przełaj – ona za mną. Gorąco mi się zrobiło, bo laboga, taka świnia, co może nie świnia! Skręciłem na drogę wedle figury prosiak za mną...Widziałem, biełny był, a kiele ogona poniżej ździebko, czarno – łaciaty! Ja bez rów – ona za mną, ja na te kamionki, a ona kiej mi się nie rzuci pod kulasy – rymnąłem kiej długi. Opętana czy co?...Ledwiem się pozbierał, a one kiej nie zadrze ogona i w skok przede mną! A lećże se, zapowietrzone, pomyślałem. Ale nie uciekła, ino wciąż przede mną leciała - aż do samej chałupy - aż do samej chałupy, prześwietny sądzie aż w ogrodzie weszła, aż do sieni weszła, a że drzwi do izby były wywarte, to i do izby poszła...Tak mi Panie Boże dopomóż. Amen!

Sędzia:

A potem zarżnęliście i zjedli, prawda?

Magda:

Zarżnęli i zjedli? A cośwa zrobić mieli? Przeszedł dzień – prosiak nie odchodzi, przeszedł tydzień – jest, ani jej wygonić, bo z kwikiem wraca!...

Bartek:

Moja podtykała jej, co mogła, bo jakże głodem morzyć, Boże stworzenie też... Prześwietny sąd jest mądry, to sprawiedliwie se wymiaruje, że com z nią biedny sierota miał zrobić?

Magda:

Niktoj po nią nie przychodził, a w domu bieda – a żarła, że i dwie drugie tyle nie zechlają... Jeszcze z miesiąc, to by nas zeżarła i z bebechami... Co było radzić? Miała ona nas – tośwa my ją zjadły, a i to nie całą, bo na wsi się zwiedziały, a Dominikowa poskarżyła, że to jej, przyszła ze sołtysem i zabrała wszyćko...

Dominikowa:

(syknęła złowrogo)

Wszystko? A cały zad to gdzie?

Bartek:

Gdzie? Spytajta się Kruczka i drugich piesków. Wynieśliśmy na noc do stodółki. Psy, że to czujne psie pary, a urota były dziurawe, wyciągnęły

i bal se sprawiły moją krwawicą, że chodziły obżarte kiej te

dziedzice.

Dominikowa:

Hale, świnia sama poszła za nim, głupi uwierzy, ale nie sąd. Złodziej jucha , a barana młynarzowi, a gęsi dobrodziejowi to kto pokradł, co?...

Magda:

Widziałaś, co? Widziałaś? (wrzasnęła)

Dominikowa:

A kartofle z organistowego dołu, to kto?... A cięgam cosik komuś na wsi ginie, to gąska, to kury, to sprzęt jaki.

Magda:

Ty ścierwo! Coś ty robiła ze młodu, a i co twoja Jagna teraz wyprawia z parobkami, to ci tego nikt nie wypomina, a ty kiej ten pies...

Dominikowa:

Wara ci od Jagny! Wara bo ci ten pysk tak spiorę, że... Wara!...

Jacek:

Cichojta, pyskacze, bo za drzwi wyciepnę!

NARRATOR:

(czyta:)

Zaczęło się przesłuchiwanie świadków. Najpierw świadczyła

poszkodowana Dominikowa – a zeznawała cichym, nabożnym głosem i przysięgała co chwila przed tą Częstochowską, jako świnia jej. I żegnała się i biła w piersi, że prawda jest, jako ją ukradł z pastwiska Kozioł, i nie żądała od prześwietnego sądu kary na niego, niech mu już tam Jezusiczek czyśćca za to nie pożałuje – ale domagała się wielkim głosem sądu i kary za to, że tak spostponował ją i Jagnę wobec całego narodu.

Świadczył potem Szymek, syn Dominikowej: czapkę powiesił na rękach złożonych jak do pacierza, oczów nie spuścił z sędziego i jękliwym, nieprzytomnym głosem zeznawał, że świnia była matczyna (...).

Potem zawezwano Barbarę Piesek i innych.

Świadczyli po kolei i przysięgali, a Szymek wciąż stał z czapką na rękach wpatrzony pobożnie w sędziego, a Kozłowa darła się za kratką z krzykiem zaprzeczeń i złorzeczeń, a Dominikowa ino wzdychała do obrazu, a poglądała na Kozła, który skakał oczami, nasłuchiwał, a obzierał się na swoją Magdusię.

Naród słuchał uważnie i raz wraz szmer, to uwagi złośliwe albo śmiech się rozległ głuchy pod powałą, aż Jacek musiał przyciszać groźbą.

Opracowała Krystyna Biedrycka